Siniša Stanković është gazetare veç më 40 vjet. Punon si korrespondent i “Zërit të Amerikës” për gjuhën maqedonase nga Shkupi. Ka punuar në media të ndryshme të shkruara dhe elektronike në Maqedoni. Redaktor, kolumnist dhe autor i disa librave.
Intervista është gjiruar në vitin 2020.
EMRAH REXHEPI: Përshëndetje, unë jam Emrah Rexhepi nga “Aksioni Paqësor”. Si pjesë e procesit të mbledhjes së rrëfimeve jetësore, sot bisedojmë me Sinisha Stankoviqin – gazetar. Zoti Stankoviq, mund të na prezantoheni shkurtimisht?
SINISHA STANKOVIQ: Unë jam gazetar qe 35 vjet. 20 vitet e fundit jam bashkëpunëtor – korrespondent i “Zërit të Amerikës” në gjuhën maqedonase nga Shkupi, ndërsa para kësaj kam punuar në 7-8 revista javore, kryesisht në mediet e shtypura. I kam redaktuar, kolumnist, autor i disa librave dhe kështu…
ER: Me gazetari merreni që nga ditët tuaja studentore, gjatë real-socializmit. Na tregoni, sipas jush, si ishin marrëdhëniet ndëretnike në atë kohë në Maqedoni? Ose, së paku në Shkup?
SS: Epo, mirë, kur unë hyra në gazetari, ’84-’85, kjo ishte periudha pas vdekjes së Titos, kur shumë gjëra, më të moshuarit, më të pjekurit, më të edukuarit se ne dinin t’i dallojnë. Ne ishim ende të rinj dhe ende nën ndikimin e fituar në procesin arsimor të jugosllavizmit. Të ndërtimit të kohezionit dhe të popujve të barabartë në bashkësinë e vëllazërim-bashkimit, RSFJ-në e atëhershme. Të edukuar në kampe skutash, në pushimore feriale, të cilat kishin një mendim të përbashkët, se duhet të njihet atdheu për ta dashur më shumë. Shkonim në aksione pune, mbanim stafeta për Mareshalin dhe udhëheqësin dhe vraponim me to. Dhe, çdo 25 maj bënim parada për shokun Tito. Edhe kjo gjeneratë e edukuar me këtë frymë, kryesisht edhe u përcaktua, nga fundi i viteve ’80 tashmë, dhe sidomos me fillimin e dhënies së shenjave se çfarë banje e përgjakshme do të ndodhë përsëri, para së gjithash në Bosnjë, por edhe në pjesët e tjera të Jugosllavisë, ku kishte luftëra. Kjo gjeneratë e jona u përcaktua pjesërisht për ruajtjen e shtetit të dikurshëm, ndërsa për tjetër nuk dinim dhe ndryshe edhe nuk dinim, ndërsa ishim të edukuar se të gjithë ata të cilët do të shprehin ndjenja më të forta nacionaliste në ndonjë nga njësitë federale të Jugosllavisë, se janë nacionalistë të cilët dëshirojnë ta rrëzojnë shtetin e deriatëhershëm dhe se, a po, nacionalizmi si një e keqe më e madhe, thjesht duhet t’u kundërvihemi atyre –siç i quanin atëherë – tendencave të tilla. Pastaj, ashtu siç ndryshonin punët me shpejtësi dhe si gjithçka, për fat të keq, rrezikoheshin të drejtat e njeriut dhe më vonë edhe të drejtat e njerëzve, vetëm për shkak se janë deklaruar apo nuk janë deklaruar, por dikush i ka vendosur në pozitë të një pjesëtari të një bashkësie të caktuar dhe me këtë tashmë bëhen viktima edhe mes pjesëtarëve, gazetarëve të kësaj gjenerate, me siguri ka ardhur edhe deri te shembujt e animit nga opsionet ndryshe dhe fatkeqësisht disa miqësi nga ajo kohë atëherë ndërpriteshin, ndërsa me disa, disa nga kolegët e territorit të ish-Jugosllavisë janë parë edhe nëpër shënjestër. Roli i gazetarëve atëherë, domethënë, në gjysmën e dytë të viteve ’80, ishte shumë i rëndësishëm në terrenin e së keqes. Gazetarët e nxisnin, ndiznin zjarrin e kësaj urrejtjeje, e cila, edhe sikur të kishte ekzistuar, ndërsa ne si të rinj nuk kemi qenë të vetëdijshëm, sepse e kemi jetuar atë ëndërr për vëllazërim-bashkim nga ahengjet dhe ndodhitë e përbashkëta anembanë Jugosllavisë. Pastaj, ngadalë filluam të bëhemi të vetëdijshëm. Por, bëheshim të vetëdijshëm për sasitë e vrerit, urrejtjes dhe fyerjeve që hidheshin në medie, edhe në ato të shtypura dhe, normalisht, në elektroniket, të cilat kishin, siç ka qenë gjithmonë, edhe fuqi më të madhe, që në ora 19:30 apo 20:00, kur ishte, i tërë kombi para ditarit kombëtar në gjuhën e vet.
Atëherë filluan ndarjet. Kanë filluar ato dhe kanë qëndruar pezull shumë më herët, por atëherë u diferencuan. Filloi urrejtja ndaj atyre që janë ndryshe, filloi fokusimi dhe kërkimi i armikut, iniciues i krizës. Pastaj, përnjëherë për krizën ekonomike dhe gjendjen në shoqëri për serbët u bënë fajtorë kroatët, për kroatët – serbët. Në Maqedoni, kryesisht shqiptarët, por edhe të gjithë ata të cilët “e kanë shfrytëzuar Maqedoninë” – siç thuhej atëherë. Sllovenët donin jashtë, këtë qartë e definuan dhe nëpërmjet programit të vet kombëtar donin marrëdhënie të ndryshme me anëtaret jugosllave. Për këtë gjë nuk kishte sens tek udhëheqja e atëhershme, e vendosur politikisht nga një parti, dhe sidomos jo në udhëheqjen e Armatës Popullore Jugosllave të atëhershme ende të përbashkët, e cila gjithashtu ishte skajshmërisht e ideologjizuar. Dhe, ndodhi ajo që ndodhi. Disa republika me më shumë fat, si Maqedonia, disa me luftëra të përgjakshme, si Bosnja. Disa me luftëra 6-ditore, si Sllovenia. Edhe sot e kësaj dite e konsideroj se kjo ishte çështje marrëveshjeje mes udhëheqjeve të Serbisë – Jugosllavisë dhe Sllovenisë. Dhe, gjithsesi, disa si Kroacia, ku erdhi deri te, a po, dëbimi i një pjese të popullatës. Ne funksiononim siç funksiononim në Maqedoni. Kishte këtu edhe papjekuri. Kishte mosgatishmëri, sidomos mosgatishmëri, sepse udhëheqja e atëhershme në krye me Kiro Gligorovin deri në çastet e fundit përpiqej ta ruajë nga Jugosllavia atë që mund të ruhej. Mosgatishmëria ishte në planin se rrallëkush ka menduar se si kjo Republikë e pavarur sovrane e Maqedonisë do të funksionojë në planin ekonomik, por aq më shumë në planin politik. Shumë gjëra bëheshin në çast, normalisht, me siguri me shumë gabime. Një nga gjërat të cilat, fatkeqësisht, fare nuk u shqyrtuan, ishte pikërisht paqja ndëretnike, ky ekuilibër ndëretnik në Maqedoni. Sepse, si për shumë gjëra deri atëherë, kështu edhe për pozitën e shqiptarëve, dëgjohej pa kundërshtim Beogradi. Tani, duhej të sillen vendime të cilat ishin të vështira dhe për të cilat duhej guxim, por dhe para së gjithash me shumë mençuri. Prandaj edhe na ndodhën edhe Fakulteti Pedagogjik edhe protestat. Na ndodhnin, ajo rreth Universitetit të Tetovës dhe protestat dhe mënyra se si iu dha fundi. Më vonë u dëshmua se fare nuk i ishte dhënë fund. Domethënë, me shfaqjen e fuqisë, me mjete policore të zgjidhen punët të cilat duhej të zgjidhen në tavolinë. Dhe, e shtymë disi deri në vitin ’99, kur përsëri në Maqedoni kjo çështje ndëretnike u ngrit në nivel shumë të lartë, si dhe problemet rreth saj. Sepse, a po, me dëbimin e dhjetëra, qindra mijëra, kryesisht shqiptarë nga Kosova, të cilët strehën e gjetën këtu në Maqedoni, u krijua një çekuilibrim, deri më tani, deri atëherë. I cili, edhe pse, a po, me regjistrimet asgjë nuk ishte zgjidhur, por u krijua një frikë te maqedonasit etnikë se refugjatët nga Kosova do të mbeten këtu dhe se kjo do të thotë pastaj të gjitha ato punë që i kemi dëgjuar dhe parë një dekadë më parë, rreth krijimit të Shqipërisë së Madhe, Kosovës së Madhe. Por, unë, në atë periudhë, ’99, konsideroj se Maqedoni e dha një provim të madh. Me të gjitha shpërthimet negative, të nacionalizmit, të fobive nga refugjatët nga Kosova, se do ta rrezikojnë Maqedoninë si shtet. E tillë siç ishte e strukturuar dhe me ato fuqi që i kishte, Maqedonia e bëri të vetmen gjë që mund ta bënte. Domethënë, duhej t’i pranojë refugjatët dhe duhej të gjejë mënyrë që ata njerëz nga ajo çudia te Stenkoveci të jenë të strehuar. Kushtet atje në kampet në të cilat u strehuan ishin çfarë ishin, por nuk erdhi deri te ajo nga e cila shumë veta kishin frikë – se që në vitin ’99 një pjesë e maqedonasve etnikë i jepnin përkrahje Serbisë gjatë bombardimit të NATO-s, një pjesë e shqiptarëve kishin tekstualisht edhe kushërinj të cilët u erdhën nga Kosova, domethënë… por, edhe në përgjithësi, shqiptarët e Kosovës i shihnin si bashkëkombës me të cilët kanë jetuar në të njëjtin shtet deri para 9 vjet. Kështu që, ky ishte një provim i madh dhe mendoj se Maqedonia, me të gjitha anët negative që dolën në pah atëherë – normalisht, porse ia doli shumë më mirë sesa ia doli në vitin 2001.
ER: Hajde shkurtimisht të kthehemi në fillimin e viteve ’90, rreth atij procesit të pavarësimit të Maqedonisë. Si personalisht ju e përjetuat dhe çka në fakt mendoni se paraqiste mënyra e tillë e pavarësimit të shtetit në raport me marrëdhëniet ndëretnike në shtet?
SS: Epo, pavarësimi i Maqedonisë, i cili u realizua ashtu siç u realizua, domethënë, pa pothuajse asnjë plumb të shkrepur, me marrëveshje, me të gjitha elementet shoqëruese negative të largimit të APJ-së nga territori maqedonas, Maqedonia e kishte atë fat që t’i evitojë veprimet e vërteta luftarake në territorin maqedonas, me, për fat të keq, ato viktima të shtetasve të rinj të Maqedonisë, të Republikës Socialiste të Maqedonisë së atëhershme në uniformat e APJ-së. Por, megjithatë, mund të thuhet se në raport me një Bosnjë, madje edhe pjesërisht me Kroacinë, Maqedonia kaloi mirë. Aq mirë, sa ishte e mundur fare në një situatë të tillë. Kishte këtu edhe padrejtësi, normalisht, gjatë tërheqjes së APJ-së. Kishte familje të prishura. Kishte tragjedi personale, të gjitha këto, normalisht, ndodhnin si elemente shoqëruese të prishjes së shtetit të madh. Unë, personalisht, mendoja se do të gjendet mënyra, çfarëdo mënyre, për ta ruajtur. Në mënyrë naive pak besoja në këtë gjë atëherë, por besoja në moshë 25-vjeçare se ekziston opsioni për t’u ruajtur një lloj i bashkimit. Madje edhe me pavarësinë e Sllovenisë, se pjesa tjetër e Jugosllavisë ndoshta do t’ia dalë të bashkëpunojë së paku në planin ekonomik. Se do të dëgjohen rekomandime të caktuara të cilat në atë kohë, mediet publikonin se edhe nga SHBA-të dhe nga Bashkimi Evropian ende arrijnë rekomandime dhe këshilla që të shpëtohet ajo që mund të shpëtohet, dhe të gjitha këto gjëra. Pastaj, kur filloi orteku, duhej të mendohet se si Maqedonia do të mbijetojë vetë dhe të mendohet se në çfarë shteti do të jetojmë dhe në çfarë shteti dëshirojmë të jetojmë. Ndodhën shumë gabime. Normalisht, a po, nga ajo që partia e vetme atëherë e shqiptarëve, ajo për Prosperitet Demokratik (PPD), për shkak të negociatave të pasuksesshme, a po shqiptarët e bojkotuan edhe regjistrimin pastaj dhe u bënë thirrje bashkëkombësve , në njëfarë mënyre madje ua thelluan tezën se shteti i cili nuk përkujdeset për ta, nuk është shtet i tyre. Dhe ky parim i mosbesimit të madh, mosbesimit të ndërsjellë, para së gjithash në fushën politike, vazhdoi të rrijë pezull edhe në marrëdhëniet e përditshme. Jo rrallëherë atëherë komentohej se elita politika shqiptare, Maqedoninë e pavarur dhe sovrane e shikon si një zgjidhje të përkohshme deri te loja e madhe, e cila do të ndodhë më vonë dhe e cila do të thotë, a po, një lloj bashkimi i territoreve në të cilat jetojnë shqiptarët. Ndërsa, do të thotë, faktikisht do të thotë, zvogëlim të atij territori të cilin e kishte atëherë RS e Maqedonisë. Mosbesimi qëndronte pezull vazhdimisht. Në çaste të veçanta ishte, ndoshta më të mira ishin marrëdhëniet, në çaste të caktuara përkeqësoheshin… Por, se elitat politike gjenin gjuhë të përbashkët për të mbetur në pushtet, kjo ishte okej. Kjo funksiononte gjatë tërë kohës. Vëllazërim-bashkimi i RSFJ-së funksiononte në dy nivele: në atë kriminal dhe në atë politik – në kuptimin e pushtetit ekzekutiv. Dhe, pasi u bë e qartë se Maqedonia, nëse dëshiron të mbijetojë, duhet të zhvillohet si shtet, duhet t’i zhvillojë, të punojë në sferën e të drejtave të njeriut, por, gjithashtu, edhe t’i zhvillojë marrëdhëniet ndëretnike deri në nivelin e përmirësimit drastik të besimit të ndërsjellë. Kishte, sipas meje, ndonjëherë përpjekje të suksesshme, ndonjëherë të pasuksesshme, që kjo vërtet të arrihet. Por, nga Marrëveshja e Ohrit e këtej, nga viti 2001 këtej, ne 18 vjet përpiqemi disi nga Maqedonia të bëjmë një shtet të vërtetë qytetar dhe kjo punë po na ec shumë vështirë. Shumë vështirë na shkon sepse sinqerisht mendoj se nuk është e sinqertë, as te politikanët, as madje në sektorin joqeveritar. Se fshihet, se mbahet llogari, ja “patjetër e kemi”. Ne ndoshta edhe nuk do të donim, ne ndoshta edhe kur do të merrnim izën nga bashkësia ndërkombëtare dhe sikur të jetë kjo fare disi e realizueshme në planin e gjeografisë, ne ndoshta edhe do të ishim ndarë. Por, s’kemi elita politike dhe e dimë se përpjekjet e tilla për ndarje do të thonë përsëri përplasje. Përndryshe, sinqerisht nuk jam i bindur se të gjitha këto shpërthime, tashmë jo vëllazërim-bashkim, por për të drejtat e njeriut, për barazi të qytetarëve, të cilat i dëgjojmë çdo ditë në skenën politike, se një pjesë e mirë e politikanëve këtë vërtet e mendojnë. Mendoj se bëhet fjalë për një të keqe të paevitueshme: “Nuk mundemi ndryshe, kështu që do ta çojmë kështu. Tani, kështu qëndron puna”.
ER: Përmendët bojkotin e regjistrimit dhe referendumin. Pse ndodhi kjo, ç’mendoni?
SS: E po, mirë, bojkotin e referendumi e ndiqja në vendngjarje. E tërë kjo dukej shumë naive – në shikim të parë. A po, me ata peshqirët në karrige, kjo gjatë votimit për Iliridën apo për të ashtuquajturën Iliridë. Apo, me mosbesimin se në shtetin e ri udhëheqja e Maqedonisë nuk do ta mbajë Maqedoninë brenda asaj që mbeti nga Jugosllavia apo do ta mbajë nën kontrollin e Serbisë, apo brenda asaj, them, që do të mbetet nga Jugosllavia. Dhe se shqiptarët në një shtet të tillë nuk do të jenë të barabartë, pa dallim të numrit në Maqedoni apo së bashku me Kosovën, në raport me atë pjesën e mbetur të Jugosllavisë dhe ky mosbesim i shqiptarëve u mbindërtua me mosbesimin e maqedonasve etnikë, të cilët, siç thashë, konsideronin se shqiptarët vetëm e presin çastin për të ikur së bashku me territorin. Kështu që, nuk kishte sens mes politikanëve të atëhershëm, nuk kishte as duke shikuar realisht, as që maqedonasit etnikë kishin ndërtuar qartë një program nacional se çfarë shteti dëshirojnë të ndërtojnë dhe në çfarë shteti dëshirojnë të jetojnë. Ndërsa, as shqiptarët etnikë, se çfarë do të ishte roli i tyre në shtetin tashmë të ri. Dhe, ky nivel, një nivel shumë i lartë i mosbesimit, thjesht gjithmonë… Elitat politike luanin në letrën që ta parashikojnë hapin e ardhshëm, sepse gjithmonë thoshin se dikush u punon prapa shpine. Kështu që, nga përkrahja e bashkësisë ndërkombëtare për shqiptarët etnikë, e cila ishte si recitim, një vepër e përsëritur, te një pjesë e rrymave pro-kombëtare në Maqedoni: se shqiptarët e kanë përkrahjen për t’u shkëputur, ndërsa ne nuk mund ta lejojmë këtë dhe kështu me radhë, deri te ajo te ana tjetër, mosbesimi i shqiptarëve në udhëheqjen maqedonase se vërtet dëshirojnë të jetojnë në një shtet sagllam, me respektimin e të drejtave të të gjithë qytetarëve të barabartë. Dhe, këtu ndërthureshin interesa të ndryshme, normalisht, të të gjitha shteteve përreth… dhe përfaqësuesit e të cilëve në këtë shtet apo qytetarë të Maqedonisë të cilët ishin përcaktuar për një nga pro-rrymat përreth. Të gjithë ata, çdonjëri në mënyrën e vet dhe çdonjëri me intensitetin e vet, punonin për dezintegrimin e shtetit të ri. Dhe, prandaj, edhe ne sot e kësaj dite, shteti maqedonas, është goxha disfunksional. Ne edhe sot e kësaj dite bëjmë gjëra karikaturale, a po, në vend që të jenë të kyçur të gjithë qytetarët në mënyrë të barabartë në ndarjen e, nëse fare është, a po, në atë kulaçin e pushtetit, ne kemi, a po, njerëz që rrinë në shtëpi për shkak se elitat e tyre politike elektoratit të vet i kanë dëshmuar se sipas përqindjes kanë punësuar kaq njerëz, që është jashtë logjikës. Marrin rrogë për të qenë një numër në fushatën politike të dikujt, fushatën partiake. Është fyese për ta, por, mirë, marrin rrogë, por, e padrejtë për ata të cilët ndoshta janë më të mirë se ta dhe vërtet e kishin punuar punën në atë sekretariat, apo si quhet. Nuk jemi, nuk jemi të suksesshëm. Na paralajmërojnë hyrje në NATO, ja, më në fund. BE-ja është shumë larg.
Kështu që tranzicioni u bë i përhershëm, të gjitha zgjidhjet, nga ana tjetër, i kemi të përkohshme dhe të përshtatura për vetë çastin, por, me intencë menjëherë të ndryshojnë nëse del ndonjë variant i ndryshëm. Domethënë, fare nuk mendohet në shtigje të gjata dhe nuk bëhen strategji afatgjate për atë se si një shtet i vogël dhe i varfër, plus i plaçkitur pamasë nga elita e vet politike, për 20 vjet, do të mbijetojë më tej dhe si do t’ia dalë të ruajë ndonjë të ri, nga 30 tani, të mbetet në këtë shtet.
ER: Të kthehemi shkurtimisht në vitin 2001, më saktë në periudhën para kësaj. Diçka tashmë përfshimë, kështu që më intereson, sipas jush, si u krijuan kushtet për 2001-shin? Nuk flas për përgatitjen teknike për luftë, por për kontekstin shoqëror në këtë kuptim.
SS: Epo, ja, kështu, 2001-shin ne filluam me një javore të re. Në dhjetor të 2000-tës dolëm nga redaksia e deriatëhershme dhe disa nga ne bëmë një javore e cila ishte paramenduar të jetë një javore qytetare, në të cilën do të përpiqemi ta paraqesim vizionin tonë për më tej, nëpërmjet portreteve të njerëzve të suksesshëm në mesin tonë. Ndërsa, me të suksesshëm nënkuptonim ata njerëz të cilët janë të pranueshëm për të dyja palët. Kur them të dyja palët, këto janë ato marrëdhënie maqedonase-shqiptare, sepse marrëdhëniet mes maqedonasve dhe shqiptarëve vendosnin për ardhmërinë e Maqedonisë. Me gjithë respektin për të tjerët, të përmendur apo jo të përmendur në Kushtetutë, qytetarët e përkatësive të tjera etnike. Megjithatë, marrëdhëniet ishin ato të cilat do të vendosnin rreth ardhmërisë së Maqedonisë. Dhe, sinqerisht konsideroj se deri te 2001-shi në Maqedoni nuk duhej të vijë. Absolutisht e konsideroj, sepse në atë vërshim të gënjeshtrave, vërshim të premtimeve të rrejshme, nga paralajmërimet, nga njëra anë: “Mjaft duruam, tani do t’ia dalim më në fund”, nga ana tjetër: “Epo, ka ardhur koha tashmë t’i pastrojmë hesapet, edhe ne mjaft duruam kërkesa të tepruara”. Atëherë ende përdorej ajo: “Shqiptarët shumë kërkojnë, do t’u japim ose nuk do t’u japim”. Domethënë, askush nuk mendonte se ato lojërat rreth universiteteve, ato grevat rreth Fakultetit Pedagogjik, se është shumë më mirë për tërë shtetin, madje edhe për maqedonasit etnikë, bashkëqytetarët e tyre shqiptarë etnikë të jenë sa më mirë të arsimuar. Kjo më vonë u dëshmua me Shtulin se, ja, a po kërkojnë shumë të mësojnë shqip – ja, mësojnë anglisht. Kjo, për fat të keq, nuk e pengoi shpërnguljen, por kjo tani është një rrëfim tjetër. Viti 2001 duhej patjetër të shmangej me pjekurinë e elitave politike. Unë nuk them se një pjesë e pjesëtarëve të UÇK-së nuk kishin qëllime të qarta për, të cilën një pjesë e tyre edhe haptazi e pranonin, qëllime të qarta të cilat nuk kishin fare lidhje me të drejtat e njeriut. Domethënë, këta njerëz luftonin, një pjesë e tyre luftonin për shkëputjen e territoreve. Se a do të quhet kjo Shqipëria e Madhe, Kosova e Madhe apo si do të quhet, nuk është me rëndësi, por luftonin për diçka që është totalisht, krejtësisht e kundërt me konceptin e shtetit qytetar. Gjithashtu, nuk them se një pjesë e pjesëtarëve të forcave të sigurimit, një pjesë e vullnetarëve, madje edhe një pjesë e të rekrutuarve, në uniforma policore apo ushtarake, këtë kryengritje të shqiptarëve nuk e shfrytëzonin dhe nuk mendonin në periudha të caktuara, apo vepronin në periudha të caktuara, ashtu sikur të jetë ky shansi i fundit që shqiptarët të disiplinohen. Kjo ka qenë e pranishme dhe çdonjëri që do të thotë se këta kanë qenë luftëtarë për të drejtat e njeriut, ndërsa të tjerët vetëm e kanë mbrojtur rendin kushtetues të Maqedonisë, këtë vështirë se do ta përbijë dikush. Në të dyja anët ka pasur ekstremistë, në të dyja anët ka pasur njerëz që kanë gënjyer dhe i kanë fshehur qëllimet e vërteta. Por, jam i bindur se faji i elitave politike, edhe i maqedonasve edhe i shqiptarëve, për 2001-shin është tejet i madh. Nuk guxonte të derdhej gjak.
Domethënë, nëse shteti ia doli nga viti ’90 deri në vitin 2001, me të gjitha ato, a po, ngjarjet e Gostivarit, me të gjitha ato punë që ndodhnin, të cilat, them ato bojkote të njërës, të tjetrës, e gjithë kjo paraqiste provime dhe jo me nota të larta, por, shteti i dha provimet. Ndodhi viti 2001 dhe u kanos që ta prishë shtetin , disa thoshin: “Do të na prishet shteti për shkak të Haraçinës dhe Llojanit”. Nuk prishej shteti për shkak të Haraçinës dhe Llojanit, por ekzistonte rreziku vërtet të prishet. Nuk besoj se kushdo është i lumtur me mënyrën se si përfundoi kjo, me Marrëveshjen e Ohrit. Por, disi duhej të përfundonte dhe mirë është që përfundoi. Mirë është që pastaj u implementuan disa zgjidhje. Të cilat, a po, janë me të gjitha ato gabime fabrike, me përqindjet, me “a janë 23% apo janë 22%”. Edhe sot e kësaj dite e dëgjojmë këtë, se si të drejtat e njeriut varen nga përqindja. Sikur nëse shqiptarët janë 15% në Maqedoni, nuk duhet njeri t’u japë të drejta. Gjegjësisht… Përsëri unë përdora mosdhënie. Gjegjësisht, të mos i kenë të drejtat e të tjerëve. Kjo me numrat ishte një lojë, e imponuar. Sot e kësaj dite do të çuditemi se ç’të bëjmë. Ja, pas regjistrimit të ardhshëm, kur me siguri, a po, do të dëshmojmë se në këtë shtet nuk ka 2 milionë banorë dhe se nuk ka edhe në listën zgjedhore 1.800.000 banorë dhe se ndoshta edhe nuk ka 23% shqiptarë etnikë. Por, çka me këtë? Po, do të duhet të ndryshojnë këto gjëra, jo nëpër komuna me 23%, dhe do të duhet të fillojë të vlejë Badenteri edhe në nivel lokal, atje ku shqiptarët etnikë janë shumicë. Por, përsëri do të duhet të punojmë në vendosjen, pranimin, e të drejtave të individit. Për të drejtat etnike mund të bisedohet, normalisht, por në një nivel tjetër. Ndërsa, për të drejtat e njeriut, për të cilat zyrtarisht nisi kryengritja 2001-shin, mundej edhe atëherë të bisedohet, nuk them të negociohet, por me siguri kjo do të ishte një lloj negocimi, ndryshe të bisedohet, të miratohen, të kishte një fuqi politike mjaft të pjekur në Maqedoni, e cila këtë do ta kryente me muskuj, por pa gjak. Gjithsesi, pa armë. Nuk jam i sigurt se 2001-shin e kemi përfunduar dhe…
ER: Si mendoni?
SS: Epo, mendoj se jetojmë, tashmë 18 vjet, në pak, të gjithëve na nervozon kjo fjalë – tranzicion, por jetojmë në pritje, më në fund të rregullohen punët. Askush askujt nuk mund t’ia mohojë përkatësinë etnike, por, tani, të dilni në një anketë me mikrofon, ja, këtu, kaloni në rrugën “Maqedonia”, unë vë bast me ju se nga 10 bashkëbiseduesit tuaj, me 2-3 pyetje, së paku nga pesë prej tyre do ta merrni përgjigje: “Jo, ore, ne nuk bëhemi shtet”, pa dallim se a është maqedonas etnik apo shqiptar etnik. Shoqëria, e tillë çfarë është, është këtu, por shteti nuk na funksionon, nuk funksionon nga niveli lokal, deri te niveli më i lartë. Ne ende jemi viktima të allëshveresheve që i bëjnë liderët kombëtarë. Ne ende kemi Përzhina, tubime nate të krerëve kombëtarë në klubin e deputetëve, në vend që të kemi mbledhje të Kuvendit në të cilat sillen vendime. Ende dikush frikësohet nga një njësi zgjedhore. Ende dirigjohen lista partiake për kontroll. Ne do të gulfatemi, nuk mund të sjellim program për ndaljen e ndotjes së ajrit. U gulfatëm. Dhe, a po, çarshia i di të gjitha. Askush asgjë nuk ndërmerr, sepse cilido hap drastik, në cilëndo sferë, në çfarëdo fushe, mund të prekë interesat e dikujt. Këto janë, kryesisht, interesa private, madje edhe kriminale. Por, gjithmonë do të fshihen prapa vellos së të drejtave të këtyre, të drejtave të atyre. Janë etnike, të këtilla janë, të atilla janë, me të cilën gjë, në njëfarë mënyre, rrezikohet edhe definicioni i nocionit të të drejtave të njeriut. Tashmë e shihni se sa reaksione ka për punën e shoqatave joqeveritare. Sa snobizëm ka këtu, se sa projekti bëhet për shkak të grantit, jo për të ndihmuar vërtet dhe për t’u përforcuar vetëdija për një çështje të caktuar. Nuk e di se sa ka, por supozoj se në Maqedoni ka së paku 1.000 organizata joqeveritare. Dhe, sa prej tyre vërtet punojnë në fushën e ndërtimit të shoqërisë qytetare dhe në fushën e të drejtave të njeriut? Në fushën, ja, të largimit të kultit të armës – ende gjuajmë nëpër dasma, nëse asgjë tjetër, a po? E gjithë kjo mbahet në një, në njëfarë… balancohet në njëfarë luhatëseje ndëretnike, por nuk jam i bindur, sinqerisht, nuk jam i bindur. Do të kisha dashur të jem gabim, se së paku deri te këto 2-3 gjenerata pas meje, të rinjtë dhashtë Zoti ndryshe të mendojnë, se është arritur një nivel i pranimit të së ndryshmes. Çfarëdo niveli, qoftë i ulët, por të pranohet e ndryshmja. Të pranohet tjetri për nga gjuha, për nga ngjyra e lëkurës, për nga feja, për nga, ja, përcaktimi seksual qoftë, nuk është me rëndësi. Fare nuk jam i bindur se duke u fshehur prapa tradicionalizmit, prapa fesë, prapa… kush prapa çkaje fshihet, tani shoqëria maqedonase është e gatshme të pranojë ndryshime dhe është e gatshme ta pranojë të ndryshmin dhe të përpiqet ta kuptojë. Mua më vjen shumë keq që, dhe kjo duhet të theksohet, sa fëmijë mbetën jetimë nga viti 2001. Ndërsa, them, jam i bindur se nuk guxonte të vinte deri te kjo. Këtyre fëmijëve, sot duhet t’u thuhet një e vërtetë e rëndë, se s’ka përgjigje pse u janë vrarë prindërit. Edhe në njërën, edhe në anën tjetër. Këta fëmijë sot janë të rritur. Kanë të drejtë të pyesin: “Pritni, ore, njerëz, pse im atë është varrosur atje? Për çka, në fakt, ka luftuar im atë dhe a e keni përmbushur ju këtë? Ja, im atë është vrarë”. Në luftë gjithsesi vritet dikush dhe dikush plagoset dhe mbetet i traumatizuar apo invalid apo… Mirëpo ata të cilët e kanë pasur këtë fat të shpëtojnë dhe të dalin normalë nga kjo luftë, ç’bënë ata? Pa dallim se sa patetike do të tingëllojë kjo: për ata që u vranë, për fëmijët e tyre? Ç’bënë ata që kjo të mos përsëritet? Unë them, dua të besoj se 2001-shi kurrë s’do të përsëritet, por, shumë pak na duhet. Shumë pak na duhet. Dhe, kjo është ajo që frikëson: që ky 2001-shi nuk ishte mësim çfarë duhej të jetë.
ER: I keni ndjekur negociatat për Marrëveshjen Kornizë të Ohrit?
SS: Shumë pak, por… Mendoj unë personalisht nuk raportoja për negociatat, përveç asaj që raportohej si qëndrim zyrtar: “U takuan me ndërmjetësues, erdhën deri këtu, nesër do të vazhdojnë”, mendoj, punët e protokollit. Unë thash pak më parë, Marrëveshja e Ohrit… deri te një marrëveshje të Ohrit apo ndonjë tjetër patjetër duhej të arrihet. Sot e kësaj dite, njerëz të cilët ishin pjesëtarë të forcave të sigurisë, konsiderojnë se kjo marrëveshje është kapitullim i Maqedonisë. Kapitullim para, jo aq para shqiptarëve etnikë sesa kapitullim para bashkësisë ndërkombëtare, para, nuk e di, Kosovës, para… sepse për ta Kosova ishte agresori. Në anën tjetër, nuk e di se sa liderët e shqiptarëve etnikë ia dolën vetë shqiptarëve të Maqedonisë t’ua shpjegojnë se a është Marrëveshja e Ohrit fitore dhe ç’ka fituar një shqiptar etnik i zakonshëm në Llojan nga Marrëveshja e Ohrit. Marrëveshja e Ohrit është e kaluar. A po, u implementua ajo që u implementua. Shteti shkon nëpër disa shtigje të shënuara. Deri ku do të arrijë, do ta shohim. Por, ndoshta ja, si një zgjidhje e imponuar, e cila ishte e paevitueshme, një zgjidhje duhej patjetër të ketë. U soll ashtu siç u soll dhe u nënshkrua, si një gjë e pashmangshme pas një periudhe turbulente dhe me përkrahje, ja, edhe nga bashkësia ndërkombëtare. Sa ne, si qytetarë të këtij shteti, e shohim këtë marrëveshje si diçka që duhej të përfundojë, ndoshta më mirë, me një efekt më të mirë përfundimtar, por… apo e shohim si diçka për të cilën kemi qenë të detyruar… Dhe, kjo është ndoshta një temë për një bisedë, kështu, të ulen nja 10 veta, njerëz të mençur, njerëz të cilët kanë sens të mjaftueshëm ta dëgjojnë, së paku ta dëgjojnë deri në fund tjetrin dhe të përpiqen të gjejnë një rezyme të përbashkët, që 2001-shi vërtet të bëhet pjesë e historisë dhe kaq.
ER: Ç’mendoni, ç’paraqet kjo marrëveshje paqësore për bashkësitë më të vogla?
SS: E Ohrit?
ER: Po, Marrëveshja Kornizë. Këto zëra sikur nuk ekzistojnë. Për shembull, serbët.
SS: Këto zëra nuk ekzistojnë. Nuk e di, s’do të thotë asgjë. Domethënë, përsëri e them, duhej të zgjidhet kjo çështje mes maqedonasve etnikë dhe shqiptarëve etnikë, të cilët janë me numër më të madh në raport me të tjerët. Me numër shumë më të madh në raport me bashkësitë e tjera etnike, por, kjo s’ka lidhje me të drejtat e njeriut të cilitdo rom, apo serb, apo boshnjak në Maqedoni. Kjo Marrëveshje e Ohrit s’ka lidhje me ta. Domethënë, përderisa bisedojmë në planin e bashkësive etnike, asgjë nuk kemi bërë. Kur do të piqet situata për të biseduar për të drejtat e njeriut të çdo individi në Maqedoni, nuk e di. Sinqerisht, nuk e di. Por, përsëri mbetet të besojmë se – nuk e di, ndoshta mënyra ndryshe në arsim. Ne kemi problem me librat, kemi problem me botëkuptimet e prapambetura, kemi problem me njerëzit të cilët thjesht nuk dëshirojnë ta shohin se bota dhe historia nuk kanë filluar nga Maqedonia, e as që do të përfundojnë me Maqedoninë. Se edhe rreth nesh ekziston jeta dhe bota dhe se ekzistojnë edhe përvoja të tjera, të cilat nuk do të thotë se janë të pranueshme për ne, të cilat s’do të thotë se janë të zbatueshme në këtë periudhë. Ndoshta, thjesht, nuk do t’i pranojë pjesa më e madhe e qytetarëve, por të shpjegohet se këtë ndoshta do ta pranojë një pjesë e popullatës dhe se për këtë nuk duhet ta mbajnë vulën e turpit. Domethënë, për gjithçka duhet patjetër të bisedohet, për gjithçka duhet patjetër të gjendet durim dhe sens i mjaftueshëm. Për këtë çështje nuk shoh, mendoj, nuk e di ç’kisha mundur të përgjigjem. Nuk kanë fituar asgjë bashkësitë më të vogla nga kjo marrëveshje. Disa përmenden, disa nuk përmenden në Kushtetutë, dhe kjo është. Ajo që është më e keqe është se të dyja partitë më të mëdha etnike maqedonase, edhe VMRO edhe LSDM, ia dolën të bëjnë nga të gjitha bashkësitë e vogla parti të vetën. Kështu që, kemi një parti serbe e cila është për VMRO-në dhe një parti serbe që është për LSDM-në. Një parti turke që është për VMRO-në dhe një parti turke që është për LSDM-në. Një parti rome… lojëra. Dhe, gjithmonë ka, a po, ndonjë përfaqësues politik, kjo është demokracia. LSDM-ja i çon të vetët në pushtet, VMRO-ja të vetët, dhe i përfaqëson në eshalonin e dytë, të tretë… lojë klasike.
ER: Ç’mendoni, si u transformua shoqëria pas 2001-shit? Konkretisht, për marrëdhëniet ndëretnike, por edhe raporti ndaj dhe prej institucioneve shtetërore.
SS: Kanë ndryshuar gjërat, me siguri. Janë ndryshuar edhe për të mirë. Problemi nuk është në pranimin e ndryshimeve, problemi është se shumë shpejt në vënien në jetë të ndryshimeve, kishim defekte serioze nga rrotullimet partiake të kuadrove. Kur thamë se do të ketë, patjetër duhet të ketë, logjikisht, një përqindje të shtuar të shqiptarëve etnikë në ministri të caktuara, në MPB, në, ja, sektorin për euro-integrime. Këtë e përkrahën, supozoj, të gjithë njerëzit normalë në këtë shtet. Problemi krijohet sepse këtu kualifikimi etnik nënkuptohet, por, nuk shihet ai kualifikim i vërtetë, por shihet fanella partiake dhe uniforma partiake. Dhe, tani, për t’iu dhënë ndonjë koncesion të vogël dikujt i cili ka ngjitur pllakate, epo mirë, ja të themi edhe dikujt që ka qenë në mal, ka luftuar, atij i jepet një funksion për të cilin është i paaftë. Kjo krijon, normalisht, animozitet. Në vend që nga Universiteti i Tetovës, i Shtulit, të zgjidhen, UKIM (Universiteti Shën Qirili dhe Metodi), në fund të fundit edhe universitetet nëpër Maqedoni, të zgjidhen shqiptarët etnikë më të kualifikuar dhe kështu të ngrihet përqindja e shqiptarëve etnikë në administratën shtetërore. Për shembull, ne shpeshherë ishim dëshmitarë të zgjedhjes së njerëzve nga partia në pushtet. Dhe, supozoj, që të mos ketë, nuk supozoj, jam i sigurt se kjo patjetër inicion reaksion edhe të vetë shqiptarëve etnikë. Sepse këtu tanimë nuk ka treg, nuk ka kualifikime, nuk ka vlerësim të vlerave. Atëherë është se kush më mirë do të futet te udhëheqja partiake dhe të fitojë bukë pa pogaçe.
ER: Ç’mendoni se do të paraqiste një përparim thelbësor sa u përket marrëdhënieve ndëretnike, tani?
SS: Epo, përparimi thelbësor është shumë vështirë të arrihet në çaste kur mbijetesa është qëllimi kryesor. Kur degradimi ekonomik vazhdon dhe kur ne shohim një sasi aq të madhe të urrejtjes mes pjesëtarëve të dy grupeve të tifozëve. Këta fansa, askund në botë nuk janë lule dhe shpërthime të urrejtjes, ka edhe të racizmit, ka edhe nëpër stadiumet e botës. Por, te ne është problemi me këto grupe tifozësh, në të cilat shpeshherë janë të përfshirë pjesëtarë të rinive partiake, në të cilat ka punë nga partitë, ndikime, te ata është më e fuqishme urrejtja ndaj tjetrit, sesa dashuria ndaj ekipit të vet. Tani një hap para… një hap para është pranimi i situatës se ekzistojnë dy botë paralele të cilat shumë pak njihen. Bëhet fjalë, këto 18 vjet, sektori joqeveritar këtu punon edhe kur i shoh njerëzit e rinj në sektorin joqeveritar, në disa shoqata joqeveritare, tekstualisht vepron në mënyrë fenomenale ajo që do ta shohësh. Sallata maqedonase funksionon në vepër. Domethënë, në mikro-plan funksionon. E, tani këtë disi ta ngremë në nivel shoqëror maqedonas. Si me gjithçka, me aq mosbesim dhe urrejtje të arrihet kjo, sinqerisht, nuk e di. Por, është patjetër të fillohet së pari nga familja, nga edukimi i fëmijëve të vet. Nuk është një frazë boshe në frymën e bashkëjetesës kur them, sepse deshe-s’deshe, e kemi patjetër të jetojmë së bashku. Nuk mund të shpërngulen të gjithë. Ata të cilët nuk do të shpërngulen, do të jetojnë këtu. Duhet ta gjejnë mënyrën se a do të jetojnë si kaubojë, duke u frikësuar dhe duke kthyer kokën mos kanë dikë prapa shpine, apo do të jetojnë normalisht. Ndërsa tani, sidomos pasi u lehtësua regjimi i vizave, gjeneratat të cilat jetojnë në Maqedoni, e panë se si është jashtë. E panë se mundet ndryshe. E panë se edhe njerëzit të cilët nuk duhen mes vete, jetojnë në një shtet. Ne në radhë të parë nuk njihemi, ky është fakt. Këtu, ndoshta, arsimi duhet të luajë një rol më të rëndësishëm. Së pari të njoftohemi. Njoftimi do ta ulë mosbesimin, pastaj të përpiqemi në të gjitha mënyrat të jemi sa më kompaktë në kuptimin e një shoqërie për të gjithë. Nëse ia dalim me këtë, në një periudhë më të gjatë, ka gjasa për ne. Ka disa gjasa. Nëse nuk ia dalim, do të mbetemi dy botë paralele. Ndoshta s’do të ketë 2001 përsëri, por, nuk do të funksionojmë. Nuk do të funksionojmë. Do të jemi dy botë të cilat kanë frikë njëra nga tjetra, të cilave tjetri gjithmonë do t’u shërbejë si argument pse ata nuk e kanë më mirë, sepse “Këta na bezdisin neve, na tërheqin teposhtë…” – nuk është me rëndësi, gjithmonë do të gjendet argumenti tek akuzuesi pse ai tjetri është fajtor dhe do të ngarkohemi kështu, do të çojmë një jetë në një periferi ballkanike të Evropës, dhe kështu është puna. Ndërsa, nëse vazhdon kështu edhe Evropa të na e kthejë shpinën, siç bën disa muajt e fundit, pisk e kemi punën.
ER: Unë ju falënderoj.
SS: Edhe unë.
