Diana Tahiri ka lindur në vitin 1970. Me arsim është muziciente, disa vite ka punuar si mësimdhënëse për arsim muzikor. Aktiviste për të drejtat e njeriut dhe pjesë e sektorit civil. Ka punuar edhe si përkthyese.
Intervista është gjiruar në vitin 2020.
EMRAH REXHEPI: Mirëmbrëma. Unë jam Emrah Rexhepi nga Aksioni Paqësor dhe si pjesë e procesit për mbledhje të tregimeve jetësore për Ballafaqim me të Kaluarën kam nderin të flas me Diana Tahirin.
Diana, ju faleminderit që pranuat të flisni me mua. Ju lutem për fillim të prezantoheni, na tregoni diçka për vete.
DIANA TAHIRI: Faleminderit Emrah për konsideratën. Quhem Diana Tahiri. Jam 49-vjeçare. Jam nënë e një vajze 19-vjeçare. Me profesion jam muziciente. Kam punuar shumë vite si arsimuese e muzikës në shkolla fillore. Kam punuar edhe shumë punë tjera, dhe 15-20 vitet e fundit jam përkthyese nga gjuha maqedonase në shqip, shqipe në maqedonisht, anglishte në shqip dhe maqedonisht dhe serbishte dhe anasjelltas.
Përndryshe, jam edhe aktiviste… dëshiroj ta quaj veten aktiviste për të drejtat e njeriut. Mendoj se kam qenë mjaft aktive dhe jam ende. Punoj edhe në organizatë për… në një organizatë joqeveritare për të drejtat e njeriut, dhe kështu me radhë.
Më pengon shumë padrejtësia në jetë, në çdo aspekt. Angazhohem në jetën private shumë për të drejtat e fëmijëve, për mirëqenien e fëmijëve, si dhe për mirëqenien e gruas në shoqërinë tonë. Kaq për vete kisha.
ER: Në fillim kisha dashtë të flasim për periudhën e pavarësisë së Maqedonisë. A ju kujtohet ajo periudhë, edhe si e keni përjetuar ju?
DT: Me siguri. Kam qenë shumë e re atëherë. Më duket se diku para pavarësimit, 20 vjeçe kam qenë atëherë. Më kujtohet se isha në mysafir, me tren kthehesha nga vendlindja e babit tim në Serbi. Shkova me tren dhe u ktheva me tren. Do të thotë shkova në Jugosllavi, kur ishte Jugosllavi, atëherë ndaheshin kufijtë. Edhe shkova me atë… pa brenga, isha e re, shkova të shëtis dhe u ktheva me tren. Dhe kur u ktheva veç më Jugosllavia ishte nda. Hynim, faktikisht atë ditë u ndanë kufijtë dhe neve na ndalën, trenin e ndalën në kufi. Dhe unë udhëtoja vetë në tren. Dhe kisha frikë çka do të ndodhë tani. Do të thotë nuk më shkonte mendja te pavarësia, rinia e bën të vetën, mirëpo më shkonte mendja “pse tani, a na duhet pasaportë që ta kalojmë kufirin?”. Mirëpo, nuk ndodhi ajo gjë. Kishte një kontroll rutinor, kërkonin letërnjoftime, që ishte pak e çuditshme. Kishte në atë kupenë ku isha unë, kishte edhe disa të ri sa më kujtohet. Ishim të habitur krejt se çka do të ndodhë tani, si do të jetojmë tani, se ishim mësuar në një sistem tjetër. Sado që dikujt i duket i panjohur, të rinjve, ai sistem, në atë sistem kemi jetuar dhe deri diku sa kemi qenë më të ri ne kemi mëndu se është i barabartë për të gjithë. Megjithatë, nuk ka qenë.
Me të arritur në Shkup treni, mezi prita të zbres nga treni se më kapi një neveri se çfarë po ndodh. Nuk e dinim.
Siç e din, ndodhën edhe luftërat në… më vonë në Bosnje, në Kosovë, mandej zbriti edhe në Shkup. Konflikt tjetër ishte, mes… brenda në shtet, mirëpo aty veç më lindi ajo frika. E dinim se diçka do të ndodhë, edhe pse ishim të rinj. Flas për vete edhe për miqtë e mi dhe familjarët e mi të rinj.
Pavarësimin… ishim pak të hutuar, flas për të rinjtë. Ishim pak të hutuar, çfarë do të thotë të kalosh prej një sistemi njëpartiak, të kalosh në pluralizëm. Çfarë do të thotë ajo pluralizëm? U formuan parti të reja. A duhet patjetër të marrim pjesë në ndonjë parti? A duhet të votojmë? Si duhet të votojmë? Kur dihet se në sistemin e kaluar ishte një parti dhe diheshte se si kalojnë ato punë. Ndërsa në sistemin tjetër, ne në fakt u rritëm në komunizëm dhe pastaj për herë të dytë duhej të mësohemi të rritemi dhe të jetojmë në një sistem tjetër, siç është sistemi pluralist ose, siç e quajnë, demokratik. I cili e dimë se sa demokraci ka, për të cilin e dimë se sa demokraci ka me të gjitha rrethanat që e rrethojnë. Do të thotë me të gjitha ndodhitë dhe të gjitha gjërat e nevojshme për t’u arrit një sistem i tillë, i ashtuquajtur.
E mbaj në mend… se ka qenë moti, mirëpo e mbaj në mend. Prapë ia lë rinisë. E mbaj në mend kur e festuan pavarësimin fytyrat e njohura politike atëherë. Dhe na vinin interesant – “Por çfarë tashti?”, “Si do të gjindemi neve si shtet në vete, kur kemi qenë pjesë e një shteti shumë të madh?”. Edhe besoni se atëherë, kushdo që të thotë se ka menduar se do të bëhet më mirë, nuk ka menduar. Se shumica kanë qenë të hutuar se çfarë do të ndodhë më vonë. Sikur kur shkëputesh, kur i riu shkëputet prej një nëne. Ashtu e kemi përjetu Jugosllavinë me gjashtë republikat dhe dy krahinat autonome.
Më vonë më dihet si u bë. Filluam të ndjejmë se edhe etnitë tjera do të kenë përfaqësues të vetët në këtë shtet, domethënë do të jemi më të përfaqësuar dhe do të jemi, jo vetëm etnia shqiptare, do të thotë bashkësia e shqiptarëve, por edhe të etnive tjera.
Disa gjëra që na pengonin në të kaluarën… jo vetëm se na pengonin por të drejtat të cilat mendonim se i kemi, por në fakt nuk i kishim, por i kishim të përgjysmuara. Ne po, kemi pas shkollë, arsimin në gjuhën shqipe e kemi pasur, mirëpo me kushtëzime të ndryshme siç janë… e ëma ime ka qenë mësuese gjithë jetën e saj. Tani është në pension, 15 vite me radhë është në pension. Në sistemin komunist ka qenë e dënuar me kusht sepse ka harruar ta nënvizojë atë grafën ku ka qenë… ndonjë nxënës i asaj ka qenë me prejardhje, i lindur në Kosovë, dhe tash patjetër është dashtë, ka pasur aty krahinë, republikë, e ajo nuk e ka bë as krahinë as republikë, sepse në dëftesat e shumta që i ka shkruajtur e ka tejkaluar atë. Nuk e ka nënvizuar as republikë as krahinë, që do të thotë se ajo ka pretenduar se Kosova është republikë. Edhe ajo, për fat të mirë them, se fati nuk ka qenë i mirë, por për fat të mirë ka pasur vetëm dënim me kusht. Dënimi me kusht ka qenë torturë psikike. Ndërsa ka pasur kolegë të saj që kanë qenë të dënuar edhe me burg edhe janë larguar prej shtetit, me vite me radhë nuk kanë mund të afrohen në Maqedoni.
ER: Kjo periudhë pas pavarësimit?
DT: Kjo është para pavarësimit.
ER: Para pavarësimit.
DT: Para dhe pak pas. Këto gjëra kanë vazhduar mirëpo në një formë të mbuluar pak me deklarata se do bëhet pak më ndryshe. Ka edhe shumë kujtime tjera prej pavarësimit, këto janë për momentin ato që më kujtohen më të freskëta. Fillimi i pavarësimit. Më tutje mandej e dimë, se e kishim… kishim disa parti, vetëm të vogla ishin, u ndanë, edhe në etnike u ndanë. Të gjithë ishim PPD, shqiptarët. Të tjerët ishin LSDM… nuk kishte parti shumë tjera. Faktikisht ishte një trashëgimi, mund të them lirisht, edhe e partive shqiptare edhe maqedonase edhe tjera, një trashëgimi e sistemit komunist. Ata punonin njësoj si sistemi komunist, mirëpo me një përparësi se mund të thonë se “ne tani shtet i pavarur, dhe se do të punojmë pak më ndryshe”. Se si shkuan punët më tutje – veç më e dimë.
ER: Si ndjeheshit të jeni qytetare e Maqedonisë në periudhën prej pavarësisë saj deri në vitin 2001?
DT: Në 2001, konflikti mendoni kur ndodhi?
ER: Po. Si jetonit në atë periudhë?
DT: Fillimisht duke u mësuar, siç thashë. Opresionet ose presionet, në përgjithësi mbi qytetarët kanë qenë… filluan, do të thotë filluan të jenë në baza partiake qysh atëherë. Më kujtohet se nëse nuk ke votuar për një parti të përcaktuar ti ke qenë tradhtar i kombit ose tradhtar i shtetit, ose do të duheshte të jesh patjetër, të anosh nga një parti që ta votosh dhe të ndjehesh qytetar i lirë. Gjë që unë asnjëherë nuk e kam bërë, shkaku se nuk mundesh të votosh për dikën që… po, vota është e drejta themelore e njeriut, po. Edhe duhet të votosh, mirëpo nuk është edhe patjetër. E drejta e njeriut është edhe të mos votojë.
E mbaj në mend se merrnin forcë njerëzit nëse i përkasnin një partie, ose anojnë ose simpatizojnë. Kjo është nga pjesa politike, edhe pse politika kishte shumë ndikim edhe në jetën shoqërore.
Unë kam jetuar në Shkup gjithnjë. Edhe në atë periudhë e mbaj në mend se, kur dilnim nëpër qytet të ecnim, filluan njerëzit të flasin se… maqedonasit të flasin se patjetër duhet ta mësojmë gjuhën shqipe, sepse gjuha shqipe është gjuha e ardhmërisë. “Македонскиот јазик… албанскиот јазик е јазикот на иднината”, ashtu thonin. Disi sikur e parashihnin se “në të ardhmen do të duhet të flasim patjetër shqip, sepse shqiptarët shumohen shumë dhe do të na fitojnë me shumicë”.
Shkollë shqipe të mesme kishte, mbeti vetëm gjimnazi “Zef Lush Marku”. Mandej me disa degë të… me disa degë ngadalë ngadalë vitet si shkonin, me degë në shkollën e medicinës, një degë e vogël u hap, në GUC [Qendra shkollore e ndërtimtarisë], në disa shkolla tjera. Edhe pse unë kam mësuar në shkollë të muzikës. Atje nuk ka pasur shqip, në gjuhë shqipe s’kemi mund të mësojmë. Mirëpo unë kam mësuar në gjuhën maqedonase, që nuk kam pasur problem, edhe pse kam pas në vitin e parë të shkollës së muzikës kur u regjistrova ditën e parë… Ishte 1 shtator, edhe më thanë pse kam ardhur në këtë shkollë, disa prej vajzave të cilat nuk kanë pasur asnjëherë kontakt me shqiptarë. Me siguri nuk ju dukesha se jam shqiptare se aj kontakti… shihni, shoqëria çdoherë ka qenë e ndame, edhe pse thonë se përpara nuk ka qenë. Ka qenë çdoherë e ndamë. Unë sot njoh maqedonas që nuk e kalojnë dot Urën e Gurit të shkojnë nga Çarshia, se kanë frikë. Gjithë jetën jetojnë, 50, 60, 70 vjet, nuk e kanë kaluar atë pragun, Urën e Gurit, nga ana tjetër e Vardarit, shkaku i ndonjë frike të pashpjeguar.
Edhe atëherë ndodhte që shpesh fëmijë që nuk kanë pasur asnjëherë kontakt me etnitë tjera të kenë frikë ose të shohin me paragjykime nxënësit ose shokët nga etnitë tjera. Dhe mua më ndodhi të më pyesin a më punon nëna dikund? “Sepse nënat e juaja nuk punojnë”, derisa në vitin e tretë, të katërt me një rast u mblodhën, erdhën te unë mysafir dhe e panë se jetojmë njësoj. Njësoj jetojmë, sikur ata sikur ne, me dallime të vogla, te imta, me atë që prindërit e mi i pritën shumë mirë, u ulën me ata, shtruan darkë, bënë siç e kemi mikpritjen. Edhe mendoj se momenti i gjuhës solli deri te konflikti i vitit 2001. Nuk ishin, nuk ishte e drejta, jo se ne nuk mundeshim ta përdorim gjuhën por momenti se ngadalë-ngadalë donin ta largojnë gjuhën nga përdorimi, mos të flasim tash zyrtare, po ngadalë-ngadalë ta largojnë edhe nga përdorimi, jo në shkolla, por nga përdorimi i përditshëm.
Shihni, deri në vitin 2002, kur u hap “Ramstori”, nëse e mbani në mend, gratë e mbuluara të cilësdo qoftë etnie nuk kanë mundur të ulen në qendër të qytetit, te sheshi nëpër kafenetë ose në restorant. Jo se dikush i ka dëbuar, por nuk kanë qenë të mirëseardhura. Çdo herë i kanë pa me një sy tjetër: “kjo nuk e ka vendin këtu dhe nuk mundet të ulet këtu”, dhe kanë bë çfarë kanë bë që të mos ulen aty. U hap Ramstori… dhe këto janë gjëra shumë esenciale që i flas, se nga këto rrjedhin edhe problemet tjera. U hap Ramstori, diheshte se e mban ndonjë turk, dhe aty lirisht shkonin gratë e mbuluara, dhe uleshin dhe hapnin laptopat – se unë i kam pa me sytë e mi – i merrnin telefonat, bisedonin. Do të thotë u bë një transferim i, unë do të kisha thënë, i ekonomisë. Se filluan masovikisht të shkojnë nga kjo anë gratë muslimane, nga ana tjetër e Vardarit, dhe ta shpenzojnë paranë e tyre nga kjo anë. Një gjë që nuk e kuptonin këta që punonin në qendrën e qytetit. Sot më nuk është ashtu. Edhe pse është e koncentrume më shumë nga ana tjetër, edhe pse ka ndryshu shumë, sepse veç më kanë filluar ta njohin fuqinë e tregut.
Shoqëria jonë asnjëherë nuk e ka pa momentin e fuqisë së tregut. Më tepër ka shku çdo herë në fuqinë etnike, të gjuhës dhe të drejtave të etnive. Mendoj se këtu kanë gabuar dhe gabojnë edhe partitë e tanishme shqiptare.
ER: Çka mendoni, si u krijuan kushtet për me ndodhë lufta në 2001? Nuk flas konkretisht për përgatitjen teknike për luftë, por aspekti shoqëror.
DT: Është e çuditshme se edhe sot mendoj se nuk është fort e qartë se si kjo saktësisht ka ndodhur. Dhe mendoj se grupe të caktuara kanë vendosur që ta bëjnë një konflikt, qoftë për të drejtat e dikujt, qoftë për interesat, interesat personale të dikujt, të cilët më vonë u treguan se edhe janë ashtu.
Unë besoj se në atë konflikt – nuk e kisha quajtur luftë edhe pse kishte viktima dhe krejt, por luftë nuk do ta kisha quajtur – unë edhe sot besoj se në atë konflikt ka pasur njerëz që kanë luftuar, kanë menduar se me të vërtetë luftojnë për ideale të pastra. Dihet çdoherë se idealistët janë të pastër në shpirt edhe pse janë të hutuar, nuk dinë saktësisht se për çfarë luftojnë. Ata e dinë, mendojnë se e dinë por nuk e dinë se dikush tjetër i shfrytëzon idealet e tyre për të arritur një qëllim tjetër.
U krijua atëherë një konfuzion i madh edhe mes qytetarëve, mes të dy palëve. Kishim frikë, aty ku jetoj unë shumica janë maqedonase me një pakicë të dukshme të shqiptarëve. E mbaj në mend se erdhën na thanë disa fqinjë të rrugëve më të largëta, na thanë se mund të gjejmë strehim te ata kur të dojmë, sepse na përgatitej diçka jo e mirë. Çka është ajo çka na përgatitet, tani po tregoj prej përvojës, prej ngjarjeve që ndodhnin ato ditë. Do të thotë ndodhi Luboteni, ne ishim shumë afër Lubotenit. Jetojmë në Radishan. Dhe mund t’i shihnim, natën që i dëbuan nga fshati Luboten, ne i shihnim.
Në fakt ne edhe nuk e dinim çka po ndodh në saktësi. Kush cilin po e vran? Pse? Shumë shpejt u kuptua, mirëpo në saktësi nuk mundeshim. Populli i thjeshtë nuk mund ta dije asnjëherë se kush e ka marrë iniciativën, kush krisi i pari, kush cilin e vrau, kush për çfarë vranë, ose nuk vritet.
Edhe neve na u afruan disa fqinjë që të shkojmë te ata nëse ndodh diçka. Çka do të ndodhë, po i pyet babai im, “çfarë do të ndodhë?”. “Po, mua më vjen keq”, thotë, “t’ju tregoj, por dy netë para ishin…,” qenkan mbledhë një grup i fqinjëve të na e ndezin shtëpinë. Pse të na ndezin shtëpinë? “Po ju jeni shqiptarë.” Po çka ka lidhje se jemi shqiptarë, kur ne jemi këtu prej vitit ‘76, jetojmë me të gjithë, problem s’kemi, asnjëherë s’kemi pas. “S’keni, po ja tani është luftë dhe tani duhet ashtu të jetë dhe ta dini se ju përgatitet.” I paska kthy mbrapst dikush. Dhe këtu lindi ajo ndjenja e pasigurisë, se ti në shtëpinë tënde nuk mund të jesh e sigurt. Unë besoj që edhe nga pala tjetër ka pas ashtu ndjenja sepse me siguri se edhe nëpër vendbanime tjera kanë pas frikë se do t’ju hynë shqiptarët edhe do t’i vrajnë edhe do t’i ndezin edhe krejt. Unë tregoj ajo që na ka ndodh neve.
ER: Kjo para apo pas… asaj që ka ndodhë në Luboten?
DT: Kjo është gjatë… gjatë… dy ditë pas…
ER: Pas Lubotenit?
DT: Dy ditë pas Lubotenit. Dhe kjo zgjati mandej 1 muaj e gjysmë, 2, sa zgjati saktësisht? Edhe kam harru sa zgjati konflikti në Maqedoni.
Konflikti në Maqedoni nuk sjelli gjëra të mira. Nuk zgjedhi asgjë. Ndasia në shoqëri është e njëjtë. Ne e duam njëri-tjetrin – nuk duhet ta duam, duhet ta respektojmë. E respektojmë njëri tjetrin më shumë në mënyrë deklarative, shkaku se ashtu na kanë mësuar të huajt. Ndasitë ekzistojnë, janë shekullore, nuk janë të tanishme. Dhe çdoherë them se kur ta gërvishtësh pak sipërfaqen do ta shohësh se a do të del shqiptari me dhëmbët ose serbi me brinat, me brirët, ose maqedonasi me pushkën, ose diçka. Çdoherë ekziston ajo…. ai rreziku i mosbesimit. Ose ekziston ai mosbesimi… në një nivel shumë të lartë ekziston mosbesimi mes etnive në Maqedoni.
Unë nuk mendoj se ka sjellë ndonjë ndryshim të madh. Mendoj se u keqpërdorën edhe ata mbrojtësit ose “branitellat” që quheshin, që ju thoja unë “shkoni për dy euro. Do t’jau marrin jetën për çfarë? Për dy euro”. Dy euro kushton një plumb. “Do të humbësh jetën për dy euro”.
Nga ana tjetër, luftëtarët e UÇK-së, luftëtarët që shkuan kurban, mbetën pa asnjëfarë statusi në shtet. Dihet kush i mori postet edhe kush i mori pozitat edhe kush mbeti edhe sot e atë ditë në pozitat më të larta duke e shfrytëzuar ende emrin e luftëtarëve në atë konflikt.
ER: Si e përjetuat ju luftën ose konfliktin e 2001-shit? Ku ishit? Si ishte të jetohet në atë periudhë?
DT: Unë jetoja në Radishan atëherë. Radishan është një lagje e Shkupit, është në periferi. Është shumë afër fshatit Luboten, disa kilometra është. Edhe, siç thashë më parë, aty jetonim, jetojmë ende në shumicë të etnisë maqedone. Jetojmë një jetë normale të… si çdokush tjetër.
Në atë moment, pas ngjarjes me, në Luboten, pasi që ngjau dëbimi i qytetarëve në Luboten edhe vrasjet, kisha një incident me një familjar të një fqiu shumë të afërt, me të cilin jetojmë praktikisht pesë metra njëri nga tjetri. Një familjar kishte ardh nga fshatrat e Kumanovës, edhe më thirrte jashtë t’i shohim “terroristët”. Më tha “ec ti shohim terroristët se si ikin”. Edhe me neveri e shifja si mund të më thotë “terroristët” kur e din, kur e dimë se i kanë dëbuar. Edhe ju them ato nuk janë terroristët, ato janë fshatarët që po i dëbojmë. Edhe ne i shihnim, nga mali, kështu i shihnim, i përcjellnim gjithë natën, nuk mundeshim të shkojmë t’ju ndihmojmë.
Në ditët e para, menjëherë pas ngjarjes së Lubotenit te pika kaluese… e kishin bë forcat policore një pikë kaluese prej Radishanit në Butel, në Butel, faktikisht ku fillon Buteli që të shkosh në qytet, në qendër të qytetit. Një pikë policore në të cilën duhet, ata që shkonin në punë ose udhëtonin, ata, policët patrullonin gjatë ditës edhe natës. Edhe nuk mundeshe të kalosh nëse nuk të ndalin të të identifikojnë, faktikisht t’ju tregosh dokumentet e identifikimit.
Unë atëherë e kisha vajzën shumë të vogël, njëvjeçe, sa i mbushi një vjet me 2 qershor të 2001-shit, dhe nuk qarkulloja shumë nga Shkupi. Mirëpo, vëllau im shkonte në punë për çdo ditë në mëngjes edhe ktheheshe nga puna në të njëjtën rrugë. Dhe nga dy herë në ditë ishte i ndalur nga policia. Dhe normal, kur e ka treguar letërnjoftimin edhe lejen e patent-shoferit sipas emrit dhe mbiemrit e kanë ditë që është shqiptar. Dhe ka pasë porcione të përditshme të sharjeve, të abuzimeve seksuale deklarative, normal, ndaj motrës, nënës. Ata e kanë ditë edhe a ka motër, a ka nënë, a ka grua. Do të thotë me emra ja kanë treguar të gjithë. Edhe pse ky s’ka qenë i involvum asnjëherë as në konfliktin as në… me tendenca të na… ta paralajmërojnë se ngadalë-ngadalë edhe ju që jeni aty, edhe juve do t’ju largojmë prej aty. Gjë që nuk ndodhi asnjëherë. Kishin tentime. Ka pas edhe më vonë tentime, mirëpo kanë qenë ashtu sipërfaqësore.
Pesë ditë pas ngjarjes në Luboten erdhën më larguan nga shtëpia, sepse kishin frikë se jam tanë ditën vetë me vajzën e vogël, me foshnjën në shtëpi. Mos të më ndodhë diçka. Dhe më dërguan në Prishtinë.
ER: Kush?
DT: Vjehrri im dhe bashkëshorti im i ndjerë. Dhe nuk dëshiroja të shkoj sepse vendi im ishte Shkupi. Në Shkup kam lind, në Shkup kam jetu. Mendoja se nëse shkoj atje do të humbi, nuk do të kthehem asnjëherë. Mirëpo më bindnin se nuk do të jetë ashtu, “eja vetëm pak sa të kaloje kjo, mos të shqetësohesh”. Edhe në nguti shumë. Edhe shkuam në Prishtinë, u kthyem pas një muaji e gjysëm. Mezi pritja të kthehem në shtëpi. Të vazhdoj me jetën time në shtëpi. Desha të filloj me punë, të vazhdoj me punën time se më kaloj pushimi i lindjes.
Edhe kur u ktheva në shtëpi, fqinjët më shihnin ashtu pak, nuk guxonin të më pyetnin… nuk e merrnin guximin, jo nuk guxonin. Nuk e merrnin guximin të më pyesin ku isha unë gjatë këtij një muaji, pse humba? Ndërsa çdoherë kam munguar vetëm kur kam shkuar në pushim, ndryshe jo. Por nuk e morën guximin, por më shihnin pak me sy ndryshe. “Edhe kjo është terroriste!”. Bile madje njëra më tha “терористката отишла“ [“terroristja ka shkuar”]. Me vetë largimin veç je më terrorist. Edhe në ditën e dytë pasi u ktheva e vëndova vajzën në karrocë edhe e mora një hap të shkoj në treg, te qendra tregtare që e kemi aty në lagje. Të shkoj të blej qumësht edhe gjësende për nevoja ditore, mirëpo më tepër shkova të më shohin se kam ardhë.
Ishte ajo ta vulos prezencën time në vendin tim. Se kjo është vendi im. Disa e morën guximin më përshëndetën, disa më shihnin pak habitshëm. Edhe ditë për ditë ashtu edhe mbaroj ajo, u kthy në të… siç ka qenë përpara. Me atë se disa nuk donin të më shërbenin po edhe nuk shkoja më te ata. Ndërsa disa tjerë ishin shumë miqësor dhe vazhduam atë shoqërinë se siç tregova kemi jetuar gjithmonë aty.
Ashtu kaloi ajo pjesë e pas konfliktit. Pastaj u punësova. Dhe duheshte të punësohem me intervenimin e ndonjë partie, në Televizionin Shtetëror të Maqedonisë. Dhe unë atëherë nuk e dija, se unë e kisha diplomën për vendin e punës aty dhe mendoja se ashtu duhet të shkoj në punë. Jo, duheshka të intervenojmë… unë i them, unë nuk jam në parti, si? Ama ani, bonu pjesë e partisë. Nuk mund të bëhem. Okej, do të intervenojmë. Dhe unë u bëna, u punësova me intervenim të partisë në të cilën unë nuk anëtarësoj, nuk e simpatizoj, nuk e… absolutisht nuk… dhe ashtu u punësova. Ashtu shkonin punësimet dhe ka mbetë ajo deri sot. Kjo ishte një pjesë shumë e vogël nga përjetimet pas konfliktit.
ER: Të kthehemi shkurt te fundi i konfliktit. Çka paraqiste për ju Marrëveshja Kornizë e Ohrit në atë kohë kur u nënshkrua?
DT: Kur u nënshkrua Marrëveshja Kornizë e Ohrit… ne kishim një shpresë të madhe kur u paraqit partia e cila tani është, tani e sa vite është në pushtet, Bashkimi Demokratik për Integrim. Saqë ishim, aq ishim të hutuar se çfarë po ndodh nga konflikti, kush ishin këta njerëz? Doli një njeri, me flokë të bardha atëherë ishte, Ali Ahmeti. E kishim një shpresë të vogël, mendoj se e gjithë shoqëria e kishte një shpresë të vogël se ky njeri… e kishte edhe emrin e bukur të partisë. Sot e atë ditë e ka emrin më të bukur, më të zgjedhur nga të gjitha partitë. Nuk ka aty shqiptarë, nuk ka asgjë por ka Bashkimi Demokratik për Integritet [Integrim]. Do të thotë të integrohesh në shoqëri, të integrohesh, ata e marrin në Evropë. Hapën, i hapën ato vendvotimet edhe në komuna të Maqedonisë ku ka edhe maqedonas, afronin, ofronin edhe maqedonas. Edhe mendojshim se po vjen një frymë tjetër demokratike në mesin tonë.
Marrëveshja e Ohrit në vete unë mendoj se i ka sjellë më shumë dëm shoqërisë shqiptare në përgjithësi, në esencë. Siç e dimë, në të kaluarën nuk ke mundur bash, nuk kanë mundur bash ashtu në shumicë të regjistrohen fëmijët. E marr rastin me fakultetet, me regjistrimin në fakultete. Rrallë nga shqiptarët kanë mundur të regjistrohen në fakultete shkaku se janë shqiptarë. Thjesht. Prandaj kanë shkuar në Zagreb, kanë studiuar në Zagreb, kanë studiuar në Prishtinë, dhe së fundmja kur u hap, kur u hapën kufijtë me Shqipërinë, në Tiranë. Dhe intenca e Marrëveshjes së Ohrit ka qenë që të lehtësohet dhe të avancohet studenti shqiptar. Të mund të mësoje, të mund të mësoje edhe në gjuhën shqipe mirëpo edhe sipas çelësit ose kuotës të mund të pranohet në fakultetin, në Universitetin “Kirili dhe Metodi”. Kjo është vetëm një, kjo është vetëm një paravan i asaj që ndodh më vonë. Do të thotë ti atje mund të paraqitesh sipas numrit, ndërsa në një shoqëri të lirë duhet të luftosh që të gjithë të kanë të drejtën e njëjtë të munden të paraqiten, të regjistrohen, të jetojnë, të ushqehen, të punojnë dhe çdo gjë, në mënyrë të barabartë. Jo sipas numrit të etnisë, numrit të banorëve të etnisë që i takon. Dhe mua kjo më pengon.
Dhe mua më pengon ajo që Shkupi u nda në dy pjesë. Kjo është njësoj një nga pasojat e Marrëveshjes së Ohrit. Sot e atë ditë Shkupi është i ndarë në dy pjesë. Dhe e bënë, e ndanë ata që e nënshkruan Marrëveshjen e Ohrit. Marrëveshja e Ohrit në sipërfaqe mundet se, duket se ka sjellë diçka mirë, por nuk ka sjellë asgjë mirë. Nuk ka përparim. Ata studentë që preferojnë të studiojnë në gjuhën amtare mund të mësojnë edhe në gjuhë tjetër, dhe të jenë po ashtu të suksesshëm si në gjuhën amtare si në gjuhë tjetër.
U hapën fakultete. Siç e dimë, u hap Universiteti i Tetovës, u hapën tjera, cilësia e të cilave është shumë e dyshimtë, sepse e dimë se sot e atë ditë Universiteti i Tetovës ende nuk funksionon si duhet. Ende mësojnë nëpër shtëpia. Ende nuk i kanë profesorët, ligjëruesit nuk i kanë të rregullt. Mandej u hap dega edhe në Shkup, ende nuk i kanë, profesorët nuk vijnë me javë, nuk vijnë me muaj në ligjërata, por kërkojnë mandej rezultat. Edhe kështu që me Marrëveshjen e Ohrit, sipas meje, u krijua një, u krijuan gjenerata gjysmanalfabete. Kaq.
ER: Çfarë ndryshime ndjeni se ndodhën pas luftës? E kam fjalën edhe për diskriminimin, edhe për marrëdhëniet ndëretnike, por edhe për sjelljen e institucioneve shtetërore.
DT: Po edhe kjo ka lidhje me këtë që e thash deri tani. Institucionet shtetërore janë të përplota do të thotë. Nëse flasim tashti a ka shqiptarë nëpër institucione shtetërore – po, të plota janë, të përplota.
Ata e kanë, e kanë me detyrë ose e kanë të lejueshme edhe e kanë mundësinë ta përdorin gjuhën shqipe nëpër institucionet e tyre, mirëpo nuk e përdorin. Nuk e përdorin, edhe për këtë nuk kam dëshmi me letër, mirëpo kam dëshmi deklarative nga punëtor që punojnë aty. Për shembull në Qytetin e Shkupit shumë pak përdoret. Përdoret atëherë kur ka nevojë. Një institucion siç është Ministria për Informatikë dhe Administratë Publike – atje nuk funksionon gjuha shqipe fare. Nëse i hapni faqet e internetit, ueb-faqet e ministrive, do të shihni se si funksionojnë këto institucione në, me gjuhët e dhëna. Do të thotë, nëse ka ministër në gjuhën shqipe, sa muaj ka qenë ai ministër përdoret aq muaj edhe atë në sasi minimale edhe me cilësi shumë të ulët. Dhe momentin që largohet ai ministër i asaj etnie më ajo ueb faqe nuk funksionon, do të thotë komunikimi me qytetarët në gjuhën amtare nuk funksionon. Mund të funksionon edhe deri sa janë ata aty, mirëpo masi largohet ajo më humbet.
Nëpër institucionet shtetërore punësohen, dihet, me libreza partiake, me hatër, me njohësi partiake… Prapë them, jo me njohësi, me hatër familjar por me… si dëmshpërblim se më ke votuar, dhe do të punësoj.
Në një institucion shtetëror siç është, për shembull, Ministria për Punë të Brendshme nëpër sportele kanë punësuar shumë shqiptarë të cilët praktikisht i kanë sjellë nga shtrati, nuk din dy fjalë t’i thotë mirëpo ai punon në sportel dhe duhet ta shërbejë qytetarin. Dhe ai nuk din të të shërbejë sepse nuk din se çka kërkon aty. Dhe kështu ndodh në shumë institucione tjera, është gjendja e ngjashme.
ER: Si e shihni ndarjen etnike në shtet tash?
DT: Në kuptim?
ER: A ndjeni se ka ndarje ndëretnike?
DT: Ka. Ka.
ER: Si manifestohet ajo, qysh e shohim tash?
DT: Manifestohet me, prapë me partitë do të them. Shife, nëse ne duam një shoqëri të lirë këtu, të një demokratike, e marrim një rast: Në zgjedhje lokale, do të thotë për kryetarë komunash. Nëse e marrim një maqedonas dhe e vendosim për kryetar komune në një komunë me shumicë shqiptare ose turke ose pa marr parasysh, jo të etnisë së tij, dhe një të etnisë tjetër në një komunë me shumicë maqedonase, atëherë unë jam më tepër se e sigurt se ajo komunë do të fillon të funksionojë. Sepse nuk është e asaj partie, sepse nuk punon për parti, por s’e ka çare pa punuar për komunën të cilën do ta udhëheqë gjatë mandatit të tij. Dhe këtu partitë maqedonase, siç është LSDM-ja për momentin – sepse në VMRO unë nuk e di a ka shqiptarë, nuk jam e njoftuar a ka anëtar shqiptar – mirëpo në LSDM ka… mirëpo ata përfaqësues janë sa për sy e faqe, do të thotë përfaqësues të cilët vetëm quhen shqiptarë mirëpo nuk të përfaqësojnë në mënyrë, në mënyrë që ta avancojnë momentin e qeverisjes siç e thonë ata etnisë pakicë, edhe pse nuk pajtohem me etni pakica, por komunitet mund të jetë, bashkësi. Nuk punojnë për avancimin brenda në parti por punojnë për interesat e veta ose interesat e partisë në fakt. Çdoherë.
Përderisa te partitë shqiptare çdoherë thirren në të drejtat e shqiptarëve dhe jo në të drejtat e të gjithë qytetarëve. Nëpër fushatat e tyre çdoherë thirren në të drejtat e shqiptarëve dhe jo në të drejtat e të gjithë qytetarëve. Gjë që maqedonasit ja u zënë për të madhe sepse, sipas deklaratave, nuk e di se a do të ishte ashtu, sipas deklaratave të atyre, nëse do të thirreshin në të gjithë qytetarët atëherë do të kishte edhe maqedonas nëpër partitë shqiptare…
ER: Sot, si e shihni ju të ardhmen e Maqedonisë? Duke e pas parasysh edhe funksionimin e elitave politike por edhe aktivizmin qytetar edhe në përgjithësi vetëdijen qytetare.
DT: Unë mendoj se qytetarët janë vetëdijesuar shumë. Vetëdisimi ka… e ka arritur atë maksimumin e vet, saqë mendoj se më nga ai vetëdijësim vjen edhe një dëshpërim i madh. A dëshpërimi vjen, dihet se kur ka shumë pritje. Do të thotë deri vonë kanë pasur pritje, mirëpo tanimë nuk kanë pritje tjera. Pritje, pritje të caktuara, shkaku se veç më e kanë mësuar se premtimet janë vetëm premtime parazgjedhore. Çdo gjë lidhet te ne me zgjidhje, me zgjedhje, dihet. Çdo gjë është me kontekst zgjedhor, shkaku se ne kemi çdo, në një mesatare, çdo dy vite kemi zgjedhje. Dhe njerëzit janë të lodhur edhe nga zgjedhjet, janë të lodhur edhe nga paragjykimet dhe gjykimet e njerëzve se të shohin me atë sy se për cilin do të votosh ose nuk do të votosh.
Ndasi ka, me siguri. Mirëpo vetëdijesimi është më i lartë. Si vrojtuese… unë jam një vrojtuese edhe e rrjeteve sociale vite me radhë, ashtu si fenomen i shof. Momenti i, momenti i njohjes së shoqërive, së dy shoqërive më të mëdhaja, bashkësive më të mëdhaja në Maqedoni, shqiptarëve dhe maqedonëve ka ndodhë pikërisht në rrjetet sociale. Se asnjëherë në rrugë nuk do të bisedonin njëri me tjetrin ashtu siç bisedojnë këtu. Shqiptarët e morën guximin të flasin, të komentojnë, të shprehin mendimet e veta, qëndrimet e veta para etnisë maqedonase, e cila është dihet se me shumicë. Dhe maqedonasit njashtu e morën edhe ata guximin, por edhe dëshirën të bashkëbisedojnë dhe të komunikojnë nëpër rrjetet, edhe pse nuk njohën, nëpër rrjetet sociale, që është fenomen në vete. Siç dihet, tash edhe të gjitha fushatat bëhen me, nëpër rrjetet sociale. Ku tjetër do të takoheshin të gjithë ata shqiptarë edhe maqedonas, ose edhe romë, edhe turq, tjerë, përveç se nëpër rrjetet sociale. Dhe këtu ndodhi një revolucion. Ku të gjithë mund ta shprehin lirshëm mendimin e tyre. Dhe këtu ndodhi një njohje në një nivel tjetër në kuptimin e edukatës, vetëdijes edhe vetëdijesimit. Do të thotë njerëzit filluan të mësohen edhe të shprehen. Mirëpo ka edhe një moment tjetër, ku shprehja është shumë më e lehtë onlajn (online), do të thotë në rrjetet sociale, sesa të dalish ta shprehish mendimin, qëndrimin ose protestën tënde në rrugë, siç ndodhi para disa viteve kundër regjimit të pushtetit të kaluar.
Ndasitë ekzistojnë, edhe pse komunikimi është në një nivel shumë më të lartë se sa ka qenë. Nuk flas për cilësinë po për nivelin e, nivelin e sasisë së komunikimit, që do të thotë se është në një nivel shumë më të lartë, në një shkallë shumë më të lartë po njihen njerëzit mes vete. Njihen. Do të thotë përpara nuk ka dashtë të të njohë, ose nuk ke dashtë ta njohësh – sot njihen, sot kanë filluar të njihen njerëzit se edhe ky e ka qëndrimin e vet njësoj siç e kam edhe unë. Mundesh, mundet ta kontestosh mirëpo nuk mund t’ja ndalosh askujt. Dhe në këtë mënyrë mendoj që ka komunikim edhe do të vazhdojë të ketë. Mendoj se shkon andej. Mendoj, nuk është negative, se shkon në shkallë pozitive.
ER: Ju faleminderit Diana. Nëse ka diçka që kishit dashtë ta thoni a unë nuk ju pyeta edhe nuk patët mundësi lirisht mundet tash. Nëse jo, ju falënderoj edhe njëherë dhe më vjen shumë mirë që patëm mundësi të bisedojmë për këtë.
DT: Faleminderit edhe ty. Unë nuk e di se sa munda ta afroj atë momentin. Projekti juaj është Ballafaqimi me të Kaluarën, ashtu?
ER: Po.
DT: Unë mendoj se ballafaqimi me të kaluarën, këtë do ta them për fund, ballafaqimi me të kaluarën njëherë duhet të bëhet në mënyrë që të ballafaqohesh me ato… me të gjitha momentet në vetvete, me popullin tënd, e pastaj të ballafaqohesh me të mirat dhe të këqijat e të bëmave të një populli të cilit i takon, që më vonë të mundesh të ballafaqohesh me të mirat ose krimet e një populli tjetër ndaj teje. Që pastaj të kërkosh nga ai popull të ballafaqohet me veten, me krimet e veta dhe me krimet e tua ndaj tij. Kaq ishte.
ER: Faleminderit shumë.
DT: Faleminderit edhe ty.