Mersiha Smailoviq ka lindur në vitin 1984 në Shkup. Një punëtore humanitare me përvojë shumëvjeçare dhe aktiviste për fuqizimin e grave muslimane. Aktive në OJQ Edu Nisa. Ajo punon si konsulent ligjor për kompaninë që bashkëthemeloi, Nahla Consulting.
Intervista është gjiruar në vitin 2015.
FROSINA PANDURSKA-DRAMIQANIN: Domethënë, në publik të njohin shumë si aktiviste e cila lufton për të drejtat e njeriut, për të drejtat e grave por, mendoj se për momentin, ndoshta identifikohesh me identitete tjera. A do të doje që të prezantohesh më përgjithësisht, përveç asaj që e di publiku për ty?
MERSIHA SMAJLLOVIQ: Mendoj se ajo që nuk e them këtu, në Ballkan, si… ja pra, unë të tregova, aktiviste për të drejtat e njeriut, kur na vëzhgojnë ata të perëndimit, ndoshta çuditen me ne pasi që çdokund ato të drejta janë të dhëna nga Zoti (qesh), ndërsa këtu duhet të luftosh dhe t’i fitosh ato të drejta. Domethënë, më shpesh njerëzit ashtu më identifikojnë dhe kur kanë ndonjë problem nga aspekti i të drejtave të njeriut dhe disa lloje të diskriminimeve, gjithmonë ju drejtohen juve pasi që, sipas tyre, e dini se si të veproni. Gjithashtu jam nënë, full time job (punë me orar të plotë), gjithashtu punoj edhe si këshilltare juridike në një zyrë financiare, merrem me tatime, kështu që paleta e informatave që i marr, që i punoj 24 orë në ditë, janë të natyrave të ndryshme: prej tatimeve deri te të drejtat e njeriut, deri te gatimi i ushqimit të shëndetshëm për vajzën e vogël… Kështu që mendoj se gratë në Ballkan përgjithësisht dinë si të punojnë multitask (më shumë punë të ndryshme në të njëjtën kohë) dhe të jenë të suksesshme në çdo lëmi. Kështu unë e definoj veten në… në baza ditore.
FPD: Ashtu. Çfarë është puna me identitetin fetar? Këtu si përcaktoheni?
MS: Domethënë, unë jam përfaqësuese e komunitetit fetar islam në Maqedoni, i cili… është në numër të madh, pjesëtare jam e islamit, drejtimit “Ehli sunnet vel xhemat”, i cili është më me numër si komunitet në botë. Tjetri drejtim janë shiitët, të cilët janë gjithashtu në numër të madh, por në Maqedoni jetojnë përfaqësues të islamit që janë të atij drejtimi: të drejtimit të drejtë, të gjeneratës së parë të ndjekësve të profetit Muhamed.
FPD: Ashtu. Çfarë është “xhihadi”? A mund ta shpjegosh?
MS: “Xhihad” si fjalë në përkthim në gjuhën arabe do të thotë “luftë”. Lufta mund të jetë e ndryshme. Luftë mund të bësh edhe me veten tënde, me egon tënde, me kërkesat e brendshme, lufta me rrethin, të jesh më i mirë sesa që je, si dhe ajo që në botë më së shumti e njohin, të luftuarit, domethënë, xhihadi ose lufta. Domethënë, të luftuarit apo lufta, nëse përkthehet tekstualisht ashtu, por në çdo rast të ndryshëm ka konotacion të ndryshëm. Para së gjithash, kur përmendet fjala “xhihad” në librin e shenjtë Kur’anin , gjithmonë përmendet në konotacion me të luftuarit me veten dhe me kërkesat e brendshme të cilat të nxisin të jesh njeri më i keq, ndërsa shumë rrallë, shumë rrallë përmendet në formën e luftës si luftë me armë ose konflikte të tilla, ngjarje të armatosura.
FPD: Ashtu. Për fat të keq, në histori, domethënë në krishterimin si religjion më i madh, por edhe në islam, thirret në fenë dhe në luftë në disa beteja reale, domethënë, më së shpeshti, të themi, për përhapjen e religjionit. Çfarë mendimi ke ti për këtë?
MS: Domethënë, islami si religjion është gjithëpërfshirës. Nuk ka segment të jetës sonë të cilin islami nuk e përfshin dhe të mos na jep rregulla, drejtime dhe ligje se si duhet të sillemi. Siç është organizata ndërkombëtare për paqen UN (KB, Kombet e Bashkuara). Edhe pse deklaron paqe, ajo megjithatë ka konventa, të cilat janë aprovuar, për atë se si duhet të sillemi në luftë. Kështu edhe islami, i cili i ngërthen të gjitha segmentet e jetës sonë, e ngërthen edhe atë segment: si duhet të sillemi në gjendje lufte dhe në çfarë kushtesh dhe çfarë situatash na lejohet lufta. Ajo që e dimë nga historia, siç përmendët, nuk mund të gjejmë askund në histori se myslimanët, në emër të islamit ose në emër të fesë, të udhëhequr nga ato tendenca, kanë bërë gjenocid, eksod, dëbim ose diçka tjetër, luftëra të mëdha, krime lufte. Domethënë, luftërat të cilat në shekullin VII dhe VIII kanë qenë të udhëhequra nga ana e islamit janë bërë me qëllim të përhapjes së religjionit, ku së pari e kanë pasur të lejuar, ua kanë dhënë të drejtën që të pranojnë të jetojnë nën pushtetin dhe rregullat islame. Në qoftë se i pranojnë, domethënë nëse pranojnë që me ta të sundojë islami, atëherë asnjëherë nuk ka pasur luftëra. Kështu që, ne si myslimanë jemi shumë krenarë që kemi një të kaluar të pastër, se nuk kemi luftëra pas nesh, nuk kemi gjenocide, nuk kemi eksode, sulme terroriste. Islami është i pastër nga të gjitha këto terme.
FPD: A është religjioni çështje publike apo private?
MS: Domethënë, ju nuk mund të përmbushni diçka publikisht kur atë gjë nuk e ndjeni personalisht. Domethënë, nuk mund të vendosni fasadë, të dukeni kështu, në qoftë se ju religjionin nuk e ndjeni në brendi. Domethënë, islami është diçka që nga ju kërkon, së pari, t’i pastroni disa gjëra me veten tuaj, të bindeni, ta pranoni se islami është ajo që është e vërteta për ju, ta jetoni islamin së brendshmi. Islami nga ne kërkon që atë edhe ta shfaqim, siç është rasti te ne, gratë. Domethënë, bindja ime fetare është se Allahu është një, se gjithçka që Ai na ka urdhëruar në Kur’anin e shenjtë, gjithë ajo që na e ka rekomanduar neve, është më e mira për ne. Unë e shfaq si manifestim publik. Por, krejt kjo, domethënë, asnjëoherë nuk është pengesë që ju të funksiononi në publik.
FPD: A mund të më sqarosh se si ka qenë përvoja jote me fenë? Ta zëmë, kur për herë të parë… A zhvilloheshe që nga fëmijëria apo të erdhi diç më vonë? Ose, kur vjen momenti, kur erdhi vendimi yt për mbulesën?
MS: Pra, unë rrjedh nga një familje e cila është myslimane. Rrënjët e mia, të familjes sime janë nga Sanxhaku, në Serbi, ku njerëzit janë shumë krenarë për identitetin e tyre dhe asnjëherë nuk kanë pasur probleme me çështjen e identitetit, se janë boshnjakë që i përkasin religjionit islam. Kështu që, gjithmonë e kemi ushqyer identitetin tonë dhe gjithmonë na kanë mësuar që të mos kemi turp nga ajo që jemi boshnjakë të cilët janë myslimanë. Të tregojmë se sot është festë, të tregojmë se agjërojmë, se falemi pesë herë në ditë. Kështu që, religjioni ka qenë një ditë normale në jetën time, diçka e përditshme, të cilën… e kam përjetuar dhe e kam parë. Edhe pse si e vogël nuk u jam përmbajtur, ndoshta, në shkollën fillore nuk u jam përmbajtur parimeve të islamit, pasi që ajo gjë nuk më është imponuar nga prindërit e mi, por më është lejuar që vetë të vendosi për të. Në shkollën e mesme filloni më shumë të lexoni, të hulumtoni për religjionin tuaj për islamin, për përkatësinë tuaj, të dini se çfarë jeni, kështu që në shkollë të mesme fillova të falem pesë herë në ditë dhe në fund të shkollimit të mesëm vendosa se dua të mbaj shami. Edhe pse, domethënë, veshja ime në ato periudha ka qenë e njëjta siç është kjo tani, por nuk kisha, nuk mbaja shami. Prindërit e mi më përkrahnin, por më thanë që njëherë të kalojë regjistrimi në fakultetin juridik. Ishin të frikësuar, pasi që nuk kishte atëherë vajzë tjetër të mbuluar në fakultetin juridik (në universitetin) “Kirili dhe Metodi” dhe më shumë më ishte lënë që të mendoj, dhe të shoh se si do të kaloj në vitin e parë. Megjithatë, është i vështirë për një student të vitit të parë i gjithë ai ndryshim. Dhe në qoftë se bëj edhe ndryshim të pamjes sime, kishin frikë se do të ishte më vështirë, kështu që vitin e parë e kalova, domethënë, pa shami. Vitin e dytë të studimeve, domethënë, vendosa me vetëdëshirë, me leje dhe me përkrahjen e familjes sime, edhe pse ende ishin të frikësuar se ndoshta do të kem probleme për shkak të pamjes. Gjithsesi, nuk është lehtë të jesh e vetmja në fakultet, e cila duket kështu, por unë isha e sigurt në vendimin tim, e fortë në qëllimin tim dhe e bindur se nuk do të kem asnjë problem veçanërisht në fakultet. Në fakt, ashtu edhe ndodhi. Kështu që, që nga mosha 20 vjeçare unë mbaj shami, që nga 20 vjet.
FPD: Ashtu. Tani, realisht a ballafaqohesh me stereotipet?
MS: Jo.
FPD: Në punë…
MS: Jo. Domethënë, përgjithësisht, në shoqërinë tona ka paragjykime. Domethënë, nuk mund të themi se është normale të shihni një vajzë të mbuluar në fakultet. Nuk është normale të shihni një të mbuluar, e cila flet rrjedhshëm gjuhën maqedonase, nuk është normale të shihni një të mbuluar në gjykatë. Njerëzit gjithmonë, më parë, tani shumica më njohin nga mediat, por më parë kur më drejtoheshin, më drejtoheshin ashtu “Ju lutem, andej, shkoni andej”. Ashtu ju flasin sikur jeni gjysmë të shkolluar. Ka disa incidente të tilla, që njerëzit t’ju pyesin cilën shkollë fillore e keni kryer, pasi që mendojnë se ajo është i vetmi shkollim që keni. Edhe pse nuk mund të arsyetoj asnjë paragjykim, megjithatë, duhet që edhe ne të jemi më të kyçur në shoqëri, nëpër media, që njerëzit të kuptojnë se nuk jemi si ata dordolecët që i trembin shpendët nëpër kopshte, porse kjo gjë është diçka normale. Kështu që, ka paragjykime. Drejtpërdrejt asnjëherë nuk jam ballafaquar me ndonjë akt të diskriminimit, që dikush të më përzë nga ndonjë vend për shkak se dukem kështu. Disa incidente të tilla, të imëta të cilat janë të përditshme për çdo qytetar në Maqedoni, por edhe për mua.
FPD: Po. Religjionet e mëdha thërrasin në disa vlera tradicionale. Mua më intereson qëndrimi yt në raport me atë se cili është kufiri, deri ku mund të flitet se çfarë është e drejtë. Pyetjet e mia këtu më shumë kanë të bëjnë rreth abortit e të ngjashme.
MS: Po. Domethënë, ne si myslimanë, jemi të bindur se islami është religjion i cili është për të gjitha kohët. Burimi i islamit, njëjtë si vetë Kur’ani, është burimi themelor. Pastaj hadithet. Një nga burimet e islamit janë edhe mendimet bashkëkohore të dijetarëve. Mendimet bashkëkohore të dijetarëve, të cilët janë të bashkuar në (e pakuptueshme), ashtu për momentin emërohet, e kemi në botë, ku të gjitha këto ide të reja të cilat na vijnë, i studiojnë, i hulumtojnë dhe normalisht ju japin mendime në pajtueshmëri me islamin, se si duhet të silleni. Në lidhje me vlerat tradicionale, mendoj se Maqedonia është një shembull i mirë se si kultivohen të gjitha ato vlera tradicionale. Mendoj se për momentin jemi shteti i vetëm në botë ku kemi 10 popuj autoktonë, të cilët jetojnë në Maqedoni, të gjithë krenarë me traditat e tyre, të gjithë e kultivojnë traditën e vet dhe gjithmonë na vjen mirë kur shohim disa vlera tradicionale edhe te të rinjtë. Por, normalisht, kufiri është deri në atë që të mos u imponohen të tjerëve dhe të mos ofendohen vlerat e huaja. Domethënë, në qoftë se tradita ime më imponon që, s’e di, të mbaj kapuç në kokë, nuk është mirë që të përqeshen ose t’i imponohen dikujt tjetër që është i ndryshëm nga ju. Deri në këtë nivel për mua këto vlera janë okej, ku…
FPD: Si është puna domethënë, me bashkësitë zyrtare? BFI (Bashkësia Fetare Islame), KOM (Kisha Ortodokse Maqedonase)? A s’bëjnë edhe ato thirrje të ndryshme në tubime… tregojnë, të themi, qëndrimet e tyre. A duhet që roli i tyre të jetë në atë drejtim për ruajtjen e vlerave tradicionale, në aspektin, domethënë, si institucion zyrertar dhe individë në shoqëri?
MS: Kur flasim konkretisht për Bashkësinë Islame, kjo është një shembull i qartë i një bashkësie tradicionale të mbyllur, ku qasja deri te ajo… ose hyrja në të dhe komunikimi me të është i kufizuar edhe për vetë besimtarët, të cilët… faktikisht, ajo duhet t’i përfaqësojë. Unë mendoj se faji qëndron në atë se mënyra e organizimit të Bashkësisë Islame është e tillë që qytetarët nuk kanë të drejtë të tregojnë mendimin e tyre në qoftë se janë të pakënaqur me rolin e reisit, ose me rolin… Ajo që i mungon… që i mungon Bashkësisë Islame është diçka që, të themi, ta emërojmë me termin… me terminologjinë e sotme… “demokratizimi”, që do to thotë, transparencë ndaj shoqërisë, ndaj besimtarëve të tyre. Domethënë, një modernizim i institucioneve me të cilin të rinjtë do të kyçeshin dhe do ta modernizonin… Një ueb-faqe, që do të jetë tërheqëse për ta vizituar, forume që do të jenë interesante për të rinjtë… Kështu që, në qoftë se flasim për diçka tradicionale në bashkësitë, kurse duam ta kuptojmë në ndonjë, të mos them, kontekst konservativ, të mbyllur, atëherë mendoj se Bashkësia Islame është një shembull i përkryer i shoqërisë konservative dhe tradicionale ku termet moderne, ngjarjet moderne shumë ngadalë arrijnë dhe depërtojnë deri tek ata. Mendoj se e njëjta gjë është edhe me Kishën Ortodokse Maqedonase, nga ajo që mund të shoh duke ndjekur mediat ose duke komentuar me të rinjtë. Do të thotë, hero i të rinjve është, Pimeni, mitropoliti Pimen, i cili ka Fejsbuk, i cili komunikon me besimtarët në rrjetet sociale edhe me, domethënë, ateistët edhe me ne, myslimanët. Ndërkaq në Bashkësinë Islame nuk kemi ndonjë njeri të tillë, i cili do të ishte më i afërt me ne të rinjtë dhe që do të përdorte rrjetet sociale [për shkak] se aty ne më së shumti e kalojmë kohën… në to.
FPD: Tani, a mund të flasim pak për rolin e bashkësive fetare dhe paqen? Domethënë… së pari, çfarë mendon, sa deri më tani, ja, pasi që veç më i kemi përmendur BFI-në dhe KOM-in, deri më tani realisht sa e kanë kryer ato këtë rol? Domethënë, a kanë pasur ndikim në krijimin e paqes? Këtu mendoj, para së gjithash, në konfliktin e vitit 2001, në ngjarje tjera publike ku ka pasur dhunë…
MS: Domethënë, Ballkani… Siç the, në vitin 2001, ’99, ’91… Domethënë, vazhdimisht kemi qenë me disa konflikte dhe mendoj se populli i Ballkanit është njëri nga… Nuk kemi gjeneratë e cila nuk ka përjetuar ndonjë konflikt. Që të keni ndikim në paqe ose në luftë, duhet të keni ndikim edhe tek besimtarët, ndërsa kjo është diçka që bashkësitë tona nuk e kanë aq shumë. Nuk kanë ndikim mbi besimtarët që të mund t’ua formojnë mendimin publik ose të mund të orientojnë drejt ndonjë të menduari. Unë si myslimane, do të flas për Bashkësinë Fetare Islame. Unë mendoj se nuk kanë ndonjë rol kyç në nxitjen e ndonjë problemi ose ndonjë paqeje. Por, përgjithësisht, e kanë atë rol. Do ta marr shembullin e Bosnjës, pasi që siç thash, unë i takoj nacionalitetit boshnjak dhe ama ime është Bosnja, ku gjatë kohës së luftës në vitin 1991 nuk kemi pasur asnjë objekt fetar ortodoks ose katolik të rrënuar, pasi që prijësit fetarë te myslimanët bënin thirrje që të mos shkatërrohen objektet fetare të religjioneve tjera, pasi që islami një gjë të tillë na e ndalon. Kështu që, në rolin e krijimit të paqes në Bosnjë, bashkësitë fetare, si Bashkësia Fetare Islame luajtën rol kyç në atë që ne sot krenohemi me atë se asnjë kishë ortodokse, asnjë kishë katolike, asnjë objekt katolik, asnjë sinagogë nuk është shkatërruar nga ana e forcave ustarake boshnjake. Në Bosnjë, Bashkësia Islame ka rol më të madh, më të mirë, është më e hapur për shoqërinë, ndërsa në Maqedoni Bashkësia Islame ka pak edhe qëndrime nacionaliste, ku shumë shpesh del dhe i mbron interesat nacionaliste të një nacionaliteti të caktuar. Kështu që, mendoj se në ato segmente mund të ndikojë, kur të thërrasin në qetësimin e disa emocioneve nacionale, epsheve nacionale. Por, nuk jam e sigurt se ka rol që të propagandojë paqe ose të ndalojë disa konflikte.
FPD: Ku ishe në vitin 2001? Ma merr mednja se… ke mësuar në…
MS: Shkollë të mesme.
FPD: …në shkollë të mesme…
MS: Viti i katërt. Problemin më të madh e kishim se nuk mundeshim të shkojmë… duhej të shkojmë [në ekskursion] nëpër Maqedoni, e jo nëpër Evropë (qesh). Këtu isha, domethënë, në Maqedoni, në shkollën e mesme “Arsenij Jovkov”.
FPD: A të kujtohet konflikti?
MS: Po.
FPD: Si e përjetove?
MS: Po. Më kujtohet, pasi që jetoj në Butel, shumë afër Lubotenit, kështu që… edhe afër stacioni policor. Vazhdimisht ishim të rrethuar me vetura policore, stacioni policor ishte, e tërë ndërtesa ishte e rrethuar me barrikada ushtarake dhe shpesh në Luboten ndodhnin granatime që mundeshim t’i dëgjojmë dhe… Momenti më i vështirë ishte kur… kur të rinjtë… gratë, fëmijët dhe pleqtë nga Luboteni, domethënë, të nacionalitetit shqiptar, qenë dëbuar nga fshati dhe disa bashkëqytetarë tanë atëherë bënë një korridor, ku gjatë kalimit të tyre i malltretonin. Edhe pse isha 18-vjeçare, shumë mirë më kujtohet ajo pjesë dhe ajo gjë ishte shumë dëshpëruese. Edhe pse në Shkup nuk ndjehej shumë konflikti, megjithatë, lajmet e bënin të vetën. Por, siç thashë, afërsia me Lubotenin bënte që… në Butel pak më shumë të ndjehet ajo gjë.
FPD: A të kujtohet, në atë periudhë a ka pasur, të themi, disa veprime të rëndësishme të… pa marrë parasysh a individualisht, apo nga ndonjë personalitet fetar, ndonjë prift, teolog ose të… zyrtarisht nga bashkësitë fetare… a ka pasur verpime që janë për t’u lavdëruar ose kritikuar? A të kujtohet ndonjë i tillë…
MS: Në verën e vitit 2001, atëherë ishte, shkuam, domethënë, në Serbi, në Sanxhak një muaj dhe një muaj shkuam në Bosnjë sepse, megjithatë, motra ime e përgatiste provimin e fundit për fakultetin dhe shkuam që të largohemi nga ajo që ndodhte në Maqedoni dhe… Mund t’i dëgjonim apelet, sidomos të krerëve boshnjakë, të cilët paralajmëronin se në Maqedoni nuk guxon të ndodhë ajo që ndodhi në Bosnjë. Apelonin se palët patjetër duhet të ulen dhe të mendojnë me mëndje të kthjellët, se duhet të shihet se ku qëndron problemi. Nuk më kujtohet që ndonjë nga krerët fetarë në Maqedoni ta ketë thënë një gjë të tillë. Siç thashë, bashkësia jonë fetare më shumë është e orientuar në drejtim nacional. Me siguri që ka pasur ndonjë rol kyç, por mua nuk më kujtohet në Maqedoni, konkretisht, ndonjë person fetar…
FPD: Ashtu. Përmende rrjetet sociale. Supozoj se ekzistojnë, a po, forume, mënyra të ndryshme të shkëmbimit të mendimeve dhe qëndrimeve për fenë. Sa është e lehtë dhe me sa persona, në numër, ti mund të flasësh hapur në lidhje me këto çështje?
MS: Domethënë, mund të flas me njerëz, të cilët para së gjithash duan të dëgjojnë. Domethënë, me njerëz të cilët duan t’ju pyesin dhe që janë të interesuar dhe pa paragjykime dhe që kanë mirëkuptim dhe që duan ta zgjerojnë horizontin e të kuptuarit. Ndërsa, nuk mund të komunikoj me njerëz të cilët që nga fillimi ju gjykojnë, që nga fillimi ju përqeshin, të cilët që nga fillimi janë të mbyllur për çfarëdo lloj diversiteti në rrethimin e tyre.
FPD: A mund të na tregosh ndonjë shembull? Të themi pozitiv.
MS: Po, ka shumë shembuj pozitivë. Domethënë, gjithë studimet e mia në fakultetin juridik ishin me shembuj pozitivë, pasi që isha një shembull interesant i… pasi që isha e mbuluar dhe shpesh profesorët pritnin se… si do të shprehem. Kur filloja të flas maqedonisht, atëherë ishin të befasuar dhe… Kishim një provim shumë të rëndë, ku disi ia dola që të marr një shtatëshe, edhe pse… Ishte provim i rëndësishëm, por i rëndë. Profesori më… Edhe pse ishim 300 persona në amfiteatër dhe në ligjërata, dhe gjithmonë të vinte keq pse profesorët nuk do të të njohin. Ishte një rast interesant kur profesori më tha: “Aha, shtatëshe? Por, ju keni qenë e rregullt në ligjërata. Ja, një tetëshe”. Dhe unë e pyeta: ”Po si e dini se kam qenë e rregullt? A i keni listat?”. Ai më tha:”Paj, lehtë bieni në sy”(qesh). Shoqet e mia bënin shaka: ”Edhe ne do të fillojmë të mbajmë shami, për shkak se shamia do të thotë prani e ndonjë…”. Domethënë, ka shumë shembuj pozitivë. Nuk mundem që konkretisht të veçoj vetëm një. Ka edhe disa, natyrisht, shembuj të vegjël negativ, por shembujt pozitivë janë më me numër dhe, thjesht, doni që t’i harroni shembujt negativë dhe fokusoheni te ata të bukurit, te shembujt pozitivë.
FPD: Çfarë mendon, a është toleranca ndërfetare bazë për një shoqëri të qetë?
MS: Mendoj se është pjesë e nevojshme për një shoqëri të qetë. Toleranca ndërfetare është shumë e rëndësishme për shkak se në kohën dhe vendin ku jetojmë me përkatësi të ndryshme fetare, është një segment shumë i rëndësishëm. Por, kemi edhe një numër të madh të qytetarëve të cilët nuk janë të përcaktuar fetarisht, kështu që nuk është moment kyç, por është i rëndësishëm. Siç thashë, a po, veçanërisht në Ballkan, si një vend gjithmonë nën trysni, ku më lehtë mund të luhet me ndjenjat fetare dhe kombëtare të qytetarëve. Është një segment i rëndësishëm dhe duhet të punohet në atë drejtim dhe duhet të flitet dhe të proklamohet që të respektohet bindja fetare e çdokujt. Nuk është kyçe…
FPD: Në Maqedoni….
MS: Po, me identitetin nacional është diçka tjetër, po. Në Maqedoni ku kemi 8, 9 religjione në një vend, kemi njerëz, të cilët nuk janë të përcaktuar fetarisht, kështu që në Maqedoni të kemi një shoqëri të qetë, para së gjithash duhet të kemi tolerancë ndërfetare, ndërnacionale dhe tolerancë për diversitetet që jetojnë këtu.
FPD: Përsëri një pyetje për konfliktet. Domethënë, kohëve të fundit ndodhi në Kumanovë një luftë njëditore, dyditore. Shumë gjëra, a po, po supozohen, shumë gjëra janë thënë në publik, janë cekur: politika, kriminaliteti e kështu me radhë, por fakt është se ishte një konflikt i madh. Fakt është se atje ka familje të cilat do të mbeten me trauma të përhershme…
MS: Po.
FPD: … dhe se… Si e përjetove ti atë që ndodhi?
MS: Ajo që ndodhi në Kumanovë në të vërtetë është tragjike dhe veçanërisht kur jetojmë në kohën e mas-mediave, ku 24 orë ju e ndiqni ngjarjen në Kumanovë, ku ju kujtohen luftërat të cilat i keni kaluar dhe me të vërtetë është e rëndë dhe e padëshirueshme. Dhe veçanërisht, në qoftë se keni një fëmijë ju nuk dëshironi që ai të rritet në ndonjë gjendje lufte. Ajo që ndodhi në Kumanovë… ajo kishte indicie se do të ndodhë diçka shumë, shumë e frikshme. Por, nga ana tjetër, të gjithë ata që në atë moment e ndiqnin edhe situatën politike në Maqedoni, ishin shumë të zëshëm dhe mua më mahniti në ato momente arsyeja dhe bindja e shprehur se nuk bëhet fjalë për sulm, nuk bëhet fjalë për ndonjë bandë, por, thjesht, bëhet fjalë për defokusimin e popullatës, me ç’rast më së keqi pësuan viktimat nga shërbimet policore. Pësuan të plagosurit, si dhe qytetarët, fëmijët, të cilët do të jetojnë me konflikte. Domethënë, unë bëj pjesë te ata qytetarë të cilët besojnë se ky defokusim i publikut nga problemet politike në Maqedoni na kushtoi shumë shtrenjtë… Domethënë, të mos mendojmë për politikën momentale, të mos kërkojmë atë që… Kishim rastin t’i dëgjojmë të ashtuquajturat “bomba”, ndërsa të mos mendojmë për kriminalitetin, por të mendojmë që dikush do të na sulmojë nga jashtë dhe… Edhe pse ai ishte qëllimi, ndoshta, unë jam nga ata qytetarë për të cilët ajo ishte, megjithatë… Frikë edhe më të madhe te ne krijoi ajo se kush hyn në Maqedoni dhe sa të sigurt janë kufijtë dhe sa jemi ne të sigurt se nesër çdokush mund të vijë dhe t’ju sulmojë dhe të vendosen në shtëpinë tuaj ose, nëse shtëpia pranë jush është e zbrazur, nuk dihet se çfarë ndodh brenda. Kështu që… Jam për atë që të flitet shumë për këtë konflikt, jam për atë që të flitet për atë që ndodhi në Kumanovë, dhe mendoj se qytetarët duhet të jenë të vendosur dhe të thonë se asnjëherë nuk do të lejojmë që të na ndodhin këto konflikte dhe se konfliktet do t’i tejkalojmë, do t’i zgjidhim së bashku. Ajo që ndodhi, për mua është shumë interesante, në Kumanovë si bashkëqytetarët kumanovarë nuk fajësoheshin: ”Ne, ju, ata…”, por bashkërisht dolën në rrugë, krahë për krahu, të përqafuar dhe thanë: “Nuk do të lejojmë që asnjëherë më të na ndodhë 2001-shi. Tani jemi të bashkuar, të sigurt në atë që jemi, e dimë se askush nuk mund të na e prishë bashkëjetesën, gjë që në vitin 2001 na kushtoi shumë”. Kështu që… zhvilluam një betejë të mirë dhe ajo që ndodhi në Kumanovë, ende… Megjithatë, është për të ardhur keq për viktimat që kanë rënë, për shtëpitë që janë shkatërruar, për fëmijët të cilët janë traumatizuar. Por, megjithatë, ua dërguam mesazhin politikanëve, ia dërguam mesazhin publikut ndërkombëtar se më nuk do të jemi test për studimet ndërkombëtare paqësore, që të na vijnë në Maqedoni, t’i ushtrojnë misionet paqësore mbi ne…, por se jemi të pjekur që të jetojmë së bashku në një vend multikulturor.
FPD: Ashtu. A është identiteti etnik në Maqedoni mbi atë fetar, apo e kundërta?
MS: Paj, varet për cilin komunitet etnik bëhet fjalë. Domethënë, identiteti etnik është mbi atë fetar, sepse identitetin fetar ju mund ta zgjidhni, mund ta ndërroni. Sot mund të jeni mysliman, nesër të vendosni që të mos jeni, ose sot mund të jeni e krishtere, nesër të vendosni që të mos jeni. Përderisa identiteti kombëtar është diçka që nuk ndërrohet. Ju lindni si maqedonas dhe vdisni si maqedonas. Lindni si boshnjak, vdisni si boshnjak. Ose si shqiptar. Por, megjithatë, mendoj se ato janë… duhet të jenë të ndërthurura veçanërisht te ne , për shkak se… Te boshnjakët kjo gjë është shumë e ndërthurur. Identiteti boshnjak, domethënë, është i njëjtë, pasi që… shkon bashkërisht me atë fetar, pasi që nuk ekzistojnë boshnjakë të krishterë (ortodoksë), boshnjakë kroatë (katolikë). Të gjithë boshnjakët janë myslimanë, ndërsa te shqiptarët kemi katolikë, a po, kemi ortodoksë, kemi myslimanë. Kurse te boshnjakët, nëse ju jeni boshnjak, ju jeni mysliman.
FPD: Në çfarë drejtimi tani zhvillohen religjionet e mëdha? Domethënë, në kohën e globalizimit jemi të bombarduar me shumë dhunë e gjëra të ngjashme, për fat të keq. Ku e sheh rolin e religjioneve në të ardhmen?
MS: A po, papa vitin e kaluar konstatoi se myslimanët janë komuniteti me numër më të madh në botë? Sa jemi në numër? Një miliardë. Jemi shumë. Jemi shumë të pafuqishëm, shumë të dobët dhe jemi shumë nën të gjitha religjioneve. Ashtu, domethënë, ajo që ne tani zhvillohemi në komunitetin fetar më të madh në botë, tek unë nuk shkakton ndonjë optimizëm, ndonjë dëshirë dhe gëzim se jam përfaqësuese e religjionit më të numërt, për shkak se religjionet duhet të ristrukturohen dhe kanë shumë probleme të vetat. Religjionet duhet të punojnë pak në aspektin ekonomik të qytetarëve, religjionet duhet pak të drejtojnë aspektin e arsimit, të mbajnë llogari për arsimimin e qytetarëve të tyre, për të gjitha ato momente, pasi që ne në Evropë përballemi me një shoqëri normale, me praktikim normal të religjionit, ndërsa në Azi dhe në Afrikë shohim se si religjioni keqpërdoret, ndoshta me qëllim që të nënshtrohen besimtarët, ndoshta që besimtarët më lehtë të manipulohen ose ndoshta liderët fetarë duan që për shkak të interesave të tyre ta nxijnë religjionin. Apo, e kemi çështjen e synetimit të femrave në Afrikë, për çka bota ishte e revoltuar se islami është ai që thërret në synetim të femrave, edhe pse islami atë… Në islam kjo gjë është e ndaluar, kjo është sakatosje, por, megjithatë, liderët fetarë, për shkak të disa interesave të tyre ose për shkak të mbajtjes nën kontroll të masës në Afrikë, predikojnë se kjo qenka pjesë e islamit. Dhe shumë lehtë është të predikoni dhe të manipuloni me një popull analfabet, me njerëz të cilët nuk janë të edukuar dhe pa asnjë argument se përse e bëni atë. Pastaj, kemi… Deri vonë në Tunizi kishim ndalesë të ritualeve fetare. Domethënë, në Tunizi ishte e ndaluar mbajtja e shamisë deri para revolucionit që ndodhi. Pastaj në Egjipt, gjithashtu të drejtat dhe liritë fetare ishin të kufizuara. Kështu që, ju keni myslimanë by name (me emër), domethënë, vetëm, ndërsa në shtetet e Azisë dhe Afrikës atë religjion nuk mund ta praktikojnë. Domethënë, islami nuk është vetëm identitet në kuptimin e emrit dhe mbiemrit. Islami duhet të jetohet, për shkak se vetëm atëherë mund ta shohim, në praktikë do të shohim se çfarë do të thotë të jesh mysliman i mirë dhe atëherë bota do ta shohë dallimin me një miliardë myslimanë të cilët do të jenë qytetarë të mirë në shoqërinë. Kështu vetëm kallëzohemi si të fëlliqur, si terroristë, si të këqij, se si i keqpërdorim fëmijët, gratë, se si nuk jemi të arsimuar, talibanë, mendoj, Al-Kaeda, ISIS… Gjithmonë gjendet ndonjë nga rrethi i myslimanëve që të jetë ai tipi negativ, në mënyrë që të nxihet i gjithë religjioni, një masë prej një miliardë njerëzish. Kështu që, sikur të ishin siç duhet religjionet, si by the book (sipas rregullave) sikur gjithçka do të ishte sipas rregullave, atëherë do ta kishim atë që e kemi pasur në Andaluzi, në Spanjën islame. Kush nuk ka lexuar… Domethënë, kush e ka lexuar historinë e di… ku ka lulëzuar edukimi, universiteti… Universiteti i parë në botë ka qenë në Egjipt, më i vjetri, ku… shumë myslimanë kanë qenë në Sorbonë ku… Bibliotekat më të mëdha kanë qenë bibliotekat islame ku papa në Spanjën islamike ka pasur frikë nga ndikimi dhe nga edukimi të cilin e kanë pasur myslimanët… kështu që kur të lexojmë se çfarë, në të vërtetë, ka paraqitur islami, dhe çfarë lulëzimi ka qenë në botë, atëherë do të shihnim se ne kemi dobi nga religjioni më i madh dhe se një miliardë myslimanë do të ishin një dallim i madh në botë. Dallim pozitiv.
FPD: Kohëve të fundit gjithashtu jeni shumë aktive dhe bëni një punë humanitare, u ndihmoni njerëzve që kanë ikur nga luftërat ose konfliktet. A mund të na tregoni pak… mendoj, më shumë për ndjenjat dhe emocionet për atë që bëni, për shkak se, siç thatë, deri më tani, domethënë, shumë… globalisht i shihni të gjitha temat. Domethënë, edhe më parë keni qenë e kyçur në disa aksione humanitare, por tani kjo ndodh në oborrin tonë. Të gjithëve neve na “pengon”, në thonjëza, jemi të ndjeshëm për atë që e shohim…
MS: Po… Kur më pyesin se përse më shqetëson aq shumë ajo që ndodh në Maqedoni… Domethënë, në dy mijë e… njëmbëdhjetën (2011) isha në Somali për të dorëzuar ndihmë humanitare, të mbledhur nga qytetarët e Maqedonisë për krizën më të madhe humanitare që ndodhte atëherë në botë, në Somali. Pastaj organizuam ndihmë humanitare për Palestinën, organizuam ndihmë humanitare për Sirinë, për Mianmarin (Burma e mëparshme), për vërshimet në Bosnjë dhe Serbi, për fëmijët e pashkolluar në… për shkollat e dobëta në Radovish dhe rrethinën e tij. Thjesht, globalisht ka shumë mënyra për t’i ndihmuar të gjithë ata njerëz të cilët kanë nevojë për prodhime ushqimore themelore dhe tani kemi të gjithë ata njerëz që janë tranzit në Maqedoni dhe ju nuk mundeni t’u ndihmoni me asgjë. Domethënë, unë nuk ka nevojë të shkoj nesër në Somali, e kam Somalinë në Maqedoni, e kam Sirinë në Maqedoni, Palestinën e kam në Maqedoni. Ajo që për momentin ndodh në Maqedoni është diçka që çoi që të gjithë ne të dalim jashtë nga shtëpitë tona, të bashkohemi. Domethënë, rrjeti i njerëzve të cilët duan që t’i ndihmonin emigrantët të cilët e ecnin në këmbë gjithë Maqedoninë ishte shumë i madh. Domethënë, unë nuk mund t’ju them… t’ju tregoj për numrin e thirrjeve telefonike që merrnin për çdo ditë, për njerëzit që ishin të shqetësuar për ta, të cilët qarkullonin deri në Greqi dhe kanë parë nëpër rrugë fëmijë të vegjël, nëna me foshnje, me… pleq… të cilët kujdesen dhe që duan të ndihmojnë. Ajo që ndodh për momentin në Maqedoni është… diçka që neve na kujton atë që ka ndodhur në Bosnjë, maqedonasve ua kujton Maqedoninë e Egjeut, pasi që emigrantët vinin nga Greqia, ndërsa maqedonasit atëherë, për shkak të asaj që ndodhi në Egje, për shkak të asaj që ndodhi atje dhe… Ai numër i grave, fëmijëve, njerëzve që iknin, që kanë me vete vetëm… nga shtëpitë e tyre kanë marrë vetëm atë që kanë të veshur në trupin e tyre… me të vërtetë është një krizë tragjike refugjatësh në të cilën Maqedonia nuk ishte futur, porse ajo u gjend në të. Por, Maqedonia luajti një rol të keq dhe, përsëri, si në çdo krizë refugjatësh, jemi të befasuar, edhe pse lajmet nga Greqia dhe Turqia na paralajmëronin se në pranverë do të na ndodhë ajo që na ndodhi. E pritëm të papërgatitur si shtet, si institucione, si organizata. Organizatat e mëdha ndërkombëtare që kishin mandatin për t’u kujdesur për refugjatët, domethënë, nuk kishin parashikuar këtë që ndodh dhe bënë gabim total. Prandaj organizatat qytetare morën punën në duart e tyre, iniciativat qytetare morën situatën në duart e tyre. Me gjasë në Maqedoni jemi mësuar që çdo gjë të zhvillohet përmes iniciativave qytetare. Ndryshime të mëdha ndodhnin përmes iniciativave qytetare, kështu që kemi rreth njëqind njerëz që janë aktivë në terren, nja 10, 20 vullnetarë nga vendet përreth, që i prisnin emigrantët, u ndihmonin, u jepnin ushqim, ndihmë shëndetësore, shërbime bazike mjekësore, ndihmë teknike, sepse disa njerëz tanët u shisnin biçikleta të vjetra kineze dhe duhej të ndreqen… Domethënë, tani e shohim se si populli, kur e merr punën në duart e veta dhe me aftësinë e tij, mund ta menaxhojë një çështje shumë më mirë se institucionet. Por, atë që ndodh mund ta zgjidhin vetëm institucionet dhe jemi të lodhur si aktivistë, të lodhur jemi si qytetarë, pasi që… Për shkak se për herë të parë në jetë u ndihmoni dhe nuk ndjeni asnjë satisfakcion. Sepse, do t’i jepni dikujt ujë dhe pastaj do ta lëshoni që të ecë në këmbë, 10 ditë në këmbë nëpër Maqedoni, nëpër këto temperatura me fëmijë të vegjël. Atyre u duhet diçka më tepër, ndërsa ju nuk jeni në gjendje t’u ndihmoni më shumë. Dekurajues ishte momenti kur na pyetën dje, aktivistët tanë kur i pyetën në Demir Kapi: “Why do you hate us?”, “Përse na urreni?”. Dhe ne u themi… Domethënë, ata juve ju shikojnë përmes institucioneve, ku nëpër hekurudhat ua drejtonin armët që t’i largojnë nga trenat. Dhe ju përpiqeni… Ju përpiqeni t’u sqaroni se nuk është ashtu, se ato janë institucionet, qytetarët nuk janë të tillë, se ne duam të ndihmojmë. Punktet tona sot ngjitën pllakatet “We love refugees” (”I duam refugjatët”), “Ju duam të gjithëve”… Ne përpiqemi të flasim me ta, u tregojmë se edhe ne kemi kaluar krizat e refugjatëve, por… Mendoj se nuk arritëm që të zbardhim fytyrën e Maqedonisë. Edhe pse populli i Maqedonisë është mikpritës dhe gjithmonë është dalluar për mikpritjen, megjithatë, për fat të keq, për shkak të institucioneve dhe për shkak të disa organizatave të cilat nuk arritën të përballen me këtë që ndodh tani, emigrantët largohen nga Maqedonia me mendim të keq. Ndërsa, ata i kemi turistët më të mëdhenj (qesh).
FPD: Të shpresojmë se kjo do të kalojë shumë shpejt.
MS: Unë shpresoj shumë. Kam shumë dëshirë të mbarojë sa më shpejt.
FPD: Dhe, ja edhe për fund, domethënë, a mund të ekzistojë paqja pa fe, gjegjësisht pa besim?
MS: Paqe pa fe? Paj, pasi që luftërat nuk janë për shkak të fesë… Kështu që, të paktën kur flasim për islamin dhe për mua si myslimane, mendoj se islami, i cili… Përshëndetja jonë, të cilën ne e përcjellim, do të thotë “paqe”… 50 herë në ditë do ta shqiptoj: “Paqja qoftë me ty”. Dhe vazhdimisht e dërgon atë mesazh të paqes. Nuk ju duhen bilborde dhe reklama dhe… kështu që ti e dërgon atë mesazh… çdo ditë në jetën tënde e përsërit atë fjalë ”paqe, paqe, paqe” dhe si një mantrë vjen te myslimanët kjo fjalë “paqja, paqja, paqja… qoftë me ty”. “Selam alejkum” do të thotë “Paqja qoftë me ty”, “Paqja e Allahut qoftë me ty”. Kështu që, mendoj se nuk do të kisha mundur ta imagjinoj jetën time pa fenë, pasi që feja është ajo që të bën të jesh njeri më i mirë, feja është ajo që të drejton në momentet kur të të mbizotërojë zemërimi dhe inati dhe egoja. Megjithatë, feja është ajo që të kthen, që të qetëson dhe që të jep besim se gjërat do të paqësohen dhe patjetër duhet të paqësohen dhe ti duhet të jesh pjesë e ndërtimit të asaj paqeje. Kështu që… Të gjithë ata që kanë paragjykime për islamin do t’i kisha udhëzuar që ta lexojnë islamin dhe të flasin me myslimanë të cilët e dinë fenë e tyre. Atëherë do të shohin se, në fakt, islami do të thotë paqe, islami do të thotë: paqe në tokë, paqe në vete, paqe në tokë dhe, paqe dhe bashkëjetesë me të gjithë njerëzit që jetojnë rreth nesh.
FPD: Ku e gjen ti paqen… përditë?
MS: Auuu… Nuk kam shumë paqe për çdo ditë (qesh). Puna dhe jeta ime është shumë dinamike, unë vazhdimisht jam në situata të disa konflikteve, veçanërisht kur u tregoja kolegeve sot çfarë dite konfliktuoze kam pasur dhe u them: “Tani shkoj të flas për paqe” (qesh). Kurse, aq shumë konflikte pat sot… me konflikte të tilla jam përballur edhe sot… por, përsëri, paqen e gjej tek ajo që bëj, kuptimin në atë që e bëj. Në qoftë se jam në punë, atëherë mundohem që të jem, maksimalisht, sa më profesionale, që të mos futem në ndonjë… të mos lejoj të më pushtojnë emocionet. Në qoftë se është moment humanitar, domethënë, paqen e gjej, të paktën, në buzëqeshjen që do t’ua nxjerr fëmijëve të vegjël kur u jap çokollatë. Në qoftë se jeni nervoze, për atë që ndodh, atëherë paqen e gjeni, ja, me vajzën tuaj, me familjen, me bashkëshortin, me ato disa shoqërime familjare. Domethënë, gjithmonë, në çdo moment mundohem ta gjej më të mirën, edhe pse nga natyra jam shumë aktive, hiperaktive dhe… megjithatë, ia dal të gjej paqe. Edhe pse ndonjëherë kërkoj diçka më shumë, por, megjithatë, e di ku mund ta gjej kur kam nevojë për të.
FPD: Shumë faleminderit.
MS: Faleminderit.
