Pra, nuk ke më besim, as te… të them… një term budallë: të tanët – të tuajt, mirëpo, ashtu është, as te tanët, as te askush tjetër. Fillon të funksionosh ndryshe, duke e ditur që s’ka farefis, s’ka fqinj, duke ditur se je vetë dhe se do ta shtysh vetë punën përpara si mundesh, ndërsa të dhemb, sepse ne jemi krijesa të cilave u nevojiten miq e fqinjë dhe një njëri që do të vijë ndonjëherë për të të ndihmuar dhe për të thotë një fjalë të mirë…
DIVNA JANKOVA: Mirëdita.
ELIZABETA ZAFIROVSKA: Mirëdita.
DJ: Unë jam Divna Jankova dhe me këtë rast do të bëjmë një intervistë lidhur me vitin 2001. Le të fillojmë.
EZ: Më vjen mirë. Unë jam Zafirovska Elizabeta, e lindur më 1976, d.m.th. kam 34 vjet, e pamartuar, ndërsa para luftës, d.m.th. para 2001-shit jetoja në fshatin Llopat. Ai ishte rajon krize në atë kohë, andaj ajo ishte një periudhë pas meje që nuk ndodhi rastësisht. Ndoshta rastësisht e pa dashje e përjetuam, dhe e përjetuara mbetet, te çdokush prej nesh në mënyra të ndryshme, ashtu që secili…
DJ: Çfarë do të kishe veçuar nga ajo që ke përjetuar, tani për momentin të pyes, çfarë ka lënë mbresa të veçanta në jetën tënde?
EZ: Hë, epo kështu. Periudha nuk është një dhe e vetme, d.m.th. ndahet në më shumë segmente, të themi në pjesë të caktuara të jetës sime. Mundem lirisht ta them se kohë pas kohe të kujtohet gjithçka. Normalisht që ajo është një përjetim i hidhur që nuk do ia kishe dëshiruar askujt, por në botë kudo ndodhin gjëra të këtilla, ashtu që dikush prej nesh pati fatin e keq që edhe këtu ta përjetojë. Çfarë do të kisha veçuar. Kjo është vulë që definitivisht do ta bartim deri në fund të jetës. Është diçka që nuk do të harrohet, edhe pse më njohin si person mjaft i fortë intelektualisht e psikikisht që përpiqet në çfarëdo mënyre të mos dalë në sipërfaqe kujtimi i luftës, i shpërnguljes nga shtëpia e vetë, dhe të gjitha punët tjera të asaj kohe. Mirëpo është e pamundur, d.m.th. kot më kot mundohemi ta shtypim atë. Pra, të përmend një shembull që është shumë interesant dhe lë gjurmë të këqija. Më kujtohet 2001, po lufta, po 2002-3, nuk më kujtohet saktë viti, punoja në një restorant, në njëfarë mënyre isha e detyruar të gjendem vetë, çdokush në mënyrë të vetë. Kisha fat të punoj në një restorant në Shkup dhe natën e Vitit të Ri isha e angazhuar me punë dhe më kujtohet që fishekzjarrët që ishin paraparë për në ora 12. Dhe posa filluan të plasin, unë nuk isha e vetëdijshme se është viti i ri, se ishin fishekzjarrë, unë mendoja se nisi lufta përsëri. Pra, ja lufta. D.m.th. ai ishte një moment kur të gjithë po kënaqeshin, derisa nuk u vetëdijesova, d.m.th. mu deshën 5 – 10 minuta për të ardhur në vete, dhe thashë: Prit se ky është fishekzjarr! Kjo pra është ajo nën-vetëdija, kjo është diçka që është mjaft e rëndësishme për një zhvillim dhe një jetë të shëndoshë të njeriut, por ajo që ka ngelur ka ngelur. Mundohemi ta luftojmë atë.
DJ: Sot si e përballon këtë, këto fishekzjarrë dhe punë të tjera që të përkujtojnë?
EZ: Ta them sinqerisht, me kalimin e kohës, ashtu. Do ta përsëris pra, gjithmonë përkujton, d.m.th. çdo zhurmë, çdo grumbull njerëzish, kur takon ndonjë tubim publik, demonstrata ose ku ta di çfarë, greva, etj., gjithmonë mendja kthehet prapa dhe thua: Ja përsëri nisi lufta, ja u bë diçka, ja përsëri erdhi e keqja! Ose diçka të ngjashme. Prandaj nuk mund të them që… gjithë ajo ngadalë zbehet, por asnjëherë nuk do të mundem t’i them lamtumirë.
DJ: Kështu, si ishte para 2001-shit, si është sot në vendin ku jeton?
EZ: Në vendin tim…
DJ: Ku jetoje?
EZ: Fshati Llopat.
DJ: Në fshatin Llopat.
EZ: Po. Para 2001 d.m.th. mundem lirisht ta them se 2000 dhe 2001 disi e tërë ajo punë sikur ndjehej në ajër, mes njerëzve, ndërmjet nesh, në komunikim sepse atje ku jetoja unë, nuk jetoj sot, ishim të ndarë, normalisht: shqiptarë, maqedonas, natyrisht edhe serbë, ka mjaft sipas nacionaliteteve. Ashtu që tërë ato dy vite 2000 dhe 2001 ndjehej sikur diçka do të ndodhte, d.m.th. më nuk është ajo kjo. Edhe vetë komunikimi dhe qasja e kështu me radhë. Mirëpo, jeta ishte normale dhe si thonë në fund të fundit as që mund ta merrnim me mend se mund të vinte deri këtu sa për të qenë të detyruar t’i braktisim shtëpitë, jetën e mëparshme, që në njëfarë mënyre ishte edhe e mirë. Dhe tani kjo është ajo, kjo ka qenë jeta jote që e ke jetuar dhe ka qenë jo e çrregullt.
DJ: A shkonit në shkollë së bashku?
EZ: Po, shkonim.
DJ: Ma thuaj diçka, si i festonit festat, si ishte jeta mes bashkësive?
EZ: Një punë shumë interesante është ajo se unë jam e ’76-ës, një gjeneratë që akoma po e jetonte atë kohën e Titos, të ’80-at, vite kur ishte shumë mirë. Më kujtohen prindërit e mi, por më konkretisht për shkollën: Unë mësoja në shkollën fillore “Marshall Tito”. Që në atë kohë ajo ishte shkollë e ndarë në paralele maqedonase dhe shqiptare. Do të jem e sinqertë, ndarja vërehej gjithmonë, do të ishte gënjeshtër e madhe sikur të thoshim që s’ishte ashtu, edhe si fëmijë e dinim shqiptar, maqedonas dhe e tërë kjo nuk bëhej në vija të holla por dallime tamam të theksuara. Shoqëroheshim, kishte disa festa, me sa më kujtohet 25 maji, nuk e di, gjithçka ishte e organizuar nga ana e profesorëve, prapëseprapë kjo është punë e tyre, t’i organizojnë fëmijët, të jetë ajo në kuadër të ndonjë komuniteti, të mos aktrohej komuniteti por jetonim normalisht në atë kohë. Ashtu që shkolla si shkollë, atje mbarova shkollimin fillor dhe e vetmja që mund të theksoj ishte që dallimin e kemi ndier. Fëmijët si fëmijë, por e gjithë ajo ishte sikur nga anësh e ndarë. Dihej, nuk shoqëroheshim dhe atëherë, ja kjo është diçka..
DJ: D.m.th. vetëm shoqërim formal?
EZ: Po, po. Lirisht mund ta them që ishte shoqërim formal, vërtet formalisht kush si të dojë, por atë që atëherë e kishim kuptuar si formale dhe sot u vërtetua se vërtet ishte ashtu dhe ashtu më duket se do të mbetet edhe në të ardhmen.
DJ: Kur ndodhi lufta, ku ndodheshe ti, ku ishe ti?
EZ: Më kujtohet dita, çasti. Ishim në shtëpi, të mitë janë të ndarë, jetoj me nënën time, ne jetonim vetëm atje. Unë jetoja në një lagje të banuar kryesisht me shqiptarë, …
DJ: Në fshatin Llopat?
EZ: Po, po. Në njërën anë janë vetëm maqedonas e ana tjetër janë vetëm shqiptarë, unë rri aty afër shkollës, d.m.th. ku fillon lagjja shqiptare. Dhe normalisht, krismat e para ndodhën në Tetovë, ne vetëm në TV i shihnim dhe dëgjonim, edhe pse apo spekulohej se do të ndodhë edhe këtu, gjithkund ku ka popullatë të përzier do të ketë probleme, do të ketë ku ta di se çfarë, por i fundit e merr vesh se edhe te ti do të ndodhë ajo që e ke parë dhe dëgjuar në lajme. Ishte një natë, më kujtohet që po shikonim lajmet në SITEL, disa reportazhe për do ushtarë që ishin sulmuar nga Tetovë, të masakruar, nuk e di si, nuk më kujtohet saktë, por ishte saktë ora nëntë, edhe Latasi ishte në lajme dhe përnjëherë u dëgjuan krisma. Pra, krisma të llahtarshme të cilat, nuk e di, ishim afër, pra krisej edhe në vetë fshatin. Pra u përzi ushtria, edhe ushtria edhe policia, dhe krisma nga ana e shqiptarëve, tani ata atje. U ndal rryma dhe kjo më kujtohet situata kur u zumë peng 24 orë në shtëpinë tonë. U paraqitëm në polici, kishte ende telefona funksionalë, lidhja nuk ishte ndërprerë ende, pastaj u ndërpre. Dhe nëna ime pyeti normalisht: “Si të dalim?”, e ke parasysh, “Këtu gjuhet.” Ende jo e vetëdijshme që kjo në të vërtetë është luftë, nuk është shaka. Dhe policia na tha: “Asgjë, ku jeni?” – “aty jeni…” thotë “Aty ku jeni, aty qëndroni. S’ka dalje nga shtëpia, kjo është, pra gjuhet, dhe më e sigurt do të jetë të rrini në shtëpi ku jeni.” Dhe për 24 orë rresht të gjithë ishim thjeshtë të robëruar, fqinjët, njerëzit tjerë – askush nuk dilte në rrugë. Atë natë e kaluam, edhe të dytën dhe pas dy ditëve dolëm nga shtëpia dhe atëherë filloi shpërngulja dhe largimi i popullatës nga fshati Llopat.
DJ: Çfarë ndjeje ato dy ditë?
EZ: Uf…!
DJ: Në çfarë moshe ishe?
EZ: Epo, 2001, kjo është para 10 vjetëve, d.m.th. 24, isha në studime në atë kohë – Po! Studioja, isha viti i cilit?… I dyti apo i treti, por s’ka rëndësi. Studimet mu shkatërruan tërësisht, fakulteti dhe gjithë ato punë. Thjeshtë i thashë vetes: po çfarë fakulteti, çfarë çudie, ku tani më tej? Е dini, në shtëpi e kishim të rregulluar mirë punën dhe funksiononim ashtu si duhet. Dhe… më pas u krijua një situatë jashtëzakonisht e tmerrshme deri në atë masë, deri në atë kufi që thjeshtë pajtohesh me fatin dhe në moment të caktuar thua: Kjo është kjo; mendon që do të ndodhë edhe më e keqja ,mos dhashtë zoti të futet dikush brenda dhe të të përdhunojë, e kështu me radhë. […]
DJ: Ato 24 orë kur ishit të mbyllur…
EZ: Po, po.
DJ: …ishit vetë me nënën tënde?
EZ: Vetë, qyqe vetë.
DJ: Më trego diçka për ato çaste.
EZ: Epo, në ato çaste kishte krisma, thjeshtë ndjeheshin plumbat, unë nuk i njoh ata, e as që dua t’i njoh armët, llojet e tyre, fluturonin nëpër dritare, mbi kulm, mbi gjithçka. Për fat askush nuk u lëndua dhe nuk ndodhi asgjë tjetër të keqe, unë isha mu në mes të shqiptarëve. Tani nuk mund të them që dikush të ketë hyrë e të ketë bërë, kjo është kjo. Fqinjët mbetën fqinjë në një farë mase. Tani, provokime kishte, në aspekt të asaj që gjatë ditës p.sh. shkoje në shitore flitej, diku shihje parulla të ndryshme, pra kishte njëfarë tensioni. Por, në mbrëmje, të ndalem aty, nuk kishte rrymë, as telefona, nuk kishte asgjë, mbetëm dhe më kujtohet, një fqinj, shqiptar, tani i ndjerë, erdhi tre dritarja, trokiti në të dhe na tha që të mos dalim atë mbrëmje askund, të rrimë aty ku ishim, ose nëse veç diçka nuk shkon, të shkojmë te ata, pra na ofroi strehë, neve dy femrave. Ne nuk qëndruam në shtëpi por stresi ishte i papërshkrueshëm pra kur të shkon mendja gjithkah. Nuk e di, dhe mendon: Tani do të na hyjnë dhe do të fillojnë të na maltretojnë, e kështu me radhë. D.m.th. pamjet ishin shumë të tmerrshme dhe rrëqethëse. Njerëz me qëndrueshmëri më të dobët mendore vërtet mund të ballafaqohen me pasoja të pashërueshme, e ata që deri diku dinë të luftojnë, disi do t’ia dalin mbanë. Por, këto janë edhe probleme shëndetësore, d.m.th. krejt ajo nervozë, stres, të gjitha ato lënë mbresa. Edhe atë natë la d.m.th. aritmi, të mos them edhe pasoja tjera që i përjetuam atë natë. Tërë natën qëndruam të shtrira sepse nuk mundeshe të qëndrosh vertikalisht afër dritareve, ka dritare nga secila anë, mbasi mund të goditeshe nga ndonjë plumb. Pra ashtu të shtrira qëndruam tërë natën, e bënim nga pak muhabet. Pastaj vendosëm ta bëjmë nga një kafe me nënën time, e dini, çka bëhet – bëhet, ku do të shkosh. Dhe më kujtohet që më pas na kaploi diarreja, shumë, është punë e pabesueshme se çfarë diarre të fortë mund të fitosh nga stresi. Është e tmerrshme, vërtet e pabesueshme, dhe të nesërmen kur dolëm në oborr, ishte një mëngjes i errët, rreth orës 6-7, pra vinte erë baruti nga të gjitha ato armë që ishin përdorur gjatë tërë natës, e pabesueshme ishte era e fortë baruti. Sikur asnjë i gjallë të mos kishte mbetur në fshatin ku ishim, sikur gjithçka të ishte asgjësuar. Pra, ndjehej ajo urrejtje, huti, pashpresë dhe me vetëdije je veç më i përgatitur të kthehesh me duart në xhep dhe të largohesh, të braktisësh gjithçka sepse e she që jeta është në pyetje.
DJ: Ashtu vepruat ju?
EZ: Po, po.
DJ: Ku shkuat?
EZ: Epo, kështu: Normalisht, dolëm nga fshati, kishte punkte policore dhe punë të tjera me radhë. Atë ditë, ose pas 24 orësh, po ashtu, filluan njerëzit një nga një të dalin, edhe tanët edhe shqiptarët, d.m.th. të gjithë. Mirëpo, tanët kryesisht, ata jo… ata megjithatë mbeteshin, jo bash ashtu. Shtëpitë tona zbrazeshin krejtësisht, ata mbetën. Gratë largoheshin, ndërsa burrat mbeteshin. Dhe kështu, dolëm, thjeshtë ashtu me pasaportë dhe më kujtohen momentet kur i merrja fotografitë mbasi kam një grumbull sosh në shtëpi. Pra, kam foto nga e tërë jeta ime dhe ato i mora bashkë me disa libra të mitë. Një kuti me libra, mbasi në atë kohë studioja dhe më duheshin. Erdhëm, dhe më kujtohet që unë shkova, nëna ime mbeti te një shoqe e saj dhe menduam se e tërë puna do të zgjasë nja 2 – 3 ditë. Mirëpo nuk u kthyem për 3 muaj, unë një herë, pastaj do të kthehem te situata, u ktheva në shtëpi të shoh se si ishte gjendja, mirëpo erdha te Kryqi i Kuq. Normalisht, ku tjetër mundesha të drejtohem nëse jo te Kryqi i Kuq.
DJ: Pas sa kohe…?
EZ: Në Kryqin e Kuq?
DJ: Jo, pas sa kohe u ktheve për të parë shtëpinë tënde?
EZ: Pas dy muajsh, pra shkova vetë, pa mos treguar në shtëpi. Situata ishte e njëjtë, d.m.th. e keqe, ndërsa ne e kishim më të vështirë sepse ishim dy gra në…
DJ: …pjesën shqiptare.
EZ: Po, po. Për të tjerët prapëseprapë ishte më ndryshe; nuk e di, ndoshta të tjerët janë kthyer, kanë shkuar, janë kthyer, kanë shkuar, ndoshta, pra kishte ashtu mundësi që gjatë ditës të shkonin dhe më pas natën të ktheheshin te ndonjë kushëri a farefis i tyre, pra të iknin nga frika. Mirëpo, erdha te Kryqi i Kuq të paraqitem, u paraqitëm si njerëz të shpërngulur dhe na thanë: “Pritni, të shohim, ndoshta nuk do të ketë nevojë për vendosje nëpër qendrat kolektive.” Ne megjithatë jemi këtu fshati i parë afër qytetit dhe disi e konsideronin më pak të prekur nga konflikti, edhe pse nuk ishte fare ashtu. Shpërngulje kishte edhe prej aty, krisma kishte edhe këtu, dhe kështu ishte krejt njësoj.
DJ: Si ndjeheshe kur u ktheve në shtëpinë tënde pas dy muajsh?
EZ: Sinqerisht, kur erdhëm këtu, d.m.th. te shoqja ishim për nja tri – katër ditë, është e logjikshme që s’mundesh të buajsh te dikush me vite, ndërsa mentaliteti ynë i krishterë ortodoks është paksa më ndryshe në këtë kontekst, d.m.th. nuk ndihmohemi, nuk jemi disi ashtu të orientuar dhe se je i vetëdijshëm vetë se do të duhet të gjesh zgjidhje për veten tënde. A do të jetë ajo qira, qendër kolektive, apo diçka tjetër, mirëpo edhe në qendrat kolektive i vendosën para ata më të rrezikuarit, nga Mateçi apo ku ta di se prej kah tjetër, dhe aq lejonte kapaciteti. Nuk mundeshin të gjithë të vendosen dhe u desh të gjendemi secili ashtu si mundej. Në rastin tonë, ne ishim me qira. Atëherë qiratë u bënë nga 50 në 100 dhe 150 Euro, pra disave u erdhi rasti dhe bjeri sa të mundesh. Pra, të lënë në mëshirë dhe pamëshirë, aq shumë, u paraqitën edhe te Kryqi i Kuq sa që edhe ata s’kishin çfarë të na jepnin përveç se disa pako të vogla me sende elementare, por i falënderoj edhe për atë. Mirëpo, kjo ishte qesharake, të shtyhesh e të luftosh ndërsa nuk kishte pothuajse asgjë. Disa shampo, detergjente që nuk guxoje t’i prekësh me dorë, por s’ka rëndësi. Kërkuam qira, qiraja atje 100 Euro, prej aty shpërngulu në vend tjetër, qira tjetër, prej aty diku tjetër, dhe kështu i ndërruam 4-5 banesa, sepse do të futesh për një muaj a dy dhe menjëherë rritej qiraja. Me vetëdije të plotë ta thotë burri i dheut: “Nëse nuk fitoj tani, kur do të fitoj?” E shikon d.m.th. mjerim, nuk kam fjalë, nuk ka sqarim. D.m.th. ishte një periudhë tejet e vështirë. Në atë kohë gjeta një punë dhe disi studioja njëkohësisht. Por më nuk ishte siç kishte qenë, pastaj i ndala studimet, për një vit. E tërë jeta mu çrregullua, të gjitha planet m’u prishën, gjithçka. Ndërsa kthimi në shtëpi, po, desha të përmend se paraprakisht ruanim mace shumë. Dhe normalisht, desha të shkoj e t’i shoh macet, t’u jap diçka për të ngrënë. Kur shkova pas dy muajsh, dyert e shtëpisë ishin të hapura, nuk kishin nxjerrë diçka prej aty përveç se diçka të imët që në shikim të parë as që mundesh ta vëresh, në një moment të tillë as nuk është e rëndësishme. Nuk mundesh ta vëresh çka mungon, mirëpo si do që të jetë, gjithçka ishte e shkretuar. Shtëpia e lënë pas dore, normalisht kishin kaluar dy muaj, dhe më kujtohet që i thashë nënës time mbasi u ktheva në banesë ku qëndruam: “Nënë, mjafton më, do të kthehemi në shtëpi. Nëse duhet do të vdesim që sonte.” Sepse edhe kështu nuk durohet më, me të gjitha këto qira dhe punë të tjera. Jo rregulloi papuçet para dere, jo fotografia qenka shtrembëruar, nuk është vendosur si duhet, pra pafytyrësi deri në maksimum.
DJ: Burrat e dheut?
EZ: Po, po, definitivisht ishte një shkollë, një leksion për njerëzit, hallall ju qoftë, nuk kam fjalë, nuk mendoj diçka keq, nuk jam e tillë, mirëpo…
DJ: D.m.th. u kthyet pas tre muajsh?
EZ: Jo, nuk e di nëse ishte pas dy muajsh e gjysmë apo tre… s’ka rëndësi. Desha të kthehem mbasi shtëpia është shtëpi.
DJ: Ashtu.
EZ: Si do që të jetë, je i lirë në të. Ndërsa më dukej që situata sikur po qetësohej nga pak. Krismat u ndalën, mirëpo nëna më tha: “Mirë, të presim edhe pak dhe pastaj do të kthehemi.” U kthyem në shtëpi, ndenjëm nja dy – tri ditë dhe pastaj filluan luftime akoma më të ashpra, luftë akoma më e madhe. U grumbulluan automjete ushtarake të tipit “Hermelin” dhe ushtria në rrugicën ku jetonim, pra akoma më tmerrshëm. Por ne vendosëm të rrimë aty, pra si do që të jetë, do të rrinim aty. Pra, u bë afër një muaj që qëndruam, dukej e qetë, pra jo, luftohej, nuk luftohej, bëhej, kthehej, kështu, ashtu. Sa që më në fund nëna ime më tha që kështu nuk mund të vazhdonte më sepse u shndërrua në roje nate pa pikë gjumi në sy. U sëmur e gjora, indi tiroid bile edhe sot e kësaj dite ka probleme shëndetësore. Megjithatë ajo është nënë dhe kishte kujdes që të mos i ndodhte diçka fëmijës së vet, më shumë se fëmija e cila ende nuk mund të mendojë në mënyrë të matur në atë moshë. Frika natyrisht që është e njëjtë, por nëna, prindi i sheh gjërat pak më ndryshe. Ashtu që u dolëm përsëri dhe nuk u kthyem më. Pra, aq, ky ishte fundi. Vetëm ndonjëherë të bie puna që ta shihesh shtëpinë tënde. Kjo ndodhi pas tre-katër muajsh. Nga 2001 e deri më sot kanë kaluar 10 vjet.
DJ: Ku shkuat atëherë?
EZ: Paj, nga 2006 jemi në lagjen Babin Doll, në kohën tonë patëm ndërtuar shtëpi, por të mitë ishin të divorcuar dhe nëna ime endej e pështillej nëpër gjyqe 15 vjet të plota, kishte kontest. Ndodhi që shtëpinë, respektivisht katin ku jetonim më pas e që nuk ishte i rregulluar mirë, dhe e kishim patjetër të endemi poshtë lart me qira derisa të rregulloheshim një çikë. Para një viti e shitëm shtëpinë për 5.000 Euro, ndërsa kishte vlerë prej 30.000 eurosh.
DJ: Në Llopat.
EZ: Po, për 5.000 euro e shitëm, për 6.000 e shitëm, 5.000 na dha, një mijë na mbeti borxh gruaja, pra, ç’të them, keq e më keq.
DJ: Ma thuaj çfarë mendon, ajo për të cilën u bë lufta më 2001, d.m.th. ajo për çfarë mendon se ndodhi lufta, a u realizua qëllimi i atyre të cilët shkaktuan luftën?
EZ: Po, definitivisht. Unë mendoj, jo që mendoj, por jam e bindur se qëllimi u arrit.
DJ: Po, kjo është..
EZ: Kjo është, kërkesat të cilat në kohën e tyre ishin absurde, sot absurde që realizohen, pakica të cilën sot nuk mundemi ta quajmë të tillë sepse nuk na lejojnë në njëfarë mënyre, të drejtat që i kërkonin, të përsëritem, ishin absurde, edhe sot i shoh si të tilla, normalisht ata i arritën me luftë, me pushkë në dorë. Por ama mbërritën deri te qëllimi që kishin caktuar, megjithëse mendoj se qëllimi ose misioni nuk ishte ky përfundimtar, vazhdohet akoma më tej. Mendoj, mbasi jemi të ndarë, ndërsa absolutisht jemi. Dhe ajo që thoshin dikur pjesa perëndimore e nuk e di çfarë… Kumanovë, edhe rajonin e kanë vizatuar në hartë, nuk e di, praktikisht, vendi është ndarë. Faktikisht, nuk e di nëse kjo ekziston edhe në letër, në ndonjë dokument kjo si jemi të ndarë. Përndryshe veç më është provuar se nuk funksionojmë si shoqëri, si komunitet. Mund të them se në atë rajon ose në ato pjesë nuk funksionojnë as institucionet siç duhet në një shtet, që mendoj se paraqet degradim për të tjerët, d.m.th. për ne. Pra, të nisemi nga “Svetlina”, nga politika sociale ose ngado tjetër, të paktën ky është këndvështrimi im. Nuk mund të them që vetëm unë kam të drejtë dhe ndryshe s’bën, ashtu është këndvështrimi im. Kjo është degradim. Me rastin e regjistrimit nëpër fakultete disa përparësi, në punësime përparësi, pra e pabesueshme por e vërtetë.
DJ: Sipas teje, pra, ajo për të cilën u nis lufta, u plotësua?
EZ: U plotësua, megjithëse jo, por nuk do të mjaftohen me kaq, me siguri do të vazhdojnë më tej.
DJ: Çfarë mendon me këtë?
EZ: Me atë mendoj që qëllimet dhe detyrat, ata elementë më të rëndësishëm apo segmente u arritën, i arritën, dhe tani sigurisht, nuk e di, mundet… Para një viti isha disi politikisht aktive me atë që e ndiqja politikën, ndodhitë, ngjarjet dhe përditshmërinë. Tani jo më, sepse i kuptova disa gjëra, e kuptova çka është politika, çfarë është shteti, kuptova shumë sende dhe tanimë nuk jam e interesuar dhe nuk e ndjek, sepse gjërat krejt e kemi parë më herët, gjithmonë përsëriten dhe gjithmonë mbi kurriz të qytetarit të thjeshtë, ndërsa mendoj se do të shkojnë deri aty që të ndahen edhe fizikisht që të munden të funksionojnë pavarësisht prej njëri-tjetrit. Megjithëse nuk kanë nevojë për këtë, sepse edhe ashtu funksionojnë në mënyrë të pavarur.
DJ: Unë megjithatë do të përkujtoj për fqinjin i cili mu atëherë kur e patët më të vështirë ju ofroi strehë në shtëpinë e tij.
EZ: Po, e vërtetë është ajo, mirëpo ky është vetëm një rast, kështu që në se e shohim situatën, do të duhet të flasim vetëm individualisht.
DJ: D.m.th. ti megjithatë…
EZ: Po…
DJ: …e veçon si një individ?
EZ: …e veçoj, nuk mund të them se, ai është fshat me 500 shtëpi nga të cilat me siguri 250 janë shqiptare, prej të cilave me nja 10, 20 ishim fqinj. Bile, deri para se të niste lufta, ata me të vërtetë edhe e respektonin nocionin komshi.
DJ: D.m.th. nuk kishit asnjë problem?
EZ: Jo, nuk kishim. Përveç disa situatave, të themi, ja një situatë: Më pat ndodhë një ngjarje në kohën e luftës ose para, s’ka rëndësi, d.m.th. kur filloi të përflitet. Dhe kjo ishte një fotografi shumë e tmerrshme. D.m.th. një djalosh, fqinj i imi, ma theu dritaren me gur, guri më fluturoi mu pranë kokës dhe ra afër televizorit. D.m.th. poenta ka qenë të të mbytë, mendoj çfarë mund të të bëjë me gur në kokë? Pra…
DJ: Të të paralajmërojë!
EZ: Po, po, po. Të më paralajmërojë, vërtet. Ashtu që, ja një situatë që paraqet një goditje dhe stres në vete. Ndërsa nuk kishte asnjë arsye sepse edhe sot po t’i pyesësh, do ta kuptoni që ne ishim fqinj shembullorë. Mundoheshim të ndihmojmë në çdo aspekt, të japim, t’i dëgjojmë, të tregojmë besim, dhe shumë punë tjera. Por, ja që ndodhi një ngjarje e tillë. Pastaj…
DJ: A shkonit në… mirë, vazhdoni të tregoni!
EZ: Pastaj ndodhi diçka tjetër, çdo mbrëje… kishim një gardh të tillë të bërë nga teneqeja dhe normalisht ajo bën zhurmë kur e godet. Një grup të rish nga 15 deri në 30 a 40, s’ka rëndësi, shkojnë në çajtore dhe me të kthyer ose diku tjetër, dhe kur kthehen kah ora 1, 2, 3 pas mesnate, secili prej tyre mban nga një gur në dorë, kuptohet, dhe të gjithë e goditin teneqenë e gardhit, dyert, pra…
DJ: Kjo ishte para luftës?
EZ: Ky është një akt vandal. Kjo është… po, ishte me siguri pak para se të fillonte lufta, zyrtarisht. Po, para se të follonte.
DJ: Të tilla gjëra nuk kishte më herët, para luftës, apo jo?
EZ: Para luftës, të themi që nëse ajo filloi zyrtarisht më 2001, ndoshta ishte viti 2000. Ndoshta gjatë tërë vitit 2000 ne e duronim këtë. Kjo do të thoshte: Ikni, largohuni, nuk na duheni! Çfarë mund të thuash me një sjellje të tillë? Por ne ishim të vendosur sepse të tilla ishim edhe për nga karakteri, dhe edhe pas të gjitha këtyre peripecive ne ngelëm aty, në shtëpi.
DJ: A keni, përveç asaj që përmendët me punën e fqinjit, ndonjë kujtim tjetër të mirë, p.sh. vizitë për bajram…
EZ: Ka, ka, ka. Po, ka.
DJ: ose ata te ju për pashkët?
EZ: Ka.
DJ: A ndodhnin gjëra të tilla?…
EZ: Po.
DJ: Si vinte deri në ato takime?
EZ: Ja, p.sh. me ata komshi edhe sot e këtë ditë jetojmë, d.m.th. kishte fqinjë që atje i quajnë, atje… gjithkund ka që janë vendas, pra që kanë lindur e jetojnë, të themi në Llopat. Të tjerët janë të ardhur nga Kosova. Pra, edhe ata atje janë të ndarë në njëfarë mënyre, mirëpo mendoj që vendasit janë disi më të mirë, më të sjellshëm, në çdo aspekt, përfshi edhe atë fqinjësor. Do të them edhe sot e kësaj dite me ata fqinjë, pra ata ishin nja 5-6 motra, dy vëllezër që jetonin me prindërit e tyre, fqinjë tanë, edhe po t’i thërrisje në mes të natës ata ishin të gatshëm të ndihmojnë, pra fqinjët e mirë mbetën të tillë edhe më pas. Vijnë në Babin Doll, ku jetojmë ne tani, shkojmë për bajram te ata, vijnë për pashkët te ne. D.m.th respekti i ndërsjellë është maksimal. Nuk ka ndodhur të mos na paraqiten për çfarëdo feste: “O komshie, si jeni? Çka po bëni?” Para një kohe të shkurtër njëri prej tyre erdhi nga Franca me gruan dhe fëmijët e tij për të na vizituar. Po, por ky është një shembull, pra po, në të vërtetë i respektoj ata njerëz.
DJ: D.m.th. do të kishit luajtur në rrugë me ata fëmijë?
EZ: Po, po, po, po.
DJ: Ajo në shkollë ishte diçka tjetër…
EZ: Po.
DJ: …ndërsa në rrugë…
EZ: Po, por ky është veçse një shembull i izoluar.
DJ: Vetëm me një palë fqinjësh?
EZ: Vetëm me ata, po.
DJ: Po. Mirë, unë desha të dëgjoj edhe diçka pozitive lidhur me raportet para asaj.
EZ: Nuk kishte marrëdhënie, pra kishte vetëm me këta që i përmenda, me të tjerët ndoshta e pinim një kafe në muaj, një herë dhe kaq, por nuk mund ta llogaritësh relacion.
DJ: A mund të konstatoj që lufta ty ndryshoi shumë ty dhe nënën tënde?
EZ: Po, e ndryshoi, po.
DJ: Dhe?
EZ: E ndryshoi në çdo aspekt. As vetë nuk e di se si të filloj se vërtet është ndryshuar. Së pari ndryshoi qasja jonë ndaj vetvetes, pra fillon ta shohësh ndryshe veten tënde për të parë se çfarë ke kaluar në jetë, sa mund të qëndrosh, sepse 4 vjet ishin vërtet kaotike. P.sh. ne mbetëm për katër vite duke paguar qiraja, dhe e tërë kjo na merrte dikur 300-400 euro harxhime. Nuk je në shtëpi, pra nëse rryma në shtëpi ishte 50 Euro, atje ishte 100. Pra, e paguan edhe rrymën e pronarit. Dhunim i paparë. Mirëpo pastaj besimi humbi tërësisht, që është e rëndësishme sipas mendimit tim, një element shumë i rëndësishëm për një jetë dhe qëndrimin në të. Pra, nuk ke më besim, as te… të them… një term budallë: të tanët – të tuajt, mirëpo, ashtu është, as te tanët, as te askush tjetër. Fillon të funksionosh ndryshe, duke e ditur që s’ka farefis, s’ka fqinj, duke ditur se je vetë dhe se do ta shtysh vetë punën përpara si mundesh, ndërsa të dhemb, sepse ne jemi krijesa të cilave u nevojiten miq e fqinjë dhe një njëri që do të vijë ndonjëherë për të të ndihmuar dhe për të thotë një fjalë të mirë, pra atëherë do të jetë më lehtë dhe më pozitivisht. Mirëpo, e ke përjetuar atë më të keqen. Tani ndoshta ka edhe më keq, nuk e di.
DJ: A mund të them që u bëtë akoma më të forta?
EZ: Po, pa dyshim. Pikërisht këtë desha ta them; fillon ta jetosh një jetë ku merresh kryekëput me vetveten, tërë barra ka rënë mbi ty dhe i jep zor aq sa mundesh dhe s’mundesh, thua: Po mundem unë ende, jam i fortë, jam i fortë, hajde edhe pak. Dhe disi, po, definitivisht, e shoh që jam ndarë nga shoqëria, nga kolegët, nga koleget, nga njerëzit që i njoh, jam ndarë sipas atij karakteri. Bile edhe pa mos u treguar se e kam përjetuar tërë këtë, ata e ndjejnë atë. Më besoni, e ndjejnë dhe thonë që jam person i fortë. Dhe unë ashtu buzëqesh sepse ndoshta kjo është hera e parë që unë flas për një temë vërtet të hidhur të jetës sime, nuk dua të shkoj prapa, por ja që dikujt ke nevojë t’i dorëzohesh e t’ia tregosh të gjitha. Përndryshe kjo ndodhi atëherë në jetën tonë dhe kaq, me të tjerët këtë temë nuk e diskutojmë fare, as në shtëpi, as askund. Duam ta lëmë diku në të kaluarën. Por shikohet, dhe të tjerët më thonë: “Hallall të qoftë, e fortë je, mundesh, e di…” Por kështu është, nëse vërtet mendon se ka një rrugëdalje tjetër, vërtet do të ketë një. Jeta vazhdon dhe shpresa nuk vdes.
DJ: Të falënderoj, të qëndrojë ajo fjali e fundit që e the, patjetër të ketë shpresë…
EZ: Po.
DJ: …dhe besoj të arrish atë që ke shpresuar në jetë.
EZ: Ju faleminderit, ishte kënaqësi.
DJ: […] Ju faleminderit edhe juve.
