Home Koleksion Ramadan Ramadani

Ramadan Ramadani

Ramadan Ramadani është doktor shkence në fushën e historisë Osmane. Aktivist shumëvjeçar në më tepër iniciativa qytetare formale dhe joformale, si dhe shkrimtarë dhe kolumnist.  

Intervista është gjiruar në vitin 2015.


FROSINA PANDURSKA: Publiku më i gjerë, ta them kështu, ju njohu dhe kishte mundësi të dëgjojë për ju nëpërmjet mediave, kryesisht për ndërtimin e Burmali Xhamisë, domethënë në vitin 2009. Ju, gjithashtu, jeni doktor i shkencave orientale, nëse nuk gabohem, dhe keni punuar edhe si analist. Gjithashtu jeni edhe hoxhë. Pasi që ne kemi komunikuar viteve të fundit, do t’ju pyesja me çka më së shumti identifikoheni kohën e fundit? Cila është veprimtaria juaj kryesore, ta themi, për momentin?

RAMADAN RAMADANI: Po. Kohëve të fundit, dhe viteve të fundit, unë punoj në Institutin të cilin vetë e kam formuar. Quhet Instituti për Mendim të Lirë – Nisma, me seli në Shkup, dhe ajo është cilësia e parë me të cilën identifikohem. Përndryshe jam docent tani, docent i shkencave historike nga periudha Osmane. Unë edhe para Këshillit për Rindërtimin e Burmali Xhamisë kam shkruar, jam marrë me shkrime, dhe tani aktualisht punoj, kam shkrime të rregullta javore në gjuhën shqipe dhe në gjuhën maqedonase, respektivisht në javoren “Fokus” dhe në portalin elektronik Portalb.mk.

FP: Gjithashtu, domethënë, keni punuar edhe si hoxhë. Domethënë, keni vepruar edhe si hoxhë. A e punoni ende këtë?

RR: Jo. Tani tre vjet nuk jam aktiv dhe nuk kam funksion, me thanë, fetar dhe klerik, por unë jam hoxhë, domethënë, me titullin tim dhe me vokacionin tim të parë.

FP: Si deklaroheni në aspektin fetar?

RR: Mysliman.

FP: Tani do të flasim pak për çështje më të përgjithshme. Domethënë, është shumë e rëndësishme në këtë lloj bisedash të përkufizohet se ç’është feja dhe ç’është religjioni.

RR: Po. Nëse, nëse do ekzistonte në gjuhët tona, në shqip dhe në maqedonisht, ndonjë dallim mes fjalës fe dhe religjion, ai do ishte dallimi mu në kodet e sjelljes apo në kapacitetin e marrjes së urdhëresave fetare parasysh në jetën fetare. Mendoj se ky do ishte një kësi dallimi, edhe pse fjalët fe dhe religjion shpesh në gjuhët tona përdoren si sinonime. Unë, për vete, më shumë preferoj ta përdori fjalën fe pasi është më përfshirëse në kuptimin e asaj se çka njeriu ka ndjenjë dhe ka në raport me Zotin e vet dhe me të vërtetat që i ka në jetë. Fjala religjion shpesh ka, mban kuptimin e rregullave të cilat ne i ndjekim ose do duhej ti ndjekim në jetën tonë.

FP: E përmendët se jeni marrë, se, domethënë, keni hulumtuar në fushën e orientalistikës. Me siguri, besoj se jeni të njoftuar me shumë beteja historike të cilat janë bërë në emër të religjionit. Edhe pse pyetja është e përgjithshme, më intereson qëndrimi juaj.

RR: Po. Unë gjithmonë jam udhëhequr sipas një maksime të filozofit të madh gjerman, Imanuel Kant, i cili thotë se “çdo ide e madhe kur ka arritur në duart e njerëzve është zvogëluar”, dhe këtë ai e shkruan në librin e tij, domethënë, “Hyrje në metafizikë”. Edhe kjo është e vërtetë edhe për të shumtën e relacioneve të fesë me njeriun, dhe kushtimisht edhe me shoqërinë edhe me popullin, edhe në raport të njerëzve mes vete. Këtu disi, në këto relacione shpesh ndodh që feja është përdorur si motivues kryesor për vdekje të njerëzve, gjë që zakonisht ndodh në luftë. Kjo ka dy trajtime, domethënë. Njëri, të themi, është pozitiv, nëse mund ta shprehim me këto terma, pasi në çdo… pasi ka të bëjë me vdekjen, dhe çdo gjë që ka të bëjë me vdekjen patjetërsisht duhet të ketë diçka në vete metafizike. Domethënë, kur dikush kërkon prej juve që në emër të diçkaje të flijoni diçka, të sakrifikoni, qoftë jetën apo mallin, ajo patjetër të ketë edhe një shpërblesë ose kunderëshpërblesë edhe në aspektin metafizik. Kurse aspekti tjetër i cili ka ndodh shpesh historisë, aktualisht dikund nëpër botë edhe mund të shihen fenomene të tilla, është keqpërdorimi i fesë, kryesisht në formën e instrumentalizimit politik, ku njerëz të ndryshëm që nuk dinë, që nuk duan ose nuk kanë mundësi të ndërtojnë platforma të tyre me kërkesa të qarta politike, shpesh keqpërdorin ose përdorin motive, simbole apo dukuri dhe norma fetare.

FP: Ç’paraqet për ju xhihadi? Si e kuptoni këtë term?

RR: Xhihadi. Po, xhihadi fillimisht është institucion fetar në Islam, dhe është institucion kompleks i cili përfshin shumë aspekte. Domethënë përfshin, së pari që ta identifikojmë, përfshin edhe rrafshin personal, edhe rrafshin shoqëror, edhe rrafshin institucional. Rrafshi personal është çdo përpjekje e njeriut për nga e mira sipas urdhëresave dhe… fetare, është xhihad në vete. Është e njohur si maksimë islame thënia se xhihadi më i madh në fakt është përpjekja e njeriut me egon e vet. Domethënë, përpjekja jonë për t’i mundë veset tona, epshet tona, e të tjera, në jetën e përditshme është po ashtu xhihad, njësoj siç është edhe xhihadi shoqëror që nis prej mbjelljes së një lule, një bime, sigurimin e ujit për banorët, e shumë e shumë përpjekje tjera, e deri tek ajo që njihet si institucion, deri tek ajo që dihet si institucion po ashtu në fenë islame – ajo është urdhërimi në të mirë dhe ndalimi nga e keqja. Dhe në rrafshin institucional ku, kur bëhet fjalë domethënë, për norma fetare të implikuara… të kodifikuara në rregull shtetëror dhe ku xhihadi ndahet në xhihad mbrojtës dhe xhihad sulmues. Ne, domethënë myslimanët sunitë, që janë shumica e myslimanëve në botë, nuk kanë institucion, tani për tani, për të bërë kudo qoftë në botë, xhihad sulmues, por vetëm xhihade mbrojtëse, që do me thënë se çdo njeri të cilit i rrezikohet jeta, pasuria ose nderi i tij, mund të bën xhihad për t’i mbrojtur ato.

FP: Ju faleminderit për këtë shpjegim. Pasi që përmendim, a po, besimin personal, dhe religjioni si diçka më shumë… përgjithësisht si koncept, të kuptuarit tuaj për religjionin, a është një punë personale apo private?

RR: Feja së cilës i përkas unë, Islami, nuk ka një ndasi strikte ose të qartë mes asaj e është, ta themi, private apo shoqërore. Kjo sepse njeriu në vete është qenie shoqërore dhe gjatë gjithë jetesës së vet me interaktivitetin e vet, me shoqërinë e ka të patjetërsueshme edhe atë publike, edhe për atë, nuk do të kisha mundur të bëj një asi ndarje strikte apo të prerë mes asaj e cila është private fetare, apo publike fetare.

FP: Shoqëria sekulare, a po, ka filluar në vendet e Evropës Perëndimore, të themi kryesisht, dhe ne si vend gjithashtu themi se jetojmë në një shoqëri sekulare. Ç’mendoni ju, është e saktë apo jo, për Maqedoninë?

RR: Po. Këtu ka dy aspekte. Përkundër krejt dallimeve të sekularitetit në botë, që ndokund shprehen me shprehjen laicitet, ndokund me sekularitet, minimumi i sekularitetit është që të jetë e kundërta e teokracisë. Domethënë, nëse një… një shtet, një shoqëri nuk udhëhiqet me rregulla fetare dhe me kode fetare të cilësdo qoftë fe, atëherë ajo shoqëri edhe ai shtet është sekular në vete. Mandej, varijon ky sekularitet prej sekulariteteve…prej llojeve të ndryshme, varësisht prej shoqërisë edhe kombit i cili i zbaton ato. Te ne, kjo çështje kompleksohet shtesë, domethënë, komplikohet shtesë edhe shkaku i një funksioni që ka sekulariteti këtu tek ne në Maqedoni, e ajo është se ne jemi shtet multietnik, dhe këtu sekulariteti ynë e ka edhe funksionin e neutralitetit, që domethënë se përveç se kisha apo xhamija nuk udhëheqin me shtetin, po ashtu është edhe garancë që njëra fe nuk udhëheq, pasi kemi të bëjmë me një shoqëri multikonfensionale.

FP: Shpeshherë jemi dëshmitarë se një pjesë e bashkësive fetare bëjnë thirrje për vlerat tradicionale. Shembuj janë… kemi shembuj të shumtë, për shembull, nuk e di, ja, një shembull mund të jenë edhe çështjet lidhur me të drejtat e abortit e kështu me radhë. Sipas jush, cili është kufiri i veprimit të religjionit në këtë kontekst?

RR: Mendoj se nëse diçka do të mund të trajtoj si kufi këtu tek ne, është politizimi, apo shfrytëzimi, apo instrumentalizimi politik i institucioneve, motiveve apo simboleve fetare. Derisa të mos, për shembull, kisha ose xhamija, derisa nuk përdoren për politizim apo qëllime politike, deri aty është shumë në rregull, bile preferohet në shoqëri, domethënë, të cilët mos harrojmë se kanë kaluar një periudhë të egër për fenë, domethënë, periudhë moniste dhe komuniste, preferohet që fetë të luajnë atë rolin e vetëdijesuesit për moralin, etikën edhe disa sjellje, qoftë kjo për vlerat në shoqëri, qoftë për vlerat në familje apo qoftë edhe për vlerat personale të çdo njeriu.

FP: Mendoni se janë pjesë e barabartë e shoqërisë civile bashkësitë fetare dhe se ato duhet të punojnë, të themi, të veprojnë gjithashtu drejt disa politikave.

RR: Po, por këtu ka dy probleme. E para është se tek ne sektori civil asnjëherë nuk është trajtuar komplet me gjithë finesat e tyre historike. Ne si popullatë në Maqedoni, edhe shqiptarët edhe maqedonasit si shumicë, por edhe tjerët qytetarë gjithmonë sektorin civil e kemi parë si diçka vetëm perëndimore apo të ardhur prej jashtë. Krejt ato që kisha, xhamia i ka bërë, domethënë, qoftë ajo, qoftë kuzhinat popullore, e të tjera me radhë, krejt ato në fakt janë pjesë e një sektori dhe një angazhimi civil të qytetarëve. Dhe problemi i dytë qëndron në organizatat bazë të feve tona këtu, konkretisht të Kishës Ortodokse Maqedonase dhe Bashkësisë Fetare Islame, të cilat asnjëherë në vete gati se nuk e kanë kuptuar se mund të jenë shumë partnerë me sektorin civil, pasi që janë në një kategori apo në një lloj. Dhe askush prej shoqatave nuk e ka kontestuar forcën e tyre apo përfaqësimin e tyre apo legjitimitetin e tyre, kurse e kundërta ka ndodhë. Domethënë, ne kemi parë shumë herë qëndrime, domethënë, të kundërta të këtyre institucioneve fetare drejt sektorit civil.

FP: Njerëzit, qytetarët që ndoshta nuk janë besimtarë, atë pjesën e dukshme të religjionit e shohin vetëm përmes ndërtimit të objekteve fetare. Jemi dëshmitarë të një mapingu, të themi, të ndërtimit të xhamive dhe kishave, në mjedise rurale dhe urbane. Cili është qëndrimi juaj. A mund të tërheqin besimtarë objektet e reja, objektet fetare?

RR: Mendoj se për t’u analizua tërësisht kjo çështje ka nevojë për disa numra. E para është vërtet mungesa e xhamive dhe e kishave dhe objekteve tjera fetare në Maqedoni pasi, të mos harrojmë, prapë do përmendi periudhën e kaluar të monizmit ku ne kemi pas mungesë, domethënë, dhe nuk është se, domethënë, ka qenë e ndaluar feja tërësisht sikur mund të ketë ndodhë, domethënë, në Shqipëri apo ndokund tjetër, por këtu te ne ka pasur një largim prej fesë, dhe po ashtu ka pasur një shtrëngim ashtu… [FILLON EZANI]

Unë nuk e dija a mbaruam me atë.

FP: Po, po, në fund. Domethënë, kohën e fundit jemi dëshmitarë të ndërtimit të shumë objekteve fetare, pa dallim se a bëhet fjalë për të krishtera… për kisha apo për xhami. Më intereson ç’mendoni, a mundet realisht me ndërtimin e këtyre objekteve të tërhiqen apo të ruhen besimtarët?

RR: … Mendoj se për…

FP: shqip

RR: … po. Mendoj se për të pas një qëndrim përfshirës për këtë gjë, neve na mungojnë numrat. Më së pari, domethënë, bashkësitë fetare duhet të na tregojnë numrat se mungojnë vërtet këto objekte fetare dhe sa ka nevojë popullata. Për shembull, nuk ka qenë situatë normale që një…disa lagje, domethënë, në Çair të cilat janë ndoshta me 10 mijë ose 20 mijë banorë, kryesisht myslimanë, të mos kenë një objekt faljeje, po ashtu nuk ka qenë normale që, për shembull, tërë lagja Aerodrom të kishte vetëm një kishë ose aspak kisha, kurse aty banojnë 20 mijë ose 15 mijë të krishterë ortodoksë. Por këto numra duhet t’i sigurojnë këto bashkësitë fetare. E dyta është ajo tendenca e popullatës ose individëve që vetë me iniciativa të tyre të ndërtojnë objekte fetare ku mandej bashkësitë fetare i marrin përsipër ato si të veta, gjë që ndodh me të madhe në Maqedoni ku ka iniciativa lokale të ndryshme për ndërtimin e objekteve fetare, qoftë në fshatra, apo qoftë në qytete. Dhe e treta, të, me thënë, politizimit apo instrumentalizimit të trashëgimisë kulturore nëpërmjet ndërtimit të objekteve fetare, gjë që te na në mënyrë më eklatante është paraqitur pasi është ndërtuar kryqi i madh mbi Vodno, dhe ajo ka qenë një uvertyrë për, të themi, disa minare, për shembull, shumë të gjata siç është rasti në Haraçinë dhe që nuk shpjegohen përveçse me kryqin në Vodno. Domethënë, nuk mund tjetërqysh as fetarisht as tjetër t’i shpjegosh përveçse me kryqin e madh i cili është ndërtuar mbi qytetin e të gjithëve.

FP: Sipas hulumtimeve të fundit, në këtë vend mbi 90% të popullatës janë deklaruar si besimtarë, pa dallim se cilës bashkësi fetare i takojnë. A mendoni se kjo përqindje është reale? Dhe, të flasim pak rreth, ta themi, përkatësisë ndaj ndonjë feje dhe besimi.

RR: Po. Domethënë kjo, unë besoj se ky numër është i saktë deri diku, sa mund të jetë edhe statistikor, pasi feja tek ne shihet ende si linjë identifikuese dhe përkatësi. Domethënë nuk merret parasysh vetëm aspekti i asaj se a është dikush fetar apo jo, por thjesht si përkatësi, domethënë, qoftë ajo normative, qoftë tjetër, dhe si linjë identifikuese e asaj e cila është ai qytetar. Mendoj se nëse do kishte statistika tjera dhe numra tjerë të plotë, prapë them, këto janë punë të bashkësive fetare në vend, si qytetarë do mund të kishim fotografi më të plotë për atë se sa vërtet jemi shoqëri fetare, pasi në esencë dallon, domethënë, ajo që dikush është mysliman apo i krishterë ortodoks, domethënë, dallojnë edhe normat edhe në aspektin kuantitativ edhe në aspektin kualitativ dhe janë krejt të ndryshme. Dhe këto matëse nëse do bëheshin, domethënë, veçmas për çdo bashkësi religjioze, do ishin [NUK DËGJOHET] si qytetarë të kemi pasqyrë, pasi është tjetër kur dikush thotë që është për shembull i krishterë në Egjipt, tjetër është kur thotë dikush jam i krishterë në Norvegji, tjetër është kur thotë dikush jam mysliman në Maqedoni, tjetër është kur thotë dikush jam mysliman në Turqi. Domethënë, edhe këto finesa edhe këto fakte do ishin më të plota për të pas një qasje më të plot mbi këtë çështje.

FP: E përmendët, a po, kryqin në Vodno, dhe mund të themi se në atë periudhë në mënyrë masive vazhdon ky trend i simboleve, i shënimit të territorit, domethënë jo vetëm me kryqe, por edhe me objekte fetare dhe kështu me radhë. Por, ajo që së paku për objektet fetare te të krishterët është vërejtur se të gjitha këto objekte të reja janë të zbrazëta ose të mbyllura pjesën më të madhe të kohës.

RR: Objekti fetar, domethënë…

FP: Kisha dashur në këtë kontekst të pyes se a është e domosdoshme prania e objekteve fetare që, a po, dikush të jetë besimtar?

RR: Jo. Domethënë, sidomos në Islam nuk vlen parimi i xhamisë apo faltores për të qenurit Mysliman. Tradita islame thotë, e cila është thënie e Muhamedit a.s., është se “mua toka më është bërë faltore.” Domethënë, është e lejume falja në çdo vend dhe në çdo kohë. Ajo që ndoshta mund të vërehet, tash prapë them se nuk i kemi numrat dhe ato është tendenca për instrumentalizim politik, etnik, apo dikund edhe partiak të përmasave fetare. Por kjo çështje, prapë them, është ne suaza të bashkësive fetare të cilat nuk duhet lejuar që një simbol, objekt apo motiv i tyre të bëhet pronë apo mundësi e keqpërdorimit politik nga kushdo qoftë.

FP: Për nga arsimi jeni teolog, si parësore. Mund të ma tregoni përvojën tuaj me fenë, si besimtar?

RR: Po. Eksperienca ime si fetar, nëse do mund ta bëjshim kështu një dilemë, dallon domethënë, se unë prej se di për vete, domethënë, kam qenë në fe, dhe me krejt ato kërkimet apo pyetjet time ekzistenciale që i kam pasur prej në fëmijëri, jam njeri që vetë kam vendosur që të shkoj në shkollë të mesme fetare dhe të interesohem për fenë. Praktikisht, unë kam mësuar fenë pasi kam filluar ta jetoj atë, ashtu që është një proces i natyrshëm i zhvillimit të ndjenjave të mia, mendimeve të mia, dhe gjithmonë jam munduar që ta gjej atë të vërtetën, kurse e vërteta e plotë asnjëherë nuk mund të gjendet përveçse pa fe… përveçse me fe… pasi e vërteta në vete përmban edhe aspektin metafizik dhe gjithë ato pyetjet tona të mëdha për jetën dhe për vdekjen, patjetërsisht e kanë të kyçura edhe atë mbiqenien më të madhe e cila na drejton jetët tona – ajo është Zoti.

FP: Në fillim përmendët se keni punuar, keni vepruar, gjithashtu edhe si hoxhë. Mund të na flisni pak për këtë përvojë? Sa kohë… ndoshta për kontaktet me njerëzit…

RR: Po, unë kam qenë 10 vjet, domethënë, kam punuar si hatib në xhaminë Isa Beg në Shkup. Para asaj kam qenë i angazhuar shumë herë edhe shumë vjet, domethënë, gjatë muajit të Ramazanit dhe në mënyrë sezonale edhe në vend edhe jashtë vendit, dikund ku ka pas diasporë shqiptare, domethënë, ne Zvicër dhe Kanada, dhe gjatë gjithë aktivitetit tim jam munduar që të jem, domethënë, njeri i cili do të jetë urë në mes asaj që unë e di si angazhim civil, domethënë, përgjithësisht në angazhim shoqëror dhe civil. Një eksperiencë që e kisha veçuar do ishte, domethënë, angazhimi im angazhimi im sezonal gjatë luftës së 2001-shit kur unë kam qenë këtu ne Shkup, domethënë, kam qen hoxhë në një faltore në Vizbeg dhe e di se bashkë me mu edhe, domethënë, edhe njerëzit tjerë kemi marrë pjesë në një aktivitet qytetar i cili ka pas lidhje me ndalimin e rrëzimit të disa objekteve nga ana e pushtetit të atëhershëm.

FP: Domethënë, në periudhën të cilën e përmendët, 2001-shin, supozoj se ka qenë e vështirë të jesh hoxhë. Cili ishte roli juaj personal, cili ishte roli i klerikëve të tjerë në ruajtjen e paqes?

RR: Po, unë mendoj se kryesisht kleri fetar ka pas rol pozitiv në krejt atë që ka ndodh atëherë në Maqedoni gjatë atij konflikti të armatosur për gjashtë muaj rresht apo sa zgjati. Sigurisht se ndoshta ka pas edhe episode të këqija të cilat unë tani për momentin nuk i mbaj në mend dhe kanë qenë në atë rrafshin e instrumentalizimit qoftë etnik apo politik të fesë. Për vete, e mbaj në mend aksionin qytetar që e kemi bërë në Vizbeg ku unë kam qenë aktiv si hoxhë dhe bashkë me krejt komunitetin, domethënë, kemi bë një marsh për t’i vizituar ato shtëpi të cilat ishin në plan të rrënimit ku, domethënë, pas asaj edhe inspeksione edhe policia u tërhoqën më prej atij vendi pasi panë masivitetin e prezencës së njerëzve. Domethënë, ajo ka qenë një aktivitet shoqëror civil të cilin e kemi bë në mënyrë paqësore dhe vetëm me prezencë të madhe të njerëzve.

FP: A ju besonin atëherë njerëzit?

RR: Po. Njerëzit besoj se më kanë besuar pasi unë gjithmonë kam shikuar ta bëj atë të cilën duhet, sipas meje, ta bën çdo lider fetar – ajo është që ta suspendon egon e vet apo vlerësimet e veta subjektive për çështje apo për fenomene. Unë gjithmonë jam munduar ta ruaj çiltërsinë e fesë edhe çiltërsinë e institucioneve fetare të cilat i kam përfaqësuar dhe besoj se ajo ndoshta ka ndikuar që të kem qenë, dhe mendoj se ende jam, i besueshëm tek njerëzit.

FP: Sa ishin të zëshme bashkësitë fetar në vitin 2001, BFI dhe KOM, kryesisht drejt thirrjeve, për qetësim të…?

RR: … nuk mbaj në mend që të, bashkësitë fetare të kanë qenë në nivelin e duhur, qoftë ai kualitativ apo kuantitativ, të vetorganizimit të fetarëve. Më parë thashë se kleri kryesisht ka qenë i orientuar pozitivisht por kjo nuk ka vlejtë për institucionet fetare. Në një vend, në një shoqëri dhe në një shtet ku kemi shkallën 90% të religjiozitetit të përkatësisë, ndoshta ata do të mund të loznin rol ende më të madh në qetësimin e situatës edhe konfrontimeve, qofshin ato etnike, politike apo të përditshme shoqërore.

FP: Mendoni se ishin konstruktivë apo ndiznin më shumë…

RR: Jo. Unë thjesht besoj që nuk kanë bë atë që kanë mund ta bëjnë. Domethënë, kanë mund ato më shumë të bëjnë, tani nuk i mbaj në mend detalet, nëse ka pas incidente në atë aspekt. Por, mendoj se nuk kanë qenë të zëshëm aq sa do të duheshte të ishin.

FP: Folëm për atë se a ju kanë besuar juve qytetarët në rastin konkret, por a mendoni se në atë periudhë të konfliktit në Maqedoni qytetarët fare kanë besuar në këto bashkësi fetare të mëdha?

RR: Po. Mendoj se i kanë besuar pasi konflikti ishte konflikt, domethënë, i regjimit me qytetarët në esencë, dhe më pas mori përmasa të marrëdhënieve ndëretnike, kurse nuk arriti të zhvillohet deri në stazën që të ketë prishje të marrëdhënieve ndërfetare. Sidomos, në këtë aspekt, do kisha dashtë t’i veçoj dy grupe apo bashkësi në Maqedoni që sipas meje mund të luajnë rol kyç në afrimin e komuniteteve të mëdha, e ato janë torbeshët, domethënë myslimanët të cilët flasin gjuhën maqedone dhe shqiptarët që i përkasin fesë ortodokse krishtere. Mendoj se me angazhimin e tyre, me përfaqësimin e tyre dhe me prezencën e tyre sa më shumë në publik ato do të mund të luanin shumë rol konstruktiv në gjendjen e përgjithshme të mirë në shoqëri.

FP: …Fatkeqësisht, në të shumtën e rasteve, gjatë një konflikti apo lufte, objektet fetare janë… të parat në listë për shkatërrim, sipas disave, simbolet më të mëdha… pse, ç’mendoni?

RR: Po. Ajo ka të bëjë me simbolin e dukshmërisë, po tani me zhvillimit e fundit në botë është kuptuar se edhe shkatërrimi i trashëgimisë historike dhe kulturore përbën gjenocid në vete, konkretisht domethënë, tani drejtoresha Irina Bokova e UNESCO-s janë duke inkuadruar rrënimi i këtyre objekteve të quhet gjenocid në vete. Kjo ndodh, besoj, nëpër konflikte ndodh më shumë edhe shkaku i fshirjes së simboleve, siç ka ndodhë në pjesën e Bosnjës, domethënë në Republikën Republika Sërpska të Bosnjës ku disa objekte kulturore-historike të atij vendi kanë qenë të fshira prej dheut dhe janë tjetërsuar që të mos ketë prezencë të atyre simboleve.

FP: Fatkeqësisht, kohën e fundit, përsëri sillemi gjatë gjithë kohës rreth objekteve fetare, por, edhe rreth konflikteve. Në vitin 2009, me siguri shumë mirë ju kujtohet protesta e parë e studentëve kundër ndërtimit të kishës në sheshin e Shkupit dhe, nga ana tjetër, kundërprotesta, e ashtuquajtura kundërprotestë e parë e një grupi qytetarësh, i cili ishte shumë mirë i armatosur me simbole fetare dhe para së gjithash ishte i mllefosur. Unë isha gazetare në atë periudhë dhe isha në vendin e ngjarjes, ta them, kisha një rast shumë të mirë ta shoh ç’ndodh. Krahas njerëzve dhe konflikteve, kohën e fundit domethënë kemi mosmarrëveshje dhe konflikte në BFI. Epo ja, për këto dy ngjarje, mendimi juaj?

RR: Po. Fatkeqësisht përveç, thashë domethënë, përveç krejt keqpërdorimeve që i bëhen simboleve fetare këtu tek ne shpesh ka ndodhë që feja të jetë si motiv i rekrutimit politik dhe kjo ka ndodhë edhe atëherë ndaj, në kundër, në kundërprotestën ndaj studentëve të arkitekturës të cilët kishin kërkesë për shesh sekular, dhe i cili do ju përkiste krejtve, domethënë ata nuk ishin konkretisht vetëm kundër kishës, po kundër krejt objekteve që mund ta cenojnë sekularitetin. Rast tjetër më eklatant që ndodhi është edhe pas, mandej me rastin e humbjes së komunës Qendër nga ana e pushtetit, ku me pretekst se pushteti i ri do rrënon kishën, ata u mblodhën, domethënë, me të njëjtën ikonografi që në vete dukeshte sikur sulmet e kryqëzatave në mesjetë, prej cilës sulmeve të kryqëzatave të mos harrojmë asnjëherë, këtu ka pësuar e tërë popullata, domethënë, e cila atëherë ka qenë krishtere bogomile e tjera, e tjera me radhë. Por, ka pësuar mu prej atij instrumentalizimi politik që dikush ne Evropën perëndimore e ka bë, domethënë, për çlirimin e Jerusalemit… ова после… e sosa.

FP: Kallxo për BFI-në.

RR: Në… Bashkësia Fetare Islame fatkeqësisht në Maqedoni, sipas meje, është institucion i vetëm i cili nuk është reformuar. Domethënë, ajo me këtë vjetërsi, edhe me ketë pareformitet ndoshta do mund t’i konkurronte vetëm Akademisë së Shkencave të Maqedonisë dhe asnjë institucioni tjetër. Në Bashkësi Islame Fetare ende kanë mbetur kuadro të cilat kanë qenë aty të venduar prej sistemit monist, dhe unë mbaj vetë mend, edhe si eksperiencë personale, se të njëjtët njerëz të cilët kanë qenë udhëheqës në atë kohë komunizmi, domethënë, kur kam qenë unë në shkollën e mesme, në vitet e fundit të 80-ave, domethënë, 86 edhe 90, deri atëherë kam qenë në shkollën e mesme, ende ata njerëz kanë pas, e kanë thënien kryesore në këtë organizatë. Besoj se me ardhjen e kohërave të reja e situatave të reja, do të ndodhë reformimi edhe në Kishën Maqedonase Ortodokse edhe në Bashkësinë Fetare Islame.

FP: Deklarativisht, por edhe formalisht, ekziston njëfarë Komisioni për Marrëdhënie Ndër…

RR: Komisioni për Marrëdhënie me Bashkësitë Fetare…

FP: bashkësitë fetare. Me siguri edhe shumë të tjera, ta them, rrjete, ku komunikojnë religjionet, përfaqësues të religjioneve. Sa, flasim në përgjithësi tani në suaza botërore, toleranca ndër religjionet është bazë për një shoqëri të qetë?

RR: Po, mendoj se është një faktor shumë i rëndësishëm, domethënë, toleranca ndërfetare dhe bashkëjetesa fetare mes komuniteteve, sidomos në vende si i joni, si në Maqedoni, ku i përkasim religjioneve të ndryshme. Kjo nuk është aq punë e komisioneve, apo e institucioneve të ndryshme sa është punë e vetë njerëzve që janë në teren. Bashkëjetesën më të mirë në vende etnikisht, dhe fetarisht, kultu… konfesionalisht të përziera gjithmonë më shumë e mbajnë atë liderët fetarë që janë në atë, në atë vend sesa dikush, të themi, prej Shkupi apo ndonjë komision. Puna tjetër që ka ndodhë në Maqedoni është se institucioni i shtetit i cili e ka për obligim të komunikojë me bashkësitë fetare është tërësisht i çorientuar prej punës së vet parësore, domethënë, komisioni për marrëdhënie me bashkësitë fetare shpesh di që t’ju kryejë punë bashkësive fetare, punë të cilat nuk janë të tyre. Domethënë, ajo shpesh është keqpërdorur që të bëjë trysni ndaj komunitetit bektashian për hire dhe për hatër të Bashkësisë Fetare Islame, por edhe ndaj kishës tjetër, asaj të zotëri Vranishkovskit, për hatër dhe për hire të Kishës Ortodokse Maqedonase. Dhe e dyta, nuk e ka kryer funksionin e vet parësor, e ajo është marrëdhëniet e shtetit me bashkësitë fetare në vend. Tjetër… përveç kësaj, ne kemi edhe institucionin, domethënë, që e përbëjnë të gjitha bashkësitë fetare të cilat kanë pas disa qëndrime të mira kanë… janë munduar që të përçojnë, por ato përbëhen prej organizatave fetare.

FP: A do të thotë kjo se përfaqësuesit e komisionit është dashur vetë të kalojnë një proces të vetëdijesimit apo njohjes me, të themi, normat dhe rregullat sipas të cilave [NUK DËGJOHET] disa bashkësi fetare?

RR: Po, jo. Kjo e para është se nuk e kanë të njohur karakterin e shtetit, parimisht, dhe karakterin sekular të shtetit për cilin në fillim të bisedës tonë sqaruam se këtu te ne në Maqedoni dhe ka edhe funksionin e neutralitetit, domethënë, e ajo që shteti ju përket gjithë bashkësive fetare dhe asnjërës. Domethënë, në këtë aspekt, nuk mund asnjëherë që një komision shtetëror apo një organ shtetëror të përdoret vetëm për një bashkësi fetare, kushdo qoftë ajo.

FP: Me ngjarjet e fundit, domethënë, në Kumanovë, disi përsëri u nxor në tavolinën kryesore nacionalizmi. Por, për fat, një pjesë e madhe e qytetarëve e njohën këtë dhe në rrjetet sociale u shfaqën, domethënë, letra të jashtëzakonshme, video, për bashkëjetesën që ekziston në Maqedoni, që, sipas meje, është një dukuri shumë e rëndësishme në këtë çast.

RR: Po. Mendoj se Kumanova… se Kumanova ishte një test i madh për atë se sa ndasitë të cilat ekzistojnë në Maqedoni dhe të cilat ne nuk mund t’i fshehim dhe shpesh janë shumë të mëdha, sidomos në mes të dy komuniteteve të mëdha, – maqedonasve dhe shqiptarëve, janë terren i përshtatshëm për instrumentalizim politik. Rasti i Kumanovës, përveçse ishte i shpejtë, ishte disi edhe i pasqarueshëm, gjë që e bëri atë të dyshimtë. Puna tjetër ishte se nuk kishte përkrahje, domethënë, prej vetë etnikumit, konkretisht shqiptarët të cilët ishin shumicë në atë lagje. Mirëpo, nga ana tjetër ne, mos të harrojmë, kishim viktima, domethënë, prej të dy palëve, domethënë kishim viktimë polic edhe maqedonas edhe serb, edhe shqiptar, ashtu që krejt kjo e bëri një situatë që, nëse ka pas porosi të saj apo skenarist për ndezjen e marrëdhënieve etnike, mendoj se ju ka dalë shumë i pasuksesshëm.

FP: Supozoj se kështu edhe do të mbetet, sepse në këtë çast njerëzit disi janë të lodhur me këtë temë, se ekziston terreni për konflikte ndëretnike, sidomos mes maqedonasve dhe shqiptarëve.

RR: Po. Jo veç ajo, por ne e dimë se vendi ynë tani përjeton krizën më të thellë demokratike që ka pas. Domethënë, edhe 2001-shin institucionet nuk kanë qenë kaq të rrënuara sa janë tani në momentin aktual, dhe bëhet fjalë për një konflikt politik i cili është në bazë qytetare, domethënë, këtu askush nuk ua ka marrë shtetin maqedonasve apo shqiptarëve, po këtu dikush ua ka marrë shtetin krejt qytetarëve, e ka zaptuar atë dhe e përdor për qëllime personale, qoftë për me ble vend me bagatellë në Vodno, qoftë për të ble mercedes luksoz apo për të punësuar djem të dajës vet.

FP: Kam edhe tri pyetje.

RR: Ka ende? Auu…u lodha…

FP: [QESH] Gati jemi, gati jemi… Mund të më tregoni se cila ishte tema e doktoraturës suaj?

RR: Tema e doktoraturës time ishte “Kultura e librit dhe leximit te myslimanët e Maqedonisë gjatë periudhës Osmane me theks edhe me përkufizim te dorëshkrimet orientale”.

FP: A kishte pikë që përputhen me fenë, gjegjësisht me… [NUK DËGJOHET]

RR: Jo, përveç materialeve, domethënë, se shumica e dorëshkrimeve që kanë mbetur në Maqedoni si trashëgimi kulturoro-historike, shumica prej tyre në fakt janë edhe vetë vepra fetare, domethënë, ose janë onoskripte/transkripte të Kuranit ose të shkencave fetare. Përveç këtyre, sigurisht ka edhe letërsi, ka edhe histori edhe tjera lëmi.

FP: A mundet një pyetje më abstrakte, [NUK DËGJOHET] religjionet ndaj njerëzve?

RR: Religjioni në vete, feja, është lidhja e Zotit me njeriun, ashtu që ajo lidhje nuk mund të ekzistojë pa njerëzit, mirëpo feja në vete dhe religjioni i ka krejt ato norma të cilat e bëjnë që njeriu të jetë zëvendës i Zotit në tokë, dhe ky zëvendës apo mëkëmbës është i urdhëruar për mirësi. Faktikisht, ne jemi ata të cilët në emër të Zotit e mbajmë qetësinë, e mbajmë paqen, dhe e mbajmë rendin në tokë.

FP: Jetojmë në kohë globalizimi, sfidash, sulmesh terroriste, e kështu me radhë. Cili duhet të jetë roli i religjioneve të mëdha?

RR: Mendoj se roli i fesë duhet të jetë ashtu siç ka qenë në të kaluarën, e ajo është konsolidimi, mbajtja dhe zhvillimi i lidhjes së njerëzve me Zotin, dhe përkujtimi për mirësinë. Përkujtimi për mirësinë është diçka të cilën kryesisht dhe në të shumtën e rasteve dhe e bën mu feja, domethënë, mu feja është ajo e cila na tregon se për sakrificën tonë, për durimin tonë dhe për krejt virtytet tona ne do të kemi një shpërblim ontologjik.

FP: Për fund, a mund të ekzistojë paqe pa fe, gjegjësisht besim?

RR: Nuk… unë… mua… unë kam mendimin se nuk mund të ketë paqe të tërësishme pa kyçjen edhe të aspektit fetar në te, edhe kjo ka të bëjë me natyrën njerëzore e cila është përbërë edhe prej shpirtit dhe ka nevojat e veta shpirtërore. Nuk është krejt te rehatia ekonomike, politike apo financiare por është edhe tek rehatia shpirtërore e cila rehati shpirtërore sigurohet vetëm nëpërmjet një përçuesi kualitativ të ndjenjave të njerëzve, e ajo është feja.

FP: Edhe një për në fund, çfarë është paqja për ju personalisht?

RR: Paqja për mu personalisht është që unë të jem në paqe me veten, me Zotin tim dhe me njerëzit të cilët më rrethojnë.

FP: Faleminderit. Bllagodaram… Të lodha pak, por ishte super.

RR: Do ta shohim.

FP: Unë s’kam me vete libra, por do të…

Latest