Sadije Aliti ka lindur në fshatin Glloqë, komuna e Tearcës. Më tepër se dy dekada punon si mësimdhënëse e gjuhës dhe letërsisë shqipe në Tearcë, por është edhe poete e përkthyer dhe pjesëmarrëse në më tepër ngjarje letrare, si dhe aktiviste qytetare. Ka punuar edhe si gazetare në gazetën “Fakti”, përfshirë edhe periudhën e luftës në 2001.
Intervista është gjiruar në vitin 2020.
FLLANZA JUSUFI: Përshëndetje Sadie. A mundet për fillim të na prezentohesh, të na tregosh emrin dhe mbiemrin, diçka për veten tënde, për vendin ku punon, shkollën…
SADIJE ALITI: Përshëndetje. Jam Sadije Aliti, profesoreshë e gjuhës shqipe në shkollën fillore të Tearcës, gati dy dekada e më tepër.
FJ: Diçka më tepër rreth kësaj shkolle?
SA: Shkolla në të cilën unë punoj mësimin e ndjekin tre nacionalitete, është shkollë multietnike, kemi mësim në gjuhën shqipe, maqedone dhe turke. Dhe është një ndër shkollat më të vjetra të rajonit të Pollogut. Domethënë, ka një traditë shumë të gjatë edukativo arsimore dhe që nga kohët e para të formimit kjo shkollë mësimin e ka zhvilluar në tri gjuhë. Para kësaj, para se të… fillimet e para të mësimdhënjes sime datojnë në shatorin e vitit 1999, në fshatin tim të lindjes, në fshatin Glogjë, ku punova më se 3 vite, pastaj u transferova në fshatin Tearcë dhe prej asaj dite e deri më sot aty jam me marrëdhënie të rregullt të punës.
Krahas mësimdhënies unë një kohë të gjatë kam zhvilluar edhe aktivitetin e gazetarisë dhe kam qenë gazetare e medies së shkruar në gazetën e asaj kohe, që ishte e përditshme, gazeta “Fakti”. Do të thotë, unë më se një dekadë kam bërë punë paralele, edhe në arsim edhe në gazetari.
Një pjesë e njerëzve, e opinionit publik, më njohin si mësuese, një pjesë tjetër më njohin si gazetare, një pjesë tjetër më njohin edhe si poete, pasi me poezi merem shumë herët dhe deri tani diku janë grumbullaksuar diku 19 tituj të librave të botuara, të përkthyera në disa gjuhë të botës, diku më se 15 gjuhë. Pjesëmarrëse aktive nëpër shumë aktivitete letrare që janë zhvilluar në trojet shqiptare por edhe jashtë në diasporë, në Evropë, ku poezia ime është shpërblyer me mirënjohje, me falënderime, me vende të para, të dyta, të treta… Një korpus i gjërë i krijimtarisë sime…
Por, një kohë të gjatë kam qenë aktive, edhe vazhdoj të jem aktive edhe në sektorin qytetar, veçanërisht në aspektin human dhe në aspektin e çështjes së të drejtave të njeriut, me theks të veçant të drejtave të grave, ku kam kaluar disa seminare, disa trajnime, por kam dhënë edhe një kontribut dhe një aktivitet të rëndësishëm në rajonin e Tetovës. Sepse aktiviteti i gazetarisë, që para se të mbaroj studimet, domethënë edhe gjatë studimeve, unë kamë punuar si bashkëpunëtore e jashtme e asaj kohe në rubrikën e “Rinisë”, pastaj edhe te vetë gazeta “Flaka e vlazërimi” që botohej tri herë në javë.
Domethënë, këtë punë krahas informimit nëpër ngjarje, për ngjarje të ndryshme kulturore, për ngjarje të ndryshme të aktivitetit qytetar, faktikisht ishin të gërshetuara, kështu që në të njejtën kohë bëja dy ose tre punë. Edhe informoja opinionin, publikun për ngjarjet që zhvilloheshin, por isha e kyçur edhe drejtpërdrejt nëpër ato aktivitete, sidomos nëpër organizata të grave të cilat pas… në vitet e para të pluralizmit në Maqedoni kanë dhënë një kontribut të jashtakonshëm në shumë sfera të shoqerisë, por me një veçanti do të kisha theksuar në sferën e arsimimit dhe emancipimit të femrës shqiptare.
FJ: Falimenderit Sadije që i ndajte këto informata, të lumtë. Do të thotë ke punuar edhe para 2001-shit. A mund të na tregosh diçka për këtë periudhë, si ishte, a bashkëpunojshit? Pasi që përmende se kishit kolegë edhe mësojnë nxënës edhe nga palët tjera.
SA: Të rikthehemi në ato vite, është një periudhë kohore. Vetë aktivizimi im edhe në gazetarinë e përditshme edhe në arsim kapi në një periudhë të tranzicionit, në një periudh të luftërave. Kur fillova gazetarinë, domethënë u inkuadrova në “Fakti” dhe kisha statusin e gazetares në një mjet informimi të përditshëm, ishte një situatë shumë e vështirë, sepse ishte lufta e Kosovës. Domethënë une fillova në maj të vitit 1999, atëherë kur vetëm zhvillimet e luftës në Kosovë ishin në ecuri e sipër. Dhe veçanarisht gazeta “Fakti” në atë kohë na dha një kontribut të jashtëzakonshëm, duke na informuar për ngjarje të ndryshme, duke përshkruar jetën e njerëzve që bënin nëpër kampet e ndryshme, të cilat ishin ngritur për të ardhurit nga Kosova, për bashkimin.
Këtu do ta kisha veçuar një segment shumë interesant që unë dhe kolegët e mi në atë kohë, kuptohet me redaksinë e “Faktit”, kemi dhënë nji kontribut të jashtëzakonshëm në bashkimin e familjeve. Sepse dëportimi i popullit shqiptar nga shtëpitë e tyre, që u bë nga forcat policore barbare serbe, në këtë anë të kufirit por edhe në Shqipëri. Domethënë, shpërndarja e familjeve dhe anëtarët e familjeve që nuk diheshin se ku i kanë njerëzit e tyre, ku i kanë familjarët e tyre, bëri që gazeta “Fakti” të jep një kontribut të jashtëzakonshëm në bashkimin e këtyre familjeve. Dhe është shumë i rëndësishëm ky fakt sepse, është një kontribut i jashtëzakonshëm. Në atë kohë, ajo është një histori në vete, që sigurisht kërkon një temë tjetër më të gjërë të elaborimit.
Pastaj shtatori i vitit 1999 mua më takoi edhe për herë të parë edhe me ditarin në dorë. Do të thotë, ku ende ishin të freskëta ato kujtime, ato skena, që i kishim të gjalla nga situata e luftës në Kosovë. Për një periudhë vazhdoi në Luginën e Preshevës, edhe atje ishin në situata lufte përsëri që, neve si gazetarë, por edhe si njerëz, si qytetarë, si shqiptarë na tangonin edhe e ndanim atë dhimbje, ofronim, jepnim atë kontributin tonë, atë ndihmën tonë në forma dhe mënyra të ndryshme.
Erdhi marsi i vitit 2001, dhe sigurisht ishte viti i parë ose viti i dytë që unë isha në arsim, edhe isha në një vend ku përsëri punohej me mësim dygjuhësh, mirëpo, numri i nxënësve dhe kolegëve në shkollën në Gllogjë ishte më i vogël. Do të thotë, kishim më pak kolegë edhe një numër të vogël të nxënësve, një paralele e kombinuar nga klasa e parë deri në klasën e katërt në atë kohë.
FJ: Në cilën gjuhë zhvilloheshte mësimi?
SA: Mësimi zhvillohej kryesisht në gjuhën shqipe, por një klasë ishte me disa nxënës që zhvillohej në gjuhën maqedone dhe kishim disa kolegë. Sigurisht se lufta ka ato tmerret e veta, ka atë frikën, tani varet edhe nga rajoni ku është zhvilluar. Megjithëse rajoni i Pollogut, faktikisht rajoni i atyre fshatrave ku gravitoj unë ishte pjesë e konfliktit, por nuk ishte në atë intensitetin e theksuar që ishte në ato rajonet tjera të krizës. Do të thotë, fshati ose komuna e Tearcës ishte e përfshirë në konflikt, por jo në një intensitet shumë të madh dhe të theksuar me malësinë e Sharrit, me malësinë e Kumanovës, malësinë e Shkupit.
Sigurisht që edhe tek ne të rriturit, por edhe tek fëmijët u hetua, u ndje frika e luftës, sepse ishin mediat të cilat plasonin informacionet për ngjarjet që zhvilloheshin. Ishin edhe vetë njerëzit, qytetarët dëshmitarë të asaj që ndodhte, sepse ende ishin të freskëta ato kujtime, sepse nga masivi i Sharrit me rrethinën e Prizrenit shpesh herë bombardime të ndryshme dëgjohshin dhe tek qytetarët ishte e freskët ajo skena, ajo tragjedi që kishte ndodhur në Kosovë.
Dhe pasi që jeton në një vend me popullatë të përzier askush nuk mund të jepte garanci se çfarë mund të ndodhte nesër, kur edhe në fshatrat tona dëgjoheshin krismat e luftës, dëgjoheshin bombardimet, dëgjoheshin rrëfime nga më të ndryshmet të cilat ishin pjesë e së vërtetës, por ishin një pjesë edhe e asaj sajese që, në këto raste konfliktuoze, në këto raste, në këto gjendje pasigurie, sigurisht se shpërndahen me të madhe dhe njerëzit sikur janë më shumë të prirur t’i besojnë asaj që e dëgjojnë sesa asaj që e shohin.
Marsi i vitit 2001 preku edhe mjedisin tonë, për një periudhë kohore kishim edhe të ndërprerë procesin mësimor, pasi ishim në vendbanime lokale dhe nuk ishte shumë i penguar ai numri, mundësia e lëvizjes së nxënësve dhe mësimdhënësve në disa shkolla u rikthye përsëri.
FJ: Sa zgjati kjo ndërprerje?
SA: Po mund të them se ndoshta kanë qenë periudha kohore varësisht nga ajo se si paraqitej situata në terren, domethënë, një herë ishte 4-5 ditë, pastaj ishte një javë… Si zhvillohej intensiteti i luftimeve në rajon, si zhvillohej intensiteti i ngjarjeve ashtu, ajo reflektohej edhe në procesin edukativo-arsimor.
FJ: Do të thotë, nuk ka pas…
SA: Jo, ndërprerje të gjatë në atë periudhë në vendin ku unë kam punuar nuk ka patur.
FJ: Mirëpo, edhe nuk është zhvilluar… rregullisht?
SA: Edhe nuk është zhvilluar, edhe rregullisht nuk është zhvilluar në kushte normale, sepse frika ekzistonte, si te nxënësit edhe tek prindërit edhe tek ne arsimtarët, tek ne mësimdhënësit, por edhe tek udhëheqësia e shkollës e cila sigurisht që kishte edhe një përgjegjësi më të madhe, sepse nëse ndodhte nesër diçka ishte ajo përgjegjëse. Por, kolegët që ishin nga vendbanimet tjera dhe udhëtonin, ata sigurisht se kanë pasur një ndërprerje më të gjatë të punës, sepse atëherë çdo gjë u bllokua me muaj të tërë, u ndërpre transporti publik, dhe ishte e vështirë.
Po sigurisht se frika ekzistonte, sepse një pjesë e luftimeve në atë rajon atje u zhvilluan edhe gjatë verës, domethënë kur më veç, në qershorë e tutje kur më veç kishte mbaruar edhe procesi edukativ-arsimor.
FJ: Mirëpo, derisa sa zgjaste, a kishte nxënës që u larguan, që nuk merrnin pjesë në…?
SA: Tani, sigurisht se kishte një numër të familjeve që u zhvendosën, të cilët u larguan nga ato vende dhe u zhvendosën në Kosovë, u zhvendosën në vende të tjera, kush si mundi edhe gjindej. Por ai numër nuk ishte shumë i madh dhe nuk ishte shumë i theksuar, por kishte raste të atilla. Por, nuk ishte një numër shumë i madh dhe dominues.
Kishte raste të atilla kur ne dëgjonim kur zhvilloheshin bombardime, situata ishte e përkeqësuar, sigurisht që i mblidhnim nxënësit ose i lëshonim më herët, e ndërpritnim procesin mësimor ose i grumbullonim të gjithë bashkë në një vend deri sa të… kishim informacione se situata është e qetësuar dhe pastaj ata të shpërndaheshin, të shkonin nëpër shtëpitë e tyre. Do të thotë, po, kishte raste kur edhe vetë prindërit nuk ishin të sigurt dhe kishte ditë kur fëmijët edhe nuk e përcillnin procesin mësimor.
FJ: Si ishte kjo periudhë si mësimdhënës?
SA: Po sigurisht se ishte shumë e vështirë. Unë thashë se ishin vitet e para të punës sime në arsim që kisha marrë ditarin në dorë edhe nuk ishte e lehtë sepse njëherë ti vetë si person ke frikën e luftës. Tek unë ishte edhe një situatë tjetër, se unë isha, faktikisht përcillja situatën edhe nëpër vendet tjera, që isha më shumë afër skenave të luftës.
Edhe tani isha shumë afër, kisha qenë edhe shumë afër skenave dhe rrëfimeve të cilat tragova nga 99-ta të atyre ngjarjeve, të atyre rrëfimeve që i kisha përjetuar, që i kisha mbledhur, që i kisha diskutuar me familjarët e ardhur këtu, të zhvendosura nga shtëpitë dhe nga vendbanimet e tyre dhe ishte e vështirë kjo situatë.
Unë kisha atë përgjegjësinë, atë frikën më të madhe, e kisha atë të them, sikletin se pse nuk e di çka do të ndohte nesër, dhe e kisha atë traumë, e kisha atë frikën, e kisha atë përgjegjësinë… Sepse para teje ishin nxënësit, ishin një moshë shumë e mitur, që faktikisht ishte klasa e pestë, klasa e gjashtë, mosha dhjetë, njëmbëdhjetëvjeçare, dymbëdhjetëvjeçare, që e kishin frikën. Edhe ata ishin, faktikisht dëgjonin, ishin pjesë e atyre ngjarjeve dhe tek ato ishe frika, ishte paniku, ishte ajo pasiguria se çka mund të ndodhë pas një ore, ose çka do të ndodhë nesër. Sepse, megjithatë ishe kohë lufte, intensiteti varej nga dita, varrej nga muaji, varrej nga zhvillimet e përgjithshme që i kishte…
FJ: Ka ndodhur që gjatë mësimit të ketë të krisura ose diçka… ndonjë ndodhi e juaja?
SA: Më kujtohet një rast kur flitej se atë ditë do të ishte një ngjarje, një ditë… Përcilleshin informacione se do të ketë zhvillime më të… më të ashpra të konfliktit. Faktikisht ishin informacione që vishin nga shumë anë edhe sigurisht se e biseduam me kolegët, me udhëheqësinë e shkollës se çka të bëjmë dhe ishim të… Faktikisht, e morëm një qëndrim të përbashkët që atë ditë ata nxënës që kishin ardhur në mësim t’i lëshonim më herët, procesin mësimor t’a ndërpritnim më herët të paraditës, ndërsa mësimi i mbasditës të mos fillonte fare. Dhe sigurisht se ato situata janë shumë të… janë të rënda dhe janë të vështira.
Dhe tani, kur rikthehemi në kohë, kur rikujtojmë ato skena, ato ngjarje, edhe njëherë na vjen që të themi se a ishim ne pjesë e asaj përditshmërie që kemi bartë, që kemi mbajtur mbi supe atë barrë. Atë përgjegjësi të kesh në besim jetën e fëmijëve, jetën e nxënësve që ishin fëmijë të prindërve që faktikisht prindërit ose familjarët kishin besuar sigurinë e tyre në duart tona. Edhe ishte një situatë me shumë emocion, me shumë përgjegjësi dhe me shumë…
Më kujtohet sot, mendoj se është edhe situatë e dhimbshme, sepse të futesh në botën e një mësuesi në atë kohë, të futesh në botën e një fëmijë të asaj moshe është shumë e vështirë. Sepse nuk di se çka të sjell e nesërmja, kur dihet se për luftën asnjëherë nuk dëgjohen fjalë të mira, përherë shihen skena rrëqethëse, dëgjohen fjalë të ndryshme, malltretime, vrasje… Nuk je i sigurt me jetën tënde se çka mund të ndodhë.
Faktikisht edhe vetë kujtimet dhe fotografitë e ndryshme nga skena të ndryshme të luftërave të ndryshme në botë që janë zhvilluar, faktikisht ti ke një fotografi të qartë se çka mund të ndodhë. Dhe kur atë e ke shumë afër, e ke në prag të shtëpisë, e ke në prag të punës, e ke në prag të vendit ku ti jeton dhe ku jeton në një fshat ose jeton me një rreth ku je me nacionalitete të ndryshme dhe askush nuk ta jep një siguri, një garancë… kur dihej se forcat policore serbe në Kosovë çfarë skenash, çfarë malltretimesh, çfarë gjërash aq të këqija, aq rrënqethëse, aq gjakpirëse kishin bërë në familjet shqiptare, te fëmijët, te gratë, te pleqtë… Sigurisht se ajo ishte shumë stresuese dhe shumë e frikshme, sepse nuk kishte siguri.
FJ: Po, gjithsesi ka ndikuar kjo se njëkohësisht ke punuar dy punë, edhe ke pas informacione edhe nga sfera, si gazetare edhe… po shumë interesant. Sadije, pasi që përmende se në shkollë ka pasur, gjatë kësaj, konkretisht derisa zgjaste konflikti, a kishte bashkëpunim me kolegët e palës tjetër?
SA: Sigurisht kur është në pyetje jeta e një personi, një njeriu, frika është prezente tek të gjithë. Sigurisht se edhe ata kishin frikë për jetën e tyre, për fëmijët e tyre, për nxënësit e tyre. Edhe pse ishin ndoshta në një numër më të vogël, domethënë se, mund të ishin shumë pak, sepse punohej me një paralele, e kombinuar ishte.
Por, sigurisht se frika ekzistonte. Megjithëse, një numër i familjeve maqedone ishin shpërngulur nga fshati, por ende kishte të atillë, ato ndoshta te pala e tyre mësimi u ndërpre një kohë pak më të gjatë, por ne kishim kolegë të cilët jepnin mësim te paralelet shqiptare.
Frika ekzistonte, sigurisht ne të gjithë e kishim atë brengën se çka do të ndodhë nesër, ose si të shpëtojmë kokën sot. Ndoshta ata edhe për shkak të transportit edhe ishte e arsyeshme mungesa e tyre në punë që…
Ne kemi bashkëpunuar, kemi biseduar se të kemi në radhë të parë, të mbrojmë jetën e njëri-tjetrit, domethënë, të atyre njerëzve që jemi aty, të kemi siguri dhe përgjegjësi njësoj se çka mund të ndodhë. Sepse në atë vend ne, sigurisht se shumica ishte shqiptare…, por kur është në pyetje frika, kur është në pyetje lufta, njerëzit janë më humanë, njerëzit janë… afrohen me njëri-tjetrin për një interes të caktuar, për një interes të përbashkët.
Sepse, nuk mund të themi njëlloj e ka përjetuar ngjarjen një shqiptar që jeton në Manastir, ose në Ohër, ose në Prilep në krahasim me një shqiptar që jeton në Shkup, në Tetovë ose në Gostivar. Këto janë, sigurisht që janë dy gjëra të cilat ndryshojnë shumë nga njëra-tjetra, janë… Secila është një rrëfim i një personazhi në vete dhe sigurisht se ngjarjet që janë zhvilluar nëpër ato qytete dhe nëpër ato vende me ata shqiptarë, në krahasim me shqiptarët që ne kemi qenë në këto vende ku jemi me shumicë të theksuar, sigurisht se dallon.
Por, përgjegjësia, frika dhe siguria në disa raste nuk pyet komb dhe nuk pyet fe, por është njerëzore që të ketë siguri, që të ketë shpëtim, faktikisht që të shpëtohet koka. Në atë rast interesi i përbashkët ka qenë siguria dhe shpëtimi i… mos të eskalonte ndonjë situatë me përmasa shumë më të mëdha që nuk…, askush nuk do të kishte kontroll mbi atë që mund të ndodhte dhe sigurisht se përgjegjësinë atëherë nuk do ta merrte askush.
FJ: A ka ekzistuar ndonjë lloj diskriminimi në shkollën ku keni punuar ose në fshatin?
SA: Gjatë kohës së luftës shqiptarët në këtë nënqiell çdoherë kanë qenë në shënjestrën e diskriminimit, duke filluar me dekada e me shekuj. Dihet pozita e shqiptarëve në hapësirën ballkanike dhe më gjerë – se si ka qenë, se çfarë çmimi është dashur shqiptarët të paguajnë për të… çfarë sakrifice kanë bërë, çfarë çmimi kanë paguar për të drejtën e tyre elementare dhe themelore: Të kenë lirinë e shprehjes, të kenë arsimin në gjuhën e tyre, të kenë të drejtën e flamurit, të kenë të drejtat themelore njerëzore, të cilat edhe i garanton Karta e Organizatës së Kombeve të Bashkuara për të drejtat e njeriut.
Situatat kanë qenë të ndryshme dhe sigurisht që diskriminimi ka qenë në shprehje me vite. Po të flas për kohën për të cilën unë mbaj mënd më mirë, duke mos u nisur nga rrëfimet që kam dëgjuar nga të tjerët, sepse ne vetë kemi kaluar atë fazën e diskriminimit derisa kemi arritur që të shkollohemi dhe të diplomohemi. Se faktikisht jo, para njëzet e sa viteve nuk ishte kjo mundësi e arsimimit dhe shkollimit në gjuhën tënde, sepse nuk është njësoj të kesh universitetin në prag të derës, ose të shkosh të shkollohesh në një qytet tjetër ose në një shtet tjetër.
Sigurisht se nuk ka qenë e lëhtë, veçanërisht për ata të cilët kanë qenë student ne Universitetin e Shkupit. Ata e dinë se me çfarë vështirësish dhe me çfarë diskriminimi të llojit të vet janë ballafaquar. Por, mos harrojmë të përmendim se kemi diskriminime edhe brendashqiptare, diskriminim brendashqiptar derisa ti të arrish dhe të punësohesh, të marrësh atë pjesë në shoqëri, të ndash atë pjesën tënde nga shoqëria të cilën të takon, për të cilën ti je edukuar, je përgatitur, je diplomuar.
Ka raste kur diskriminimi ka qenë nga pala maqedone, por ka raste kur diskriminimi ka qenë edhe brenda vetë shqiptarëve në një institucion të caktuar si pasoje e inkuadrimit të shumë faktorëve të tjerë të jashtëm.
FJ: Fëmijët a janë shoqëruar në këtë periudhë mes vete, shqiptarët me maqedonët? A kanë pasur aktivitete së bashku, apo diçka?
SA: Megjithëse unë vij nga fshati ku, faktikish nga një fshat ku edhe vetë popullata është multietnike, kuptohet me një numër më të konsiderueshëm të maqedonëve, por ata sepse ashtu është e përqendruar ose e koncentruar vendosja e popullatës në fshat, në pjesën e epërme janë pala maqedone dhe në pjesën tjetër janë shqiptarët, por sigurisht se kishte bashkëpunim.
Ata fëmijë të cilët kishin afër komshi shqiptarë ose maqedonë, ato raste të tilla, ata janë fëmijë dhe lojërat e tyre të ndërprera kohë pas kohe edhe kanë harruar se çka ka ndodhur nga të rriturit dhe kanë dalë dhe janë bashkuar bashkë. Ose mundësia e udhëtimit, sepse transporti ishte i tillë, se ti… në një stacion pritnim bashkë mjetin e transportit dhe deshëm-s’deshtëm ne jemi takuar me ata njerëz.
Nuk ka patur aq ndarje të theksuara, të thelluara në fshatin tim dhe në atë rajon andej. Por, përsëri, ajo ndjenja e luftës, ndjenja se pala tjetër që udhëheq shtetin i ka fajet dhe ti me një person që udhëheq shtet, një polici, një ushtri, identifikon një masë të tërë… Në mënyrë instiktive dhe ndoshta edhe të pavetëdijshme ajo… Ndoshta ti nuk e thekson, por ajo është përsëri prezente se ajo palë i ka fajet.
Kur kthehesh shofish se ti e ke komshi dhe ai s’ka faj si ti njësoj që je aty afër. Mirëpo vetë struktura udhëheqëse, vetë politika drejtuese, politikbërja e një shteti në mënyrë indirekte i shpërndan edhe këto, situata i shpërndan edhe këto ndjenja emocionuese, që është e pranishme edhe sot e kësaj dite.
FJ: Kolektivi juaj si foli për… konkretish për konfliktin? A mbështeteshte ideja, ose ajo çka ndodh?
SA: Çdo herë luftërat bëhen për ndonjë qëllim të caktuar dhe nëse njerëzit të cilët i kanë dhënë vetes detyrë që të udhëheqin dhe të drejtojnë një popull kanë arritur në atë situatë, në atë fazë që të vlerësojnë se format e tjera të zgjidhjes së konflikteve dhe problemeve, të zgjidhjes së një çështjes të caktuar, janë shterur dhe tani duhet të kalohet në forma dhe mjete të tjera të zgjidhjes së çështjes, sigurisht se do të ketë mendime pro dhe kundër. Se vetë situata e përditshme që ishte zhvilluar në një kohë të gjatë, ndoshta 3-4 dekada, sikur kishte arritur, si thotë populli, të mbushte atë kupën dhe ajo të fillonte të derdhej.
Dhe njerëzit e asaj kohe sikur kërkonin një freski, kërkonin një ndryshim. Edhe vetë paraqitja e Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare në skenë, vetë paraqitja e skenave të luftës, vetë paraqitja e atyre informatave se ne kërkojmë ndryshime, kërkojmë që të kemi më shumë liri të shprehjes, që të kemi më shumë të drejtat tona, që të kemi më shumë të drejta në shkollim, në arsimim, në punësim, të kemi, të marrim atë hisen që ne na takon si qytetarë të këtij vendi dhe të këtij shteti… Që ne japim, punojmë, paguajmë taksat e ndryshme dhe kur vjen puna që ne të marrim, ne çdo herë në atë kohë e shifshim se ne nuk e marrim atë pjesë që na takonte.
Dhe sigurisht se njerëzit ishin të mbushur më me këtë dhe kërkonin një ndryshim, kërkonin një energji pozitive, kërkonin një freski që të sillej në vendin ku ata jetojnë. Por, kishte edhe të atillë që kishin atë frikën se çka do të ndodhë, mos paraqiten skenat dhe masakrat që u bënë në Kosovë, ishte edhe ajo frikë. Kishte domethënë njerëz edhe të asaj pale që… ajo palë që e mbronte këtë ide, që kishte fikë që mos eskalonte situata, mos dilte situata nga kontrolli dhe mos kishte…
Pasi vetë fshatrat ishin me popullatë të përzier, domethënë nësë marim rajonin prej Tetove dhe deri në Jazhincë në kufi, kemi fshatra që janë etnikisht të pastra vetëm maqedone, etnikisht të pastra vetëm shqiptare dhe me etnicitete të përziera… dhe sigurisht se kjo frikë ekzistonte. Se ti nuk ke siguri, s’ke garancë nesër çka do të ndodhë në pragun e shtëpisë tënde.
Janë të njohura skenat e vrasjeve, përdhunimeve e shfarosjeve të familjeve të tëra, të ndarjeve të anëtarëve të familjes. Se 99-ta ishte shumë afër dhe normalisht që njerëzit e kishin këtë frikë dhe kishte njerëz që e duronin që mos eskalonte situata dhe kishte njerëz që kishin një guxim, një trimëri që i thonin “jo” dhe ishin të mbështetur në atë se… të sigurt se do të ketë një ndryshim dhe do të ndryshoje diçka.
FJ: A ke ndonjë përvojë personale gjatë kësaj periudhe që don të na tregojsh? Qoftë në arsim, qoftë në…
SA: Sigurisht se situatat dhe përvojat janë të shumta dhe faktikisht ishte ajo periudhë e kohës ku mjetet e informimit ishin në një numër më vogël, do të thotë ishin shumë pak mjete informimi, qofshin të shkruara, qofshin elekronike. Ishin radio, ishin televizione lokale dhe numri i gazetarëve nuk ishte në numër të konsiderueshëm, nuk ishte numri i madh i gazetarëve siç është sot. Sepse zhvillimi teknik dhe teknologjik e ka bërë të vetën, domethënë shumë gjëra kanë ndryshuar, tani ka më shumë mundësi, hapësirë informimi, sepse zhvillimi i internetit ka bërë që ti nga vendi i ngjarjes të informosh gjithçka.
Dhe atëherë ishte pak më ndryshe dhe ndoshta jam në atë mesin e atyre gazetareve të para shqiptare e cila arriti të ngjitej në malësinë e Sharrit. Ti shifshe ato, faktikisht e kam të freskët kujtimin në fshatin Sellcë, kur në mars, me 26-tin, ishte dhënë urdhri që fshatrat e malësisë së Sharrit, veçanarisht banorët e fshatit Sellcë të lëshonin shtëpitë e tyre. Dhe një urdhër i tillë kishte arrdhur faktikisht në një afat të shkurtër kohor.
Dihej se Sellca ose Kalaja e Tetovës është edhe si vendi edhe ku nisi lufta për herë të parë, domethënë u dha ai kushtrimi i lirisë nga ajo Kala. Me 2 prill unë dhe një delegacion – në atë kohë në pushtet ishte Partia e Prosporitetit Demokratik – me 2 deputetë të zonës, Abdyhadi Veseli ishte, Ismet Ramadani edhe unë – në atë kohë isha edhe aktiviste e organizatës së të rinjve në kuadër të asaj partie – shfrytëzuam me atë mundësinë që të dërgojmë, faktikisht imunitetin e atyre deputetve për të dërguar ndihma atje. Mirëpo, unë nuk tregova se jam gazetare dhe aparatin, diktafonin për inçizim i fsheha në ndihma, domethënë, se duheshte të kalohen disa postblloqe policore që të mbërrihej deri atje.
Dhe normal atje na pritshin njerëzit, ata pak qytetarë që kishin mbetur dhe, ja edhe sot e kësaj dite më rrënqedhet lëkura kur i shihje ata… faktikisht njerëzit që… S’kishte 2-3 ditë që ishte zbrazë fshati dhe kishin mbetur tavolinat, sofrat e shtruara me ushqim. Domethënë si kanë qenë duke ngrënë bukë e kanë lënë. Ose, si kanë qenë duke fjetur kanë dalë nga shtrati dhe kanë shku… Shtëpi të atilla, kishte shtëpi që janë bombarduar, kishte shtëpi të cilat ishin të… kishin hyrë forcat policore dhe kishin kërkuar diçka. Domethënë ishin teshat të shpërndara, mobiljet e shkatërruara, shtëpi të bombarduara. Që është një rrëfim në vete, është një dhimbje, është një ndjenjë që rrallë herë përjetohet. Vetëm nëse ke qenë prezent në ato skena që t’i shohish dhe të jesh pjesë përbërëse e saj, faktikisht ajo dëshira gazetareske që të jesh sa ma afër lajmit, të jesh sa ma afër asaj.
Kur shoh sot fotografitë e atyre vendeve që kanë qenë të bombarduara dhe nuk kanë qenë të sigurta, sepse askush nuk të ka garantuar për sigurinë, se aty mund të ketë edhe ndonjë mjet tjetër shpërthyes. Mirëpo, ajo dëshira gazetareske, ajo dëshira që sa ma shumë t’i informosh njerëzit ishte që edhe rrezikun s’e ke marrë parasyshë edhe s’ke kushtuar ndoshta, në ato momente emocionale, në atë gjendje… Ndoshta nuk ke varur veshët për sigurinë tënde, por ke dashur të sjellish atë realitet dhe ta plasosh në opinion, sepse domethënë ishin mundësitë e vogla që njerëzit të kenë mundësi të futen dhe të dëpërtojnë në atje. Sepse…
Ishim pastaj në një rast tjetër në fshatin Gjermë, ku u desh të bëjmë një reportazhë për fshatin, dhe shkuam atje dhe sa nisëm ne që të bëjmë reportazhën. I morëm informacionet, bëmë fotografi bashkë me kolegun tim edhe na shtruan një drekë. Një drekë modeste, që ishte përshesh me kos, mirëpo që ishte aq i shijshëm. Mirëpo nuk e patëm mundësin edhe ta fillojmë, sepse filluan menjëherë krismat të dëgjoheshin edhe njerëzit të cilët na shoqeronin ishin të mendimit se ne duhej të largoheshim sa ma shpejt, sepse mbi të gjitha ishte siguria në pyetje dhe askush nuk donte të mbante përgjegjësi për jetën e dikujt tjetër.
Ka shumë raste të atilla. Ka që ndoshta duhet edhe një emison i veçantë ose një temë e veçantë t’i kthehesh dhe t’i dëgjojsh ato ngjarje. Sepse ato janë dëshmi e gjallë, ekzistojnë fotogarfitë, ekzistojnë shkrimet e botuara…
Domethënë, nuk ishte edhe e lehtë sepse femra gazetare shqiptare në Tetovë, veçanarisht në atë kohë, kishte shumë pak, sepse ishte shumë e rëndë të punohej gazetaria në ato kushte. Po të ishe femër edhe të punoje në Tetovë kjo ishte në fuqinë e tretë. Vazhdimisht ishte në fuqinë e tretë.
FJ: Edhe shumë pak informata në realitet ekzistojnë për 2001-shin. Mendoj jo mjaftueshëm, mendoj se ka patur shumë më tepër…
SA: Po. Megjithatë, unë dhe ajo gjeneratë që i takonim asaj kohe mendoj se kemi dhënë atë kontributin tonë dhe jemi munduar që sado-kudo ta paraqesim realitetin por në përgjethësi… Kishim edhe një përgjegjësi në vete, sepse ai shkrim, ai material që do të botohej duhet të kishte një mesazh, duhej të kishte një porosi. Sepse njerëzit që do ta lexonin duhet ta kuptonin realitetin, por edhe të mbanin moralin e ngritur se nesër do të ndryshojë diçka edhe ajo e nesërme do të jetë pak më e mirë sesa ajo e djeshme që ishte.
FJ: Falimenderit për këto që i ndave me ne. Do t’i rikthehemi përseri pak procesit arsimor. Gjatë kësaj periudhe, a kishit kontakte ju me nxënësit gjatë periudhës kur nuk zhvillohej procesi arsimor? Me nxënësit ose me prindërit, a mbanit kontakt?
SA: Po, sigurisht, pasi ato fshatra – nxënësit ishin nga fshati Glogjë dhe nga fshati Përshevc – pasi mësonin në një shkollë edhe ishin njerëz të koncentruar në një vend, sigurisht se mbanim kontakte, sepse ndodhte jo e kishim komshi njëri-tjetrin, ose ishim familjarë njëri me tjetrin…, kishim informacione.
Përsëri, ishte gjendje lufte dhe një periudh kohore linjat telefonike ishin të ndërprera dhe komunikimi ishte i vështirë për distanca më të largëta. Por për distanca më të shkurta, si me thënë ai komunikimi gojë më gojë, vesh me vesh, qarkullonte. Dhe sigurisht se ne kishim komunikim me fëmijët dhe me prindërit e tyre, të cilat kur u kthyen në shtator u rikthyem në ato kujtime se si ata e përjetuan, se si ata e kanë tejkaluar atë situatë të vështirë. Sepse në atë pjesën tonë, e theksova edhe më lart, ngjarjet me një intenzitet më të madh u zhvilluan pikërisht nëpër vendet verës kur ne ishim jashtë procesit arsimor.
FJ: Kur filloi përsësi në shtator procesi arsimor, si ishte kjo, pasi pas vete kishte disa ndodhi e ngjarje? Kishte ndikim?
SA: Po, me siguri se kishte ndikim. Te fëmijët hetohej ende ajo ndjenja e frikës, shihej ende ajo ndjenja e pasigurisë, sepse edhe vetë shtatori – megjithëse u nënshkrujt marrëveshja e 29 shtatorit 2001, kur solli edhe një vendim për çarmatosjen e Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare – sikur proceset filluan që të ishin në një frymë dhe një rrugë të normalizimit. Por përsëri ajo ndjenja e frikës ende jetonte, ishte e shprehur.
Ndoshta edhe te ndonjë fëmijë ishte edhe më e theksuar, ndoshta kishte lënë edhe pasoja edhe trauma më të theksuara ajo periudhë. Sepse mosha e fëmijëve ka qenë e ndryshme, ka qenë shumë delikate dhe jo të gjithë atë e kanë marrë dhe e kanë përjetuar, e kanë futur në vete në forma dhe mënyra të ndryshme.
Pastaj shumë varet, shumë me rëndësi ka qenë edhe ai elani në familje, se si familjarët e kanë menaxhuar tërë atë situatë dhe se si ka ndikuar që ajo situatë të reflektohet te më të vegjëlit. Edhe ajo ka qenë shumë me rëndësi, por ndoshta edhe sot e kësaj dite ndonjë fëmijë i asaj kohe mund t’i ketë ende ato trauma, më pak ose më shumë të theksuara, por mund t’i ketë.
FJ: U kthyen të gjithë nxënësit, fëmijët që ishin larguar nga vendi, siç përmendët më herët se dikush është zhvendosur në Kosovë?
SA: Po. Ata të cilët kishin, e kishin bërë një zhvendosje ose një shpërngulje të përkohshme, ata u kthyen. Mirëpo, kishte raste të atilla të cilët kishin, ishin zhvendosur edhe për të jetuar atje më gjatë, megjithëse ata numra janë shumë, faktikisht janë raste sporadike, janë familje me një numër shumë më të vogël, por kishte të atilla sepse kishte rast, familjet të cilat ishin zhvendosur në Tetovë dhe më vazhduan jetën e tyre në qytet dhe nuk u kthyen. Por, shumica u kthyen. Shumica e atyre familjeve, përsëri fëmijët erdhën në vjeshtë dhe u ulën në bankat e shkollës edhe aty ku kishin ndrërprerë mësimin, dikush u ul për herë të parë, dikush u ul në vitet tjera për të vazhduar procesin mësimor në vitin shkollor pasardhës.
FJ: A keni patur konflikte ose keqkuptime me palën tjetër, në baza etnike?
SA: Po. Pasi kaloi një përiudhë kohore sigurisht se nis ajo, debati me atë ide dhe ato mendime se kush i kishte fajet. Dhe sigurisht se ato familje të cilat kanë pasur humbje më të mëdha, qoftë materiale, në shtëpi ose në biznesin e tyre… Por, ka pasur raste edhe të atilla që kanë qenë, humbjet kanë qenë më të mëdha edhe në njerëz, në familje.
Sigurisht se, pa marë parasysh se nga cila palë vinte, ajo urrejtja ishte e theksuar. Dhe përherë faji shihej te ai tjetri. Se faktikisht ishin shqiptarët fajtorë që ndodhi fatkeqësia në familjen maqedone, se ishin maqedonët shkaktarë se ndodhi fakeqësia në familjen shqiptare dhe përherë ka pasur debate të atilla. Por, mbi të gjitha një gjë ka qenë shumë e rëndësishme: se jo gjithçka varet nga njerëzit e thjeshtë, nga qytetarët. Shumëçka varet nga ata të cilët kanë vendosur që të prijnë njerëzit, domethënë të prijnë një popull, të prijnë një shoqëri për politikbërjen e një shteti.
FJ: Pasi mbaroi lufta, a ndryshoi diçka në procesin arsimor?
SA: Sigurisht se shumica e arsimtarëve, mësimdhënësve që kanë punuar në procesin edukativo-arsimor pas 2001-shit, e kanë pasur pak më të vështirë në ato shkolla që kanë qenë të përziera, multietnike. Sepse, është dashur që të ruhet ai balanci shoqëror, që të mbahet ajo vija, mos të vije deri te ndonjë ndarje etnike mes nxënësve, sepse mbi të gjitha ata janë fëmijë.
Sigurisht se këtu shumë me përgjegjësi të madhe ka qenë edhe ka ndikuar shumë edhe roli i familjes, se nëse ai fëmijë në shtëpi është përcjellë me atë ide të luftënxitjes, të hakmarrjes, ta shohë me sy tjetër atë, ta shohë fajtorin, sigurisht se ajo është përcjellë edhe në ambientin e shkollës. Sigurisht se ka qenë shumë e vështirë në atë periudhë.
Unë pastaj në vitin 2002 erdha në një shkollë tjetër, ku numri i nxënësve të palës maqedone ishte më i madh, kishte më shumë klasë, më shumë nxënës, më shumë kolegë, më shumë mësues. Kishte edhe mësim në gjuhën turke dhe, faktikisht, pas dy viteve unë erdha dhe u ndesha me një realitet pak më ndryshe.
Unë mund të them se te shkolla e Tearcës ka patur një përgjegjësi të madhe, si nga udhëheqësia e shkollës, si edhe nga vetë kolegët. Sepse, çdo herë ishte ajo që të ruhej mos të vijë ndonjë incident, mos të eskalojë situata, mos të kemi konfrontim mes nxënësve. Kemi patur raste të atilla, por sigurisht se me një përkushtim më të madh, me një përgjegjsi më të madhe, sigurisht është punuar edhe me prindërit edhe me fëmijët, është diskutuar në orët e klasëve.
Domethënë, kemi marrë si obligim, si vendim që secili të flet me nxënësit e vet. Kemi mbajtur kujdestari, faktikisht i jemi përkushtuar kujdestarisë, jemi munduar që të kemi më shumë komunikim me fëmijët, sepse ne shumë aktivitete i mbajmë të përbashkëta. Programe të përbashkëta mbajmë dhe sigurisht ishte shumë interesante,j sepse edhe në atë kohë kishte projekte të cilat në këto situata vinin që të ndikonin në ofrimin e fëmijëve.
Ishte diku viti 2005 dhe kishte një projekt nga një organizatë ndërkombëtare, IOM-i (Organizata Ndërkombëtare e Migrimit) ishte që e përkrahu financiarisht… Ka pasur disa projekte, e tash mos ndalem që t’i përmendi këta donatorët, sepse mund të bëj edhe ndonjë gabim, por vetëm atë sekuencën do ta përmendi se kur kishim aktivitete të ndryshme, për shembull me veshje popullore, me haje tradicionale, me muzikë… Për shembull kemi pat një pikë të përbashkët muzikore, ku grupi i fëmijëve i përbërë nga tre etnitete, shqiptarë, maqedon dhe turk, e bënë një vallëzim dhe një këngë. Domethënë, një vallëzim duke kënduar në tri gjuhë. Faktikisht turqit këndonin shqip edhe maqedonisht, maqedonët këndonin shqip edhe turqisht, dhe shqiptarët këndonin maqedonisht dhe turqisht, që e mësuan ato, dhe këto ishin ato elementet që afronin nxënësit dhe e zvogëlonin atë hapësirën ndarëse edhe ndikonin në eliminim e atyre faktorëve që ndikonin deri në nxitjen e ndonjë situate konfliktuoze dhe ndonjë situate që të eskalonte.
FJ: Si funksionon sot kjo ndarja etnike?
SA: Varësisht nga politika e shtetit që udhëhiqet, nga situatat të cilat prezentohen në mediat e informimit…
FJ: …në shkollë, në praktikë si funksionon kjo?
SA: Po, po këtë desha ta lidhi. Domethënë, varësisht nga ajo si udhëhiqet politika e shtetit ajo reflektohet me automatizëm edhe në jetën e përditshme, veçanarisht te nxënësit. Nëse kemi për shembull ndonjë ngjarje sportive, ku vijnë në shprehje pak ma shumë emocionet, ku vijnë në shprehje pak më shumë patriotizmi i theksuar, nacionalizmi i theksuar, të nesërmen automatikisht na reflektohet edhe në ambientet e shkollës. Domethënë, varësisht nga ajo se çka i ofrohet një nxënësi, një fëmije, një familjeje, ajo me automatizëm në njëfarë forme direkte ose indirekte të nesërmen na reflektohet edhe aty.
Po thashë sigurish, se ne çdoherë i kemi ato mekanizmat e asaj që ta menaxhojmë tërë atë situatën, sepse nuk është e lehtë që të punohet në një shkollë të përzier. Veçanarisht në këtë kohë kur fëmijët janë më të rritur, kanë më shumë informacione, janë më shumë në kontakt me botën virtuale, se çka plasohet, çka ndodhën… Edhe ti nesër e ke pak të vështirë që ta menaxhosh dhe ta kontrollosh dhe ta bindësh se nesër ato duhet bashkë të ulen, të përgatitin një program për 8 Marsin, të pargatitin një program për festën e shkollës, të marin pjesë në një konkurs letrar në biblotekën e qytetit, ose të bëjnë një vallëzim të përbashkët, të mësojnë…
Me moshat më të vogla ndoshta është pak ma e lehtë, por me këta më të rriturit është pak më e vështirë që të punohet dhe që ata të binden. Por, krejt përgjegjësia më e madhe është te familjet. Në çfarë fryme ata rriten në shtëpi, edukohen, formohen si person… Si përgjegjës të shoqerisë atë e përcjellin të nesërmen edhe në një ambient tjetër, qoftë në shkollë, qoftë në një klub sportiv, qoftë në një aktivitet tjetër shoqëror.
FJ: Si të ecim përpara në arsim?
SA: Është një pyetje që kërkon një elaborim pak më të gjerë. Faktorët shoqërorë që ndikuan në shkollë, në arsimin, në arsimin tonë, në shoqërinë tonë dhe që e kemi këtë situat që e kemi dhe të gjitha statistikat e hulumtimet ndërkombëtare që bëhen, arsimin në maqedoni çdo ditë e më tepër e rangojnë në pjesët më të ulta të suksesit duke krahasuar edhe… Domethënë larg arsimit që zhvillohet nëpër shkollat e vendeve evropiane, faktikisht të arriturat edhe suksesin e treguar të nxënësve e vlerësojnë me vendet tjera jashtë Ballkanit dhe jashtë Evropës.
Është një çështje që kërkon një analizë e studim shumë më të madh. Unë këtë do ta kisha mbështetur në tri pika: politikën larg shkollës, përgjegjësi profesionale në shkollë, bashkëpunim dhe përgjegjësi prindërore të prindërve për fëmijët e tyre dhe për interesin e tyre.
Vetëdijen e kemi dhe jemi, por duhet të ndërgjegjësohemi. Edhe vetëdijen edhe nëdrgjegjen e kemi dhe atë duhet ta zhvillojmë, ta vemë në funksion që fëmijët tanë t’i shohim si e ardhmja e jonë dhe mos të shohim që ai fëmijë patjetër të kalojë me pesëshe. Domethënë mos i rrisim fëmijët t’i mësojmë me numra, por t’i mësojmë me dije dhe me përgjegjësi në shoqëri, sepse fëmijët, rinia është e ardhmja e një populli dhe e një shteti, dhe ai fëmijë dhe ai i ri të jetë i përgatitur për nesër për të sjellë ndyshime, për të sjellë përgjegjësi në shoqeri.
Sepse, forma që është tani, të gjithë të dalin të ditur, të gjithë të dalin të diplomuar, të gjithë të jemi me universitet, vetëm se na kthen prapa dhe na sjell shkatërrim të arsimit, pasojat e të cilit ne do t’i shohim pas 10 apo 15 viteve, sepse procesi arsimor nuk shihet sot për sot. Nuk është një prodhim që shifet sot, e ke blerë një prodhim në pazar, të ka dalë i prishur dhe e kthen. Problemin e arsimit, pasojat e asaj dhe çmimin e asaj, ne do ta pagujmë mbas 5, ose 10, ose 15 viteve. Por, sigurisht se pa përgjegjësi në shoqeri, pa profesionalizëm është vështirë që të sigurohet një e ardhme dhe një përspektivë më e mire për arsimin dhe për shkollën në Republikën e Maqedonisë së Veriut.
FJ: Sadije, a ka diçka që don të ndash me ne, pasi që unë nuk kam më pyetje, ti i mbulove të gjitha.
SA: Unë ju falënderoj për interesin tuaj, që edhe unë të jem një personazh, që edhe unë të jem një rrëfim, që edhe unë të jem një portret në projektet dhe aktivitetet tua. Mendoj se ky bashkëbisedim do të nxjerrë një porosi, do nxjerrë një mesazh te të gjitha ata që do ta dëgjojnë dhe do ta shohin. Sepse, nëse nuk kemi siguri në vete, nëse nuk kemi përgjegjësi në vete dhe nëse nuk kërojmë përgjegjësi nga puna jonë, nga vetja jonë që e bëjmë, e kemi të vështirë që të kërkojmë nga të tjerët.
A duhet të ketë ndryshime? Po, duhet të ketë ndryshime sepse, arsimi ne Maqedoni nga 2001-shi dhe 2021 ka shumë ndryshime. Por, për fat të keq ka ndryshime për të keq dhe jo për të mirë. Shpresojmë se gjeneratat e reja, kuadrot e formuara do të japin kontributin e tyre.
Edhe politikbërja e përgatitjes së arsimit në Maqedoni këto gjëra do t’i shohë me një sy tjetër dhe do të ketë një përgjegjësi, në radhë të parë ata që do ti bëjnë këto ndryshime dhe që ato ndryshime, këto risi të jenë në të mirën e arsimit, të jenë në të mirën e fëmijëve dhe të rinjve, dhe jo në të mirën individuale ose personale të dikujt.
Vetëm nëse do të kemi, të jemi të përgjegjshëm si shoqëri, do të afrohemi me shoqeritë tjera të vendeve të zhvilluara, sepse edhe ata janë fëmijë, edhe ata kanë shkolla, kanë karrige, kanë banka… por atje funksion një sistem ndryshe. Dhe deri sa të arrijmë ta regullojmë që ta funksionalizojmë këtë sistem arsimor, në të mirën e njerëzve, në të mirën e shoqërisë, në të mirën e fëmijëve, sigurisht se do të na duhet ende kohë. Ngase ato janë procese shoqërore që zhvillohen me kohën dhe është e vështirë që brenda një kohe të shkurtër, brenda natës, të sjellësh shumë risi. Por, janë disa gjëra të cilat duhet të ndryshohen me automatizëm dhe në një kohë sa ma të shpejtë, për të na dhënë një garancë dhe një siguri të një ardhmërie më të mirë për nesër.
FJ: Sadije të faleminderit që ndajte kohë për ne dhe që ndajte tregimin e jetës tënde me ne, përvojën tënde.
SA: Faleminderit edhe juve.
