Sikur të sillen drejtë, do të kishte bashkëjetesë, të kuptohet se të gjithë këtu e kemi vendin dhe këtu mund të prosperojmë të gjithë së bashku, të shkojmë përpara, të jetojmë, se bashkë mund të jetojmë, vet nuk mundemi.
Divna Jankova: Unë jam Divna Jankova, anketuese e Aksionit paqësor nga Prilepi, “Ballafaqimi me të kaluarën” dhe kisha interes të madh të të takoja ty edhe një herë, meqenëse të njoh edhe si fëmijë, isha psikologe në shkollën ku ti mësoje. Dhe megjithatë duhet të prezantohesh me emrin tënd, mbiemrin dhe profesionin, adresën dhe të vazhdojmë më tej. Lidhur me pyetjet ka vetëm një. Nëse ndonjë pyetje nuk të përshtatet, mundemi edhe ta ndryshojmë ose ta kalojmë atë. D.m.th. përsëri pyetja është të prezantohesh dhe më tej diçka për bashkësitë tjera, në të cilat ti jeton, në pjesën që është multietnike.
Aleksandra Mlladenovska: Pra emri im është Aleksandra Mlladenovska, jam studente e Fakultetit Juridik në Shtip, jetoj në Kumanovë.
DJ: Aleksandra, si ishte, ku jetoje ti para 2001-shit?
AM: Pra para 2001-shit edhe tani jetoj në lagjen Bedinje, e cila është multietnike.
DJ: Si ishte bashkëjetesa përpara 2001-shit?
AM: Përpara 2001-shit kishte bashkëjetesë. Pra jetonim bashkë me popullatën shqiptare. Pra shqiptarët i kishim fqinj, ku kishte edhe shoqërim edhe bisedë me ta. Thjesht kishte edhe “mirëmëngjesi” edhe “mirëdita”, dhe kështu kishte jetë, d.m.th. bashkëjetesë me ta.
DJ: Dhe kishte komunikim të mirë…
AM: Po.
DJ: Si i shikoje ti bashkësitë tjera, çfarë mendoje për ta?
AM: Po bashkësitë e tjera janë njëjtë si edhe bashkësia ime. Pra edhe në ato bashkësi janë njerëz si në bashkësinë time, nuk shoh dallime të mëdha ose barriera midis atyre bashkësive dhe bashkësisë sime.
DJ: Nuk shikoje as atëherë?
AM: Nuk shikoj as tani.
DJ: Ashtu. Çfarë konfliktesh kishte në përgjithësi, ti mësoje në shkollë ku mësonin edhe shqiptarë, apo jo?
AM: Po.
DJ: Çfarë konfliktesh kishte mes jush dhe fëmijëve të nacionaliteteve tjera?
AM: Konflikte! Konfliktet…
DJ: Të bëjmë pushim, dëshiron?
AM: Mundet.
(Pauzë)
DJ: Vazhdojmë më tej. Pra si ishin konfliktet me fëmijët e bashkësive të tjera, përkrah asaj se ishin në afërsinë tënde dhe shkollës sate, a mësonit bashkë me shqiptarët?
AM: Saktë. Unë vet nuk kisha konflikte sepse mundohesha t’u shmangem, d.m.th. atyre fëmijëve. Ajo ishte një grup fëmijësh, d.m.th. nga etniteti shqiptar, që mblidheshin pas shkolle, i prisnin djemtë tanë, i rrihnin, u kërkonin para. Pra lloj të këtillë konflikti kishte. Unë shmangesha sepse e dija se çfarë mund të ndodhte, kishte shpeshherë fëmijë me… kur mund të ktheheshin në shtëpi me krahë të thyer, fëmijët tanë, d.m.th. maqedonas me krahë të thyer, me lëndime dhe kësaj unë thjesht i shmangesha, mundohesha t’u shmangem.
DJ: A do i kishe quajtur këto konflikte se ishin diskriminim i një bashkësie ndaj tjetrës, ose do i quaje konflikte fëmijërore, pa ndonjë “mbi” ose “nën”, a më kupton? Pa diskriminim.
AM: Po. Atëherë mund të kisha thënë se ishin konflikte fëmijërore. Sot, nga ky këndvështrim, mund të them dhe të vërtetoj se ishin konflikte ku shihej diskriminim.
DJ: Çfarë do të thotë kjo, si ndiheshe ti se është diskriminim?
AM: Ndjehesha në një mënyrë ata sikur të donin, pra kisha edhe mundësi të marr pjesë në rrahje ku ata thoshin: “ju nuk duhet të jeni këtu, vendi juaj nuk është këtu.” Në këtë mënyrë unë e ndjeva këtë. Ata thjeshtë nuk na donin neve në afërsi të tyre, në shkollë të tyre, në lagje, në vende ku janë ata.
DJ: A ndjeje se ndonjë nga bashkësitë ishte më e pasur?
AM: Po, atëherë shikohej dhe ndjehej, d.m.th. ata sigurisht ishin më të pasur sesa ne.
DJ: Në çfarë bazohej pasuria e tyre, prej nga?
AM: Ata këtë e tregonin në çdo mënyrë të mundur. Thjesht në mënyrë shumë të ulur të
diskriminojnë që ti nuk ke para dhe nuk mund me ne të bisedosh. Sepse ti nuk e ke këtë bluzë të bukur apo këto lodra. Dilnin me ca lodra të tyre që ne nuk i kishim dhe në këtë mënyrë ndjehej ky diskriminim.
DJ: Kishin prindër në mërgim, prej nga kishin më shumë të ardhura?
AM: Tek ata janë familjet më të mëdha dhe sigurisht kanë dikë në mërgim.
DJ: Ashtu.
AM: Patjetër dikush në mërgim dhe ai ato para që i sjell ndahen në pjesë të barabarta për të gjithë. Kështu bëhet kjo.
DJ: Për shkollimin, unë e di se ti mësoje në gjuhën amnore, këtu nuk kishte diskriminim ti mësoje në gjuhën tënde. Tani të kthehemi në 2001. Si e përjetove ti 2001-shin, çfarë të ka ndodhur ty në 2001? Momentet të para, në çfarë të përkujton viti 2001?
AM: Në diçka të keqe, definitivisht, shumë të keqe, pra 2001, luftë, krisma nga të gjitha anët. Pra mund të them se tërë ky vit ishte viti më i keq i jetës sime, edhe i vendit tim, edhe i familjes sime.
DJ: Të fillojmë me ty dhe familjen tënde. Çfarë, cilin moment konkret ti do e kisha veçuar nga 2001?
AM: Sikur të ishte vetëm një moment…
DJ: Tregomi atëherë. Të gjitha gjërat negative, të gjitha ngjarjet, po mundet edhe pozitive. Gjithçka që të ndodhi në 2001, ajo qe do të ma tregosh!
AM: Viti 2001, domethënë momenti i parë është momenti kur kuptova se fillonte luftë është momenti kur, meqenëse babai im punon në polici, momenti kur mori për ne ftesë të fshehtë, pas disa momentesh u vesh në uniformën e tij, erdhën kolegë pas tij e armatosën dhe e morën. Pra kjo është më vështirë, nja pesë ditë nuk e dija se ku është prindi im. Domethënë…
DJ: Pesë ditë nuk e dije?
AM: Nuk e dija ku është prindi im.
DJ: Nuk komunikonit fare?
AM: Nuk kishim komunikim me të.
DJ: Si ndjeheshe atëherë?
AM: Shumë keq, pra shumë keq… Sot kur e shoh nga ky këndvështrim, d.m.th. për ato pesë ditë më mirë do të ishte që ta dija është i gjallë ose i vdekur.
DJ: Sytë i ke të përlotur?
AM: Po.
DJ: E po ndien pikëllimin, e përjeton përsëri pikëllimin e cilën e kishte atëherë?
AM: Po.
DJ: Dhe pesë ditë nuk kishit asnjë lajm…
AM: Jo, nuk kishim.
DJ: Mbetët ju; ti, vëllai yt dhe nëna jote.
AM: …dhe nëna ime. Po, mbetëm në shtëpi, në shtëpinë tonë, sepse babai para se të shkonte tha, ato fjalë nuk do t’i harroj sa të jem gjallë, d.m.th. “nuk është e tmerrshme, rrini në shtëpi!” Sepse nëna, meqenëse është nga Serbia, donte që të shkonim atje. Ai tha: “nuk është e tmerrshme, rrini në shtëpi” dhe unë u habita. Gjithashtu ditën e parë, pas pesë ditësh, pra ditën e gjashtë kur e dëgjova babanë tim, atë ditë ndodhi, para se të dëgjohem me babanë tim, kishte krisma para shtëpisë sonë. Jetonim në errësirë, në mbrëmje nuk guxohej të kishte dritë të fortë dhe kishte të krisura të forta, saqë mendonim se është afër nesh, në dhomë. Nëna ishte pa mend, nuk dinte ç’të bënte me ne. Ajo shkoi te dera të shikonte çka po ndodhte dhe unë me vëllain…
DJ: Vëllai është më i vogël se ti?
AM: Po, unë isha, d.m.th. dymijë… ai ishte diku në klasë të katërt, e treta, e treta ose e katërta, unë jam dy vjet më e vjetër se ai. Unë dhe ai, që të vegjël kur kemi frikë fshihemi nën tavolinë. Dhe e di, ai më kapi për dore dhe më tha “unë kam frikë, hajde nën tavolinë”. U fshehëm nën tavolinë dhe domethënë e krisura ishte shumë e fuqishme, nuk e dinim prej nga është, prej nga është, me rëndësi është se e ndjemë se është afër nesh. Kisha ndjenjë se në çdo moment, ndoshta nuk ishin pamje të duhura në atë moment, pra pamje të vetme që më hynin nëpër kokë, se dikush do të hynte dhe diçka e keqe do të ndodhte. Pra kësi pamjesh kisha në kokë. Të krisurat zgjatën afër një orë dhe menjëherë u err. Pra deri sa të mbaronte kjo bujë dhe thjesht ishte qetë. Dhe pas kësaj një orë, ra telefoni dhe e dëgjova zërin e babait. Në atë moment i tregova se krisej, se si është këtu, pra njëqind pyetje për një sekondë i bëra dhe ai vetëm më tha “mirë është, mos u brengosni, babi ju mbron.” Atë moment ndjeva sikur po përshëndetej me ne. Nuk donte në asnjë pyetje të përgjigjej, ku ishte, si është, pra ndjeva sikur më thoshte: “mirë bijë, tani dëgjohemi e kushedi se kur, e ndoshta asnjëherë.”
DJ: Çfarë ndjeve atëherë? A mundesh me fjalë ta thuash?
AM: Së pari dhembje të madhe. Pra familjen e kemi të lumtur dhe gjëja e parë që me erdhi është përse dikush të vijë dhe të na e prishë familjen. Prej nga kjo e drejtë.
DJ: Sepse je duke qarë dhe nuk kam për t’i fshirë lotët, a dëshiron të vazhdojmë…
AM: Mundet, mundet.
DJ: …ose dëshiron të bëjmë pushim?
AM: Jo, mund të vazhdojmë. Pra kjo ishte, nuk ka të drejtë askush të hyjë dhe të ma prishë familjen. Kisha frikë për nënën dhe vëllain, doja në ndonjë mënyrë, tashmë nëna mendonte për babanë, e mendonte për ne se si të na mbrojë, çfarë të bëjë. Doja në ndonjë mënyrë unë ata t’i mbroj, si t’u jap mbështetje.
DJ: Si e bëje këtë. Si i mbroje ti?
AM: E bëja në atë mënyrë që u thosha… pra kam shumë besim tek njerëzit, pa dallim, pra edhe ata që bënin luftë me ne. Pra kam besim te njerëzit dhe e di se ajo që është njerëzore akoma jeton në ta. U thosha nënës dhe vëllait se gjithçka do të mbarojë dhe babai do të kthehet i gjallë dhe i shëndoshë në shtëpi dhe se kjo është vetëm ndonjë… vëllait i thosha, sepse ai kishte shumë ëndrra të tmerrshme se kjo ishte vetëm ëndërr, nga i cili ai shpejt do të zgjohej, se kjo do të përfundojë, se prapë do të jemi bashkë. Para se të fillonte, pra e krisura, pra lufta, ai kishte zgjedhur një top futbolli, që ne derisa zgjaste lufta, pra të mijtë derisa zgjaste lufta nuk mundnin t’ia blinin. Unë i thosha se lufta shpejt do të mbarojë dhe se do ta ketë atë top dhe se do të mund të luajë me shokët dhe se çdo gjë do të jetë në rregull. Dhe thjesht në shtëpi nuk lejoja të lëshohet televizor, sepse e dija se çfarë do të ketë në atë televizor. Se nuk do të ketë disa gjëra të bukura si edhe para kësaj. Nuk doja edhe aq më shumë të shqetësohen nëna dhe vëllai dhe…
DJ: Solle ndonjë rend tëndin?
AM: Po, në njëfarë mënyrë. (qeshemi)
DJ: Çfarë ndryshoi në jetën në vendin ku ti jeton?
AM: Ndryshoi shumëçka. Pra tani lagjja ime të themi, nuk është ajo që ka qenë. Tani ata janë në një anë, pra si të jemi dy botë. Pra ata jetojnë në një anë, në atë anë nuk guxohet të kalohet. Ne jetojmë në anën tjetër, pra nuk i kemi ato raporte nder njerëzorë, nuk ka më “Mirëmëngjesi fqinjë, si je?”, “Çfarë punon?”, aq nuk njihemi. Pra çfarë kam biseduar me ata si vajzë, tashmë si të jenë të tjerë, të rinj. Pra nuk ka as “mirëdita”, as “mirëmëngjesi”, që nga njëra anë, nëse ky është çmimi për paqe, në rregull, as të mos i kemi këto raporte. Më as lagjja nuk është e njëjtë, ata janë rreth tjetër. Kështu më nuk përzihemi, nuk… tashmë si të jenë krejtësisht të tjerë. Mund të thuhet se tashmë fqinj njëjtë me urrejtje i shikojnë, pra nga maqedonasit, me urrejtje i shikojnë. Disa herë shikoj se si ndonjë shqiptar kalon me veturë dhe fqinji me sharje kthehet nga ai. Dhe kështu, kjo nuk është vetëm në vendin tim, ndjehet në punë te nëna ime sepse ajo është infermiere dhe kishte kolege shqiptare. Ditën e parë kur shkoi në punë, u kthye, gjëja e parë që tha është pra “Koleget e mia nuk më bëjnë muhabet.” Unë i thosha: “Nënë, përse të mos të bëjnë?” Janë kolege të mira, janë ndihmuar dhe gjëra të tilla. Ajo tha: “Nuk e di.” Thjesht më…
DJ: Edhe gjatë kohës së luftës ishte njëjtë edhe tani pas lufte, apo?
AM: Po, po, po. Tani atje në hapësirë të veçantë punojnë shqiptaret, në të veçantë të tonat, së paku te nëna kështu është.
DJ: Po ku ishin shqiptarët, fqinjët tuaj, në kohë lufte? Aty ishin apo kishin ikur diku?
AM: Të ju them sinqerisht: nuk e di. Sepse jemi të vetëdijshëm në çfarë shqiptarët jetojnë. Pra shtëpitë i kanë brenda të ndërtuara nuk mund ti shohësh…
DJ: Janë të rrethuar.
AM: Po, janë të rrethuar. Portat ishin pa ndalë të mbyllura. E vetmja gjë që mund ta shoh ishte, sikur ata ta kenë përgatitur këtë shumë më herët dhe sikur tani të jenë të përgatitur. Pra kanë blerë bukë, thjesht kanë blerë bukë dhe vaj dhe tani rrinë aty brenda. D.m.th. ishim ne ata të detyruar që duhej të dilnim nga shtëpia të blinim bukë, Ata nuk i shihja. A ishte mëngjes, s’po mbrëmje aspak nuk dilnin. A kanë qenë të ikur, si çfarë nuk e di, dhe shumë më lëndoi, patjetër e kam ta them këtë, shumë më lëndoi kur dëgjoja nga njëra fqinje, pra prej nacionalitetit shqiptar, një ditë të luftës. Pra unë shkoja për bukë dhe ajo fshinte jashtë në oborr, doli, më pa dhe më tha “Të mos e kishit filluar ju luftën, vëllain tim nuk kishin për ta marrë.” Unë…
DJ: Çfarë do të thotë kjo, ku e kanë çuar vëllain e saj?
AM: Unë u ndala dhe e pyeta: “E ku është vëllai yt?” Ajo më tha: “Vëllai im është në ushtrinë tonë.” Ashtu u shpreh.
DJ: Dhe gjatë kohës së luftës kështu të tha?
AM: Po, po, gjatë kohës së luftës. Dhe unë e pyeta: “Edhe babai im është atje, vetëm se në anën e kundërt.” E ajo tha: “Por vëllai im nuk donte të shkonte, ata e morën.” Atëherë nuk e kisha të qartë.
DJ: Ju nuk e lëshuat shtëpinë aspak, ashtu? Nuk shkonit në vend tjetër si disa që shpërnguleshin, e di nga Stacioni Hekurudhor këtu nga fqinjët. Ju gjatë tërë kohës ishit në Bedinje ose e lëshuat shtëpinë?
AM: Ishim atje pa çka edhe të ndodhte sepse e dija se babai atje do të kthehej. Sepse ne nuk dëgjoheshim dhe nëna në një moment dha propozim të shkojmë në Serbi te familja e saj, por në mendje më kaloi mendimi: Çfarë do të bëhet kur të kthehet babai dhe të shohë në luftë shtëpi të zbrazur, në zjarr të luftës? Nuk do ta dijë ku jemi. Pra nëse është e gjykuar për ne, le të jetë, por ne atje qëndruam, në shtëpinë tonë ta presim babanë.
DJ: Bashkë e sollët vendimin?
AM: Po.
DJ: Kishe frikë për familjen tënde, apo jo?
AM: Shumë.
DJ: Prej kujt më shumë kishe frikë?
AM: Prej kujt më shumë… po thjesht të shprehem nga ata që krisnin. Para së gjithash kisha frikë nga fqinjët e mi, nga shqiptarët, sepse nuk i shikoja. Nuk e dija çfarë do të ndodhte, a do të dilnin nga ato dyer të mëdha, unë i quaja këto “dyert e së keqes”. A do të dilnin nga këto dyer dhe do të na sulmonin, ose a… a sepse…
DJ: Megjithatë ishe fëmijë dhe kishe fantazi? Apo jo, pak të tutë…
AM: Po kisha.
DJ: Ti dhe vëllai yt […] ishit të vegjël dhe kishit fantazi tuajat fëmijërore, apo jo? A bisedonit për çfarë kishte frikë ai, për çfarë ti, përse dhe si?
AM: Jo, nuk flisja me atë, sepse në atë mënyrë mendoja se nëse flisja me të për këtë do ta kem më vështirë. D.m.th. nuk doja ta ngarkoja me idenë se me të vërtetë ishte luftë pasi ishte më i vogël se unë. Pra ka të krisura, por do të kalojë ëndrra e keqe, pra doja në një lloj fantazie të jetojë ai në ato momente. Me nënën po, flisja edhe atë shumë. Por me atë më të shpeshta ishin ato fjalë ngushëlluese për babanë, për…
DJ: Për atë më shumë kishe frikë, për babanë?
AM: Po, po, për atë më shumë kisha frikë dhe më sinqerisht të them, kisha arsye të kem frikë për të sepse u ulëm dhe folëm kur u kthye për atë se në çfarë kishte kaluar dhe që vetëm për pak dhe në sa momente kishte mundur ta humbiste jetën. Pra me të vërtetë e tmerrshme.
DJ: Kur për ty ishte më e vështirë?
AM: Më e vështirë…
DJ: …në atë periudhë…
AM: Më e vështirë në atë periudhë. Pra thashë, ku u largua babai, kur nuk e dëgjoja ato pesë ditë. Më vështirë e kisha mbrëmjeve kur nëna qante…
DJ: A ke kontakte me persona të armatosur? A ke parë persona të armatosur përveç babait tënd, dikë nga ana tjetër?
AM: Po, po, pikërisht atë natë kur kishte të krisura afër shtëpisë sonë. Pra dola ne korridorin të shikoj ku ishte nëna dhe në kthim u ndala në dritare ashtu e fshehur pranë dritares dhe i pashë. Pra ata të tre, sepse dukej nga drita që e kishim në oborr, tre figura meshkujsh.
DJ: Ishin të armatosur?
AM: Po, të armatosur, persona aq shumë të armatosur nuk kam parë. Aq shumë armë në ta të kenë, nuk e di. Ishin në uniforma, të zeza me të kuqe, më duket, se ishin, kësulë kishte në kokë dhe shumë armë, shumë armë.
DJ: Dhe si u ndjeve, çfarë ndjeve atëherë? A i the dikujt?
AM: Jo, nuk kisha kujt i them. Nëse i them nënës aq më shumë frikë do të kishte. Nëse i them vëllait do të fillojë të qajë. Doja të ishte qetësi, dhe vetëm në këto momente pra më së shumti në jetë jam frikuar në këto momente. Vetëm mendimet që më vinin dhe që thosha “Të lutem, Zot, vetëm të mos hyjnë, të lutem, Zot, vetëm të mos hyjnë.” Duart dhe këmbët më dridheshin, ndjeja sikur të ishin mbrapa meje. Në një moment ndalova edhe të marr frymë, vetëm të mos më dëgjojnë ata dhe të mos hyjnë, të mos e shohin nënën, vëllain, mua…
DJ: Çfarë mendon, çfarë kanë kërkuar ata aty? Çfarë kanë bërë para oborrit tuja…
AM: Nuk e di.
DJ: …çfarë mendove?
AM: Atëherë mendova, së pari kur i pashë tre figurat e meshkujve, mendova mos kanë ardhur për babanë. Pra disa kolegë të tij mund të kishin ardhur prapë pas tij, bile edhe shokë. Pastaj kur e pashë se është uniformë tjetër, e kuptova se ishin njerëzit e anës tjetër. E para gjë që më erdhi në kokë është se mos e dinë se babai im ishte polic. Së pari kjo ishte, pra janë përpara shtëpisë sonë, pse pikërisht përpara sonës, mos e dinë vallë se babai im është polic. Pastaj më erdhi… disa nga shtëpitë rreth nesh ishin prapë në ndonjë mënyrë më të varfër. E jona ishte më e izoluar dhe të them shtëpi më e pasur. Mendova mos kërkojnë diçka, pra para. Gjithçka më erdhi në mendje dhe në fund mendova, a vallë filluan edhe nëpër shtëpi.
DJ: Çfarë ju ke hatër më shumë, të tjerëve, atyre, çfarë të ka ngelë hatri më shumë?
AM: Në globalë do të them, d.m.th. popullatën shqiptare e qortoj sepse… kishin respekt, kishin të drejta, të kuptimit nga ne. Pra flas globalisht, sepse tani e di, jam e informuar për këtë, këtë edhe e studioj në një mënyrë. Tash kërkonin diçka që nuk ishte e tyre. E kërkonin vendin tonë që nuk është i tyre. Kërkonin diçka që këtu nuk është e mundur. Të kërkonin bashkëjetesë, do ta kishin fituar. Të kërkonin t’i kishim pranuar si ne, ashtu edhe i patëm pranuar, se paku unë, edhe atë do të kishin fituar. Por gjithçka tjetër është… diçka, të shprehem, e tepërt në këtë vend.
DJ: Ashtu i kuptove, duan territorin ta marrin nga ne, këtë territor tonin nëse mirë të kuptova, këtë e mendon?
AM: Në një mënyrë po. Po.
DJ: Çfarë u mban hatër tanëve?
AM: Tanëve. Ndoshta tanëve u mbaj hatër për atë që lejuan të vinte deri te ajo, për atë 2001, pra deri te ajo luftë. E tani… nuk e di, tanët mbronin një gjë që është e tyre. Pra diçka që është e vetja. Nesër të vijnë e të të thonë “Ma jep shtëpinë tënde!”, sigurisht se do ta mbrosh, sepse është e jotja. Nuk ka të drejtë askush të ta marrë. Vetëm për të i qortoj.
DJ: Nuk… nuk kishit ndihmë nga ana tjetër, as […] a ju ndihmoi dikush nga ana tjetër me diçka?
AM: Jo, jo.
DJ: Si të ndryshoi jeta në 2001 dhe pas 2001?
AM: Pas 2001, d.m.th. pas…
DJ: A kishe pasoja, kjo, dhe cilat janë ato?
AM: Po, pra pas lufte dhe pas asaj përvoje që babai im e kishte në 2001 më së pari jeta mu ndryshua dhe pasoja ngelën sepse kishte shumë natë pa gjumë. Pra në një mënyrë më u mësova me ato krisma. Çdo mbrëmje të shtrihesh dhe dikush të krisë, por u mësova me këtë.
DJ: Kur kishte krisma ti nuk mund të flesh?
AM: Nuk mund të flija. Ose thjesht në fillim sa më zinte gjumi më dilnin ato tre hije në gjumë. Dm.th. i ndjeja afër meje dhe mendoja nëse lufta ndalon, gjithçka do të përfundojë me të. Por jo, prapë i ndjeja afër meje, kishte shumë natë pa gjumë edhe tek unë dhe në veçanti tek babai im. Atë pas lufte duhet patjetër që… ne një mënyrë ta dërgojnë diku ne mal, 10 ditë që të qetësohet, sepse ai e kaloi atë më të tmerrshmen atje. Dhe ne, pra edhe për ne ishte e tmerrshme, por për atë ishte më shumë se kaq.
DJ: Çfarë vërejte tek babai yt?
AM: Tek ai vërejta një shikim që më parë nuk e kisha njohur. Pra një shikim… ku kishte shumë urrejtje.
DJ: Dhe sjellja e tij?
AM: Sjelljen e kishte shume me ndryshe. Pra nga një prind i mirë, i dashur që është kujdesur për të gjithë dhe gjithçka, asnjëherë nuk kishte ndarë, d.m.th. këtë e mësova nga ai, pra asnjëherë nuk i kishte ndarë njerëzit, u ka ndihmuar edhe atyre të njërës edhe atyre të anës tjetër, ai filloi të ndajë. Filloi edhe ndaj nesh të jetë i padurueshëm. Thjesht…
DJ: I ashpër ishte pak, ose?
AM: Mund të thuhet. Mund të thuhet, i padurueshëm, i ashpër, i shpejtë, bërtiste. Nuk mund të duronte të jetë në zhurmë, i duhej qetësi. Shumë natë e takoja duke qarë, ishte hera e parë ta shikoja prindin tim duke qarë.
DJ: Dhe si u ndjeve atëherë?
AM: Asnjëfarë, pra… ndjehesha asnjëfarë sepse i afrohesha për ta përqafuar, t’i ndihmoja, të më thoshte, ai më largonte. Në atë moment ku e shikoja duke qarë më dukej se mua më shikonte si armik, si ata që i ka shikuar duke luftuar.
DJ: Çfarë të tregonte se ai në ty ka shikuar si në armik?
AM: Tregonte në atë mënyrë se kur unë i afrohesha për ta përqafuar, më bërtiste “Largohu nga unë!” Pra ai kishte, shikimi i tij më dhembte shumë.
DJ: I ftohtë ishte, apo?
AM: Shikim shumë të ftohtë, bile edhe urrejtës.
DJ: Si ajo urrejtje për të cilën ke folur pak më parë. Si ta […] Edhe me vëllain tënd njëjtë sillej?
AM: Po.
DJ: Edhe me nënën?
AM: Me të gjithë, me të gjithë ishte i atillë.
DJ: Dhe ai me vetë dëshire shkoi në mal?
AM: Po, shkoi në mal të qetësohet, të relaksohet. Të shohë çfarë, ku është.
DJ: A kishte sukses kjo?
AM: Po, kishte sukses sepse iu bashkëngjita edhe unë atje, sepse urrej padrejtësi. Dhe këtë në lagjen time, në rrethin tim e ndjeja dhe më duhej edhe mua kjo. Dhe me atë kalonim, bisedonim pra. Ai më tregonte për ato ngjarje. Thjesht u zbrazëm që të dy. Atë që unë e kisha ruajtur në vete derisa ishte lufta, atë që ai e ka ruajtur në vete derisa ishte lufta, derisa ka qenë në ato fusha lufte, pra deri sa ka luftuar, ia treguam njëri-tjetrit dhe vendosëm se është radha të ecim përpara, se me atë padrejtësi duhet të mësohemi të jetojmë edhe në luftë edhe pas saj.
DJ: A u ndryshua karakteri yt nga 2001 e këtej?
AM: U ndryshua, u ndryshua. Pra në një mënyrë dola, pra u bëra më e fortë. Kjo është e para. E dyta, ndryshova në përgjithësi, globalisht. Pamja ndaj botës, ndaj njerëzve, ndaj gjithçka mu ndryshua.
DJ: Çfarë të la më shumë përshtypje në 2001? Prapë po të kthej, çka mendon, pse ndodhi 2001?
AM: Pse ndodhi 2001… nuk e di… duke e parë popullin shqiptar, ata me atë luftë si të donin të arrijnë, të kallëzojnë, pra në kuptim global të tregojnë se njërës palë këtu nuk i është vendi. Kështu mua më dukej, këtë pasqyrë e fitova nga ata. Sikur disave të mos u jetë vendi këtu. Sikur të donin diçka prej neve dhe ne nuk ua japim.
DJ: Aleksandra, prapë kthehemi tek familja jote. Ajo ndryshoi shumë nga 2001. Çfarë ndryshimesh u bënë prej atëherë tek babai yt, tek nëna jote, tek ti, vëllai yt për fat të keq…
AM: Për fat të keq ai është i vdekur tashmë 7 vite, për fat që vëllaçkoja tjetër nuk e kisha… nuk e ndjeu këtë luftë.
DJ: Ky lindi pas lufte. Çfarë mendon…
AM: Po.
DJ: …a ndikoi lufta në vdekjen e vëllait tënd, a mund të kishte qenë njëra nga arsyet?
AM: Dua të mendoj se jo, sepse vetes…
DJ: A mendon në nënvetëdije se mund të ishte arsye?
AM: Pra, mendoj…
DJ: Sepse ai ia mori vetes jetën, apo?
AM: Po, ai vetes ia mori jetën.
DJ: Edhe atë shpejt pas përfundimit të luftës, apo?
AM: Shtatë vjet më tetë… më… më 16 shkurt këtij viti…
DJ: D.m.th. 2002, ashtu?
AM: Dua të mendoj se nuk është për shkak të luftës. Sigurisht që kjo luftë kishte ndikim edhe ndaj tij.
DJ: Më vjen keq që ta përkujtoj atë.
AM: Nuk ka problem.
DJ: Por në kontekst të gjithë kësaj do të doja të zbrazeshe, të rrëfeheshe për gjithë pasoja që i kishte familja jote nga lufta.
AM: Lufta kishte pasoja tek ai. E dija se do të ketë pasoja, sepse ai për dallim nga unë është… i butë. Pra unë ndoshta edhe mund të… mundej atëherë t’i gjykoj njerëzit dhe t’i ndaj. Ai nuk mundej, për atë të gjithë ishin të mirë, të gjithë. Të gjithë ishin të njëjtë për të, pa dallim. Ai kishte shokë nga çdo nacionalitet dhe ishte i shoqërueshëm me të gjithë. Dua të besoj se kjo luftë nuk kishte ndikim në të, sepse e mbroja. Më së shumti atë, e dija si është nga brenda.
DJ: Ti the se ai shihte ëndrra në mbrëmje, se… a kishte ëndrra të këqija?
AM: Po, po, kishte edhe ai, ëndrra shumë të këqija, por tek ai… më vjen mirë që ai nuk e pa, nuk e përjetoi atë që unë dhe babai im, në njëfarë mënyre, sepse ajo tek ai do të kishte pasoja shumë më drastike. D.m.th. netët e tij pa gjumë do të përfundonin shumë më keq sepse ai kishte… Ai u mësua në krisma. Pas kësaj, vëllai im pistoletë, pushkë, apo lodra të këtilla nuk bleu kurrë. Të gjitha që i kishte në shtëpi i hodhi.
DJ: Babai yt?
AM: Vëllai im.
DJ: Lodra?
AM: Po, të gjitha që i kishte në shtëpi i hodhi.
DJ: Pasi erdhi babai yt?
AM: Po, pasi erdhi babai, pasi mbaroi gjithë – lufta, ai gjithçka hodhi. Nuk donte që ndonjë lodër ta përkujtojë në armë. Por tani e di se ajo luftë kishte ndikim tek ai. Tani e di, por prapë dua të besoj se nuk ishte për shkak të luftës. E di se pjesërisht ishte për këtë shkak, sepse familja mu ndryshua shumë. Pra nuk ishim më familje e lumtur. Nuk ishim më… ajo… nuk ishte më ajo forcë mes nesh, thjesht u shkapërderdhëm. Gjithkush në drejtim të vet. Dhe ai, këtë e di, […] se nuk mundi ta përballojë sepse nuk ishte kësi tipi, nuk… nuk ishte tip që mund të duronte ta shikonte familjen…
DJ: Nuk ishte aq i fortë?
AM: Po, nuk ishte i fortë, nuk ishte i gatshëm.
DJ: Dhe ai ishte fëmijë, klasa e gjashtë, apo?
AM: Po, kur ia mori vetes jetën ishte klasa e gjashtë.
DJ: Në klasë të pestë, 11 vjeçar, ai ka përjetuar streset shumë të mëdha, babai në luftë, krisma rreth tij…
AM: E vështirë ishte, vërtetë […]
DJ: Nëse është një person i ndjeshëm.
AM: Shumë.
DJ: Shumë ishte i ndjeshëm?
AM: Shumë. Shumë ishte i ndjeshëm, tepër shumë.
DJ: Nëse ti më jep të drejtë se mund të jetë një arsye që ka ndikuar.
AM: Saktë. Pra lufta ma ndau familjen. Lufta më solli dhimbje në familje. Ai këtë nuk mund ta duronte dhe prandaj përfundoi.
DJ: E di që është shumë dhimbje e madhe Aleksandra, dua të zbrazesh dhe ti thuash të gjitha mundimet, sepse e di se familja jote pësoi si rrallë ndonjë nga familjet.
AM: Ndoshta shtëpia…
DJ: Qaj lirisht sepse e di se është e shëndetshme të qahet.
AM: Ndoshta shtëpia ngeli e tërë… Pra siç thashë, ndoshta shtëpia ngeli e tërë, ndoshta asgjë nga pasuria nuk na mungoi, ndoshta gjithçka ishte në vend të vet, por thjesht ajo më e rëndësishmja, ajo më e forta, familja më nuk ishte e tërë. Nuk ishte në vend të vet.
DJ: Çfarë mendon, përse na ndodhi 2001 – atë folëm, e tani më thuaj, tash, a ke besim tek pala tjetër?
AM: Besim! Nuk kam besim tek ata, pra nuk kam. Që të mos kuptohem gabimisht, as edhe nuk i urrej. Që të urresh dikë, para duhet ta kesh dashur përpara që të mund ta urresh pastaj. Pra as nuk i urrej. Thjesht vetëm dua të mos jem në kontakt me ata. Pra thjesht nuk dua të hyj në atë bashkësi.
DJ: Ti shumë humbe nga konflikti, të mos e përsërisim këtë, çfarë fitove nga konflikti?
AM: Dhimbje! Kujtime të këqija, pikëllim që do të më ndjekë deri në fund të jetës.
DJ: Ti je shumë e re për ta pasur jetën aq të mbushur me aq shumë momente pikëlluese. Tregomë, si e shikon tani bashkëjetesën… A ka mundësi për bashkëjetesë nga këndvështrimi yt?
AM: Mendoj se, nëse kjo mund të quhet bashkëjetesë, përderisa ata janë në anën e tyre, ne në anën tonë, d.m.th. përderisa në një mënyrë toka jonë është e ndarë mes tyre dhe nesh, mund të jetojmë në një territor të njëjtë. E me ata të ketë ndonjë bashkëjetesë, mendoj se nuk është e mundur. Gjithçka që ishte e mundur u rrënua në vitin 2001.
DJ: Ti e din, ke dëgjuar për Marrëveshjen e Ohrit. Çka mendon, a realizohet, a beson se ajo mund të sigurojë paqe afatgjate. Ajo marrëveshje kornizë…
AM: Po.
DJ: …e Ohrit, po.
AM: e Ohr… Marrëveshja kornize. Ajo marrëveshje mund të mbajë ndonjë bilanc në këtë vend, pra mes tyre dhe nesh. Pra ata mbahen afër kësaj marrëveshjeje, duan ta respektojnë, japin një pamje se e respektojnë, por është krejt e kundërta, e di se është e kundërta. Ne mundohemi sa që mundemi të mos… në një mënyrë vjedhim nga ne dhe të u japim atyre, e ta respektojmë mendoj se kjo marrëveshje është bilanc mes tyre dhe neve.
DJ: Balancë.
AM: Po, balancë.
DJ: A planifikon të qëndrosh për të jetuar në atë vend ku janë edhe të tutë? Ata vazhdojnë të jenë në atë vend?
AM: Jo.
DJ: Nuk do të dëshiroje?
AM: Për këtë u regjistrova në Shtip, në Fakultetin Juridik. Mundesha edhe në Shkup, nuk shkova në Shkup, sepse në Shtip ata nuk janë, prandaj u regjistrova atje. Sepse unë kam frikë nga ata, në një mënyrë. D.m.th. kam frikë… nuk kam frikë nga ata si njerëz, ata janë si unë. Pra nëse ti më bie flakaresh edhe unë ta kthej flakareshin. Kam frikë të mos na përsëritet prapë, sepse e di çfarë dhashë në atë luftë, çfarë humba pas saj. Prapë të humb dhe të jap, nuk jam e gatshme. Thjesht nuk jam e përgatitur. Dhe për këtë thjesht atë nga e cila frikësohesh, sepse nuk mund të ballafaqohem me atë frikë, e lë anash. Dhe për këtë thjesht kur i shoh ata më përkujtohet diçka e keqe, diçka që më ka ndodhur, prandaj unë menjëherë i shmang ata.
DJ: Pra çfarë të frikëson për të ardhmen? Të mos të ndodhë ajo që e the para pak kohe?
AM: Po.
DJ: Ti tashmë u përgjigje në pyetjen. Si e shikon drejtësinë për atë që të ndodhi? Si mund të të kthehet? A ka drejtësi?
AM: Jo, nuk ka.
DJ: Ti je juriste?
AM: Po, unë jam juriste.
DJ: Cila do të ishte drejtësia për atë që të ka ndodhur?
AM: Po, nuk ka…
DJ: A mund të falësh, të falet?
AM: Njeri jam, fal, edhe ata janë njerëz, pra mund t’i fal. Por jo të harroj. Pra mund t’ua fal, respektivisht nuk kam çfarë t’u fal, sepse ata në mënyrë indirekte. Ora gjatë luftës në mënyrë direkte ma ndanë familjen, ma shkatërruan jetën dhe çdo gjë. Në mënyrë indirekte ma morën vëllain.
DJ: A mund të ketë pajtim dhe si?
AM: Pajtim, po unë jam optimiste e përbetuar. Unë them se mund të ketë pajtim. Por kjo do të ishte kur të dyja palët, edhe ne edhe ata do të ishim quar me sinqeritet. Të kuptojmë se jetojmë në shtet të njëjtë, të kuptojmë, pra ata të kuptojnë se janë pakicë ne vendin tonë. Pra edhe pse ata janë lindur në vendin tonë, në vendin tonë flitet maqedonisht. Ata janë maqedonas në vendin tonë, pra janë pakicë shqiptare, pra këtë duhet ta kuptojnë ata. Thjesht të mos e kuptojnë se nëse janë pakicë, atëherë janë ndër ne. Pra bashkëjetesë mundet nëse ka qasje të sinqertë. Këtë që e shoh tani, të shprehem si juriste, edhe në shkencë edhe në televizor, nuk do të ketë bashkëjetesë. Sepse i qasen në mënyrë jo të drejtë. Ndoshta nga ana jonë, nga ana e tyre është mënyrë shumë më pak e drejtë. Këtë e flas si njeri, e jo si maqedonase. Sikur të sillen drejtë, do të kishte bashkëjetesë, të kuptohet se të gjithë këtu e kemi vendin dhe këtu mund të prosperojmë të gjithë së bashku, të shkojmë përpara, të jetojmë, se bashkë mund të jetojmë, vet nuk mundemi.
DJ: A ka ndonjë pyetje… vetëm doja të të pyesja: Çfarë mendon për martesat e përziera?
AM: Ajo është krejt brenda personalitetit të njeriut, pra vet personaliteti i tij. Nëse dikush mendon se mund të jetojë, pra nëse flasim për martesa të përziera mes maqedonasve dhe shqiptarëve, pra nëse maqedonasja martohet për shqiptar, ajo duhet edhe fenë ta ndërrojë. Nëse ajo vajzë është e gatshme ta ndërrojë fenë, ta ndërrojë nacionalitetin, unë nuk kam asgjë kundër.
DJ: Unë të falënderoj për sinqeritetin. Më vjen keq që të nxita disa ndjenja që ndoshta gjatë kohë nuk i ke treguar. Besoj se do të të ndihmojë të forcohesh edhe më shumë. A ka diçka që nuk të pyeta dhe dëshironë ta thuash për fund?
AM: Asgjë, edhe unë dua të falënderohem për këtë intervistë. Pra siç thatë, nga unë dolën ndjenja që shumë gjatë i fshihja. Ndoshta nuk kishte as kohë, as vend, ас person, përpara kujt t’i zbuloj. Ju faleminderit edhe juve, që thjesht e bëmë këtë intervistë, që në një mënyrë më hapët.
DJ: Faleminderit! Të dëshiroj shumë lumturi më tej në jetë.