Садије Алити е родена во село Глоѓе, општина Теарце. Повеќе од две децении работи како професорка по албански јазик и книжевност во Теарце, но таа исто така е преведена поетеса и учесничка во повеќе книжевни настани, како и граѓанска активистка. Таа исто така работела како новинарка за весникот “Факти”, вклучувајќи го и периодот на војната во 2001 година.
Интервјуто е снимено во 2020 година.
ФЛАНЗА ЈУСУФИ: Поздрав, Садије. Може ли за почеток да ни се претставиш, да ни го кажеш името и презимето, нешто за себе, за местото каде работиш, училиштето…
САДИЈЕ АЛИТИ: Поздрав. Јас сум Садије Алити, професорка по албански јазик во основното училиште во Теарце, речиси две децении и повеќе.
ФЈ: Нешто повеќе околу ова училиште?
СА: Училиштето во кое јас работам наставата ја следат три националности, тоа е мултиетничко училиште, имаме настава на албански јазик, македонски и турски. И е едно од најстарите училишта во Полошкиот регион. Значи, има долга едукативно-образовна традиција и уште од времето на формирање, во ова училиште наставата се одвивала на три јазици.
Пред тоа, пред да… првите почетоци на мојата настава датираат од септември 1999 година, во моето родно село, во селото Глоѓе, каде што работев повеќе од три години, потоа се префрлив во селото Теарце и од тој ден до денеска сум таму во редовен работен однос.
Покрај наставата, јас долго време работев во новинарството и бев новинарка во печатен медиум, во весникот од тоа време, кој беше дневниот весник „Факти“. Значи, повеќе од една деценија работев паралелно, во образованието и во новинарството.
Дел од луѓето, од јавноста, ме знаат како учителка, друг дел ме знаат како новинарка, еден друг дел ме знаат и како поетеса, затоа што со поезија се занимавам од многу рано и досега се заокружени околу 19 наслови на објавени книги, преведени на неколку светски јазици, некаде повеќе од 15 јазици. Активна учесничка низ многу книжевни активности одржани во албанските региони, но и надвор во дијаспората, во Европа, каде што мојата поезија е наградена со признанија, со благодарности, со први места, втори, трети… Широк корпус на моето творештво…
Но, долго време сум активна, и продолжувам да бидам активна и денес во граѓанскиот сектор, особено во хуманиот аспект и во аспектот на прашања за човековите права, со нагласок на правата на жените, каде што сум минала неколку семинари, неколку тренинзи, но сум дала и значаен придонес и активност во регионот на Тетово. Бидејќи активноста на новинарството… пред да завршам со студии, значи и во текот на студиите, јас работев и како надворешен соработник од тоа време во рубриката „Млади“, потоа и во самиот весник „Флака е влазеримит“, кој се објавуваше трипати неделно.
Значи, оваа работа, покрај информирањето од настани, за разни културни настани, за разни настани за граѓански активности, фактички беа испреплетени, така што истовремено правев две или три работи. И ја информирав јавноста, публиката, за настаните што се одвиваат, но бев вклучена и непосредно во тие активности, особено низ женски организации кои по… Во првите години на плурализмот во Македонија имам дадено извонреден придонес во многу сфери во општеството, но особено би нагласила во сферата на образованието и еманципацијата на албанската жена.
ФЈ: Ти благодарам Садије што ги сподели овие информации, секоја чест. Значи, си работела и пред 2001 година. Може да ни кажеш нешто за овој период, како беше, дали соработувавте? Бидејќи спомна дека сте имале колеги и сте учеле ученици од другите националности.
СА: Да се навратиме на овие години, тоа е одреден временски период. Самото мое активирање и во дневното новинарство и во образованието го фати периодот на транзиција, периодот на војни. Кога започнав со новинарство, значи се вклучив во „Факти“ и го имав статусот на новинарка во дневно средство за информирање, беше многу тешка ситуација, бидејќи имаше војна во Косово. Значи, јас започнав во мај 1999 година, тогаш кога веќе воените случувања во Косово беа во напредна фаза. И, особено весникот „Факти“ во тоа време ни даде извонреден придонес, информирајќи нѐ за разни настани, опишувајќи го животот на луѓето низ разните кампови, кои се подигнаа за дојдените од Косово, за обединувањето.
Тука би издвоила еден многу интересен сегмент кој јас и моите колеги во тоа време, се разбира со редакцијата на „Факти“, дадовме извонреден придонес во обединувањето на семејствата. Затоа што депортацијата на албанскиот народ од нивните куќи, што се направи од варварските српски полициски сили, од оваа страна на границата, но и во Албанија… Значи, разделбата на семејствата и членовите на семејствата кои не знаеја каде се нивните луѓе, каде се нивните блиски, доведе до тоа весникот „Факти“ да даде извонреден придонес во обединувањето на овие семејства. Многу е значаен овој факт, затоа што е еден извонреден придонес. Во тоа време, тоа е историја сама за себе, која секако дека бара една друга поопширна тема за елаборирање.
Потоа септември 1999 година ме затекна и за првпат со дневникот во рака. Значи, кога сѐ уште беа свежи тие сеќавања, тие сцени, кои ни беа живи од воената состојба во Косово. Во еден период продолжи во Прешевската Долина, и таму беа во воена состојба повторно, што нас како новинари, но и како луѓе, како граѓани, како Албанци, не тангираа и ја делевме таа болка, нудевме, го дававме тој наш придонес, таа наша помош во разни форми и начини.
Дојде март 2001 година и секако беше прва или втора година откако јас бев во образование и бев таму каде што повторно се работеше со двојазично образование, но бројот на ученици и колеги во училиштето во Глоѓе беше помал. Значи, имавме помалку колеги и мал број ученици, комбинирана паралелка од прво одделение до четврто одделение во тоа време.
ФЈ: На кој јазик се одвиваше наставата?
СА: Наставата се одвиваше главно на албански јазик, но имаше едно одделение со неколку ученици во кое се одвиваше на македонски и имавме неколку колеги… Се разбира дека војната носи такви ужаси, постои страв, сега зависи и од регионот каде се одвивала. Иако Полошкиот регион, фактички регионот на селата каде што јас гравитирам, беше дел од конфликтот, но не беше со тој изразит интензитет, како што беше во другите кризни региони. Значи, селото или Општината Теарце беше опфатена во конфликтот, но не во многу голем и изразит интензитет како на Шар Планина, на кумановските планини, на скопските планини.
Секако дека и кај нас, возрасните, но и кај децата, се забележа, се почувствува стравот од војната, затоа што медиумите пласираа информации за настаните што се одвиваа. Беа и самите луѓе, граѓаните, сведоци на тоа што се случуваше бидејќи сѐ уште беа свежи сеќавањата, затоа што од шарскиот масив, од призренскиот предел, често се слушаа разни бомбардирања и кај граѓаните беше свежа таа сцена, таа трагедија што се случуваше во Косово.
И бидејќи живееш во место со мешана популација, никој не можеше да гарантира што може да се случи утре, кога и во нашите села се слушаа пукотници од војната, се слушаа бомбардирања, се слушаа најразлични приказни, кои беа дел вистинити, но имаше и дел измислени, кои во такви конфликтни ситуации, во такви случаи, во таква состојба на несигурност, секако дека наголемо се шират и луѓето како повеќе да се склони да му веруваат на тоа што го слушаат, отколку на тоа што го гледаат.
Во март 2001 година ја погоди и нашата средина, еден временски период се прекина наставниот процес. Бидејќи бевме во локални средини и многумина немаа пречки, можноста за движење на учениците и наставните во неколку училишта се врати повторно.
ФЈ: Колку траеше овој прекин?
СА: Па, можам да кажам дека имаше временски периоди, зависно од тоа каква беше ситуацијата на терен, значи, еднаш беше 4-5 дена, потоа беше една недела… Како што се развиваше интензитетот на војувањето во регионот, како што се развиваше интензитетот на настаните, така тоа се рефлектираше и на воспитно-образовниот процес.
ФЈ: Значи, немаше…
СА: Не, долг прекин во тој период во местото каде што јас работев немаше.
ФЈ: Меѓутоа, и не се одвивала… редовно?
СА: И не се одвиваше, не се одвиваше редовно во нормални услови бидејќи стравот постоеше, како кај учениците и родителите, така и кај нас наставниците, но и кај раководството на училиштето, кое секако дека имаше уште поголема одговорност бидејќи ако нешто се случеше, тоа беше одговорно. Но, колегите кои беа од други места и патуваа, тие секако дека имаа подолг прекин во работата, затоа што тогаш сѐ се блокираше со месеци, се прекина јавниот превоз и беше тешко.
Да, секако дека постоеше стравот бидејќи воени дејствија во тој регион се одвиваа и во текот на летото, значи, кога веќе… во јуни и потоа… кога веќе беше завршил и воспитно-образовниот процес.
ФЈ: Меѓутоа, додека траеше, имаше ли ученици што заминаа, кои не учествуваа во…?
СА: Сега, секако дека имаше одреден број семејства што се раселија, кои заминаа од овие места и отидоа во Косово, се преселија во други места, кој како можеше се снаоѓаше. Но, таа бројка не беше многу голема и не беше многу изразена, но, имаше такви случаи. Но, не беше во голем број и не доминираше.
Имаше такви случаи кога ние слушавме како се одвиваат бомбардирања, ситуацијата беше влошена, секако дека ги собиравме учениците или ги пуштавме порано, го прекинувавме наставниот процес или ги собиравме сите заедно на едно место, додека… имавме информации дека ситуацијата е смирена и потоа тие се разотидуваа, одеа дома. Значи, да, имаше случаи кога и самите родители не беа сигурни и имаше денови кога децата не ја следеа наставата.
ФЈ: Каков беше овој период за наставниците?
СА: Секако дека беше многу тешко. Јас кажав дека беа првите години од мојата работа во образование, кога го зедов дневникот в рака, и не беше лесно, затоа што прво ти како поединец се плашиш од војната. Кај мене имаше и една друга ситуација, затоа што бев, фактички ја следев ситуацијата и на други места, бев многу поблиску до сцените на војната.
И овој пат бев многу блиску, бев и многу блиску до сцените и приказните кои ги кажав, настаните во ’99, приказните кои ги имав доживеано, кои ги собирав, кои ги дискутирав со роднините дојдени тука, иселени од своите куќи и живеалишта и тешка беше оваа ситуација.
Јас ја имав таа одговорност, тој голем страв, ја имав таа грижа, затоа што не знаев што ќе се случи утре и ја имав таа траума, го имав тој страв, ја имав таа одговорност… Затоа што пред тебе беа учениците, беа малолетни, фактички беа петто одделение, шесто одделение, на возраст од десет, единаесет, дванаесет, кои се плашеа. И тие беа, фактички слушаа, беа дел од тие настани и кај нив постоеше страв, паника, постоеше таа несигурност, што може да се случи по еден час или што ќе се случи утре. Бидејќи, сепак, беше време на војна, интензитетот зависеше од денот, зависеше од месецот, зависеше од целокупниот развој кој…
ФЈ: Се случило во текот на наставата да има пукотници или нешто… некоја ваша случка?
СА: Се сеќавам на една случка кога се зборуваше дека ќе се случи еден настан, еден ден… Се пренесуваа информации дека ќе има поостри конфликтни случувања. Фактички, тоа беа информации кои доаѓаа од повеќе страни и секако дека разговаравме со колегите, со раководството на училиштето што да правиме и бевме… Фактички, зазедовме заеднички став дека учениците кои беа дојдени на настава тој ден, да ги пуштиме порано, наставата да ја прекинеме порано, претпладне, а попладневна настава воопшто да нема. И, секако дека тие ситуации се многу… се тешки.
И сега, кога се навраќаме, кога повторно се сеќаваме на тие сцени, тие настани, повторно ни доаѓа да кажеме дека ние бевме дел од тоа секојдневие кое го носевме, го носевме на плеќи тој товар. Одговорноста да го имаш во доверба животот на децата, животот на учениците кои беа деца на родители, кои ни ја имаа дадено довербата, нивната безбедност во наши раце. И беше една ситуација со многу емоции, со многу одговорност и со многу…
Се сеќавам и денес, мислам дека беше една болна ситуација, затоа што да влезеш во светот на еден учител во тоа време, да влезеш во светот на едно дете на таа возраст, е многу тешко. Затоа што не знаеш што ти носи утрешниот ден, кога се знае дека за војната никогаш не се слушаат убави зборови, секогаш се гледаат сцени на ужас, се слушаат разни зборувања, малтретирања, убиства… Не си сигурен што може да ти се случи во животот.
Фактички, и самите сеќавања и разни слики од разни сцени од разните војни во светот што се случиле, фактички добиваш јасна слика што може да се случи. И кога таа ти е многу блиску, на прагот на куќата, на прагот на работата, на прагот на местото каде што живееш, каде што живееш во село, или живееш во една околина каде што има разни националности и никој не ти дава некоја сигурност, гаранција… кога се знаеше дека српските полициски сили во Косово… какви сцени, какви малтретирања, какви лоши работи, толку ужасни, толку крволочни, направиле врз албанските семејства, децата, жените, старите… Секако дека тоа беше многу стресно и многу страшно бидејќи немаше безбедност.
ФЈ: Да, ова секако влијаело затоа што истовремено си работела две работи и си имала информации и од сферата, како новинарка и… да, многу интересно. Садије, бидејќи спомна дека во училиштето имало, во текот на ова, конкретно, додека траеше конфликтот, имаше ли соработка со колегите од друга националност?
СА: Секако дека кога станува збор за животот на една личност, на еден човек, стравот е присутен кај сите. Секако дека и тие се плашеа за нивните животи, за нивните деца, за нивните ученици. Иако беа во помал број, значи, можеби беа многу малку, бидејќи работеа со една паралелка, комбинирана.
Но, секако дека постоеше страв. Меѓутоа, одреден број македонски семејства се иселија од селото, но имаше и такви. Можеби кај нив наставата се прекина подолго време, но ние имавме колеги кои предаваа во албанските паралелки.
Стравот постоеше, секако дека сите ние ја имавме таа грижа што ќе се случи утре или како да спасиме глава денеска. Можеби поради превозот беше оправдано нивното отсуство од работа што…
Ние соработувавме, разговаравме да ни биде најважно меѓусебно да го штитиме животот, значи, на луѓето што сме таму, да имаме безбедност и иста одговорност за тоа што може да се случи. Бидејќи, таму ние… секако дека мнозинството беа Албанци… но, кога е во прашање стравот, кога е во прашање војната, луѓето се похумани, луѓето се… се зближуваат еден со друг за одреден интерес, за заеднички интерес.
Бидејќи, не можам да кажам дека исто го доживеал настанот еден Албанец кој живее во Битола, или во Охрид, или во Прилеп, во споредба со Албанецот кој живее во Скопје, во Тетово или во Гостивар. Ова се, секако дека се две работи кои многу се разликуваат една од друга, тоа се… Секоја е приказна за себе, на еден поединец засебно, и секако дека настаните кои се случувале по тие градови и по тие места, со тие Албанци, во споредба со нас Албанците на овие места каде што сме големо мнозинство, секако дека се разликува.
Но, одговорноста, стравот и безбедноста во некои случаи не прашува за нација и не прашува за вера, туку човечки е да се има безбедност, да има спас, фактички да се спаси глава. Во тој случај заеднички интерес беше безбедноста и спасот на… да не ескалира некоја ситуација во многу големи размери која не… никој немаше да има контрола на тоа што можеше да се случи и секако дека одговорноста тогаш никој немаше да ја преземе.
ФЈ: Постоеше ли некој вид дискриминација во училиштето во кое работевте или во селото?
СА: Во текот на војната, Албанците од ова поднебје секогаш биле цел на дискриминација, со децении и со векови. Се знае позицијата на Албанците на балканските простори и пошироко, како биле, каква цена требало да платат Албанците… какви жртви правеле, каква цена плаќале за нивното елементарно и основно право: да имаат слобода на говор, да имаат образование на свој јазик, да го имаат правото на знаме, да ги имаат основните човекови права, кои ги гарантира Повелбата на Организацијата на обединетите нации за човековите права.
Состојбите биле различни и секако дека дискриминацијата била изразена со години. Зборувам за времето кое јас подобро го паметам, не поаѓајќи од приказните кои сум ги слушала од другите бидејќи ние самите сме ја минале таа фаза на дискриминација додека успеавме да се школуваме и дипломираме. Затоа што, фактички, не, пред дваесет и неколку години ја немаше оваа можност за образование и школување на свој јазик, затоа што не е исто да ти е универзитетот во близина или да одиш да се школуваш во друг град или друга држава.
Секако дека не беше лесно, особено за тие што беа студенти на Скопскиот универзитет. Тие знаат со какви потешкотии и со каква своевидна дискриминација се соочуваа. Но, да не заборавиме дека имаме и внатреалбански дискриминации, додека успееш да се вработиш, да учествуваш во тој дел од општеството, да го делиш твојот дел од општеството што ти припаѓа, за кој ти си се едуцирал, си се спремал, си дипломирал.
Има случаи кога дискриминацијата била од македонска страна, но има случаи кога дискриминацијата била внатре меѓу самите Албанци во одредени институции, како резултат на многу други надворешни фактори.
ФЈ: Дали децата во овој период се дружеа меѓу себе, Албанците и Македонците? Имаа ли заеднички активности или нешто друго?
СА: Бидејќи јас доаѓам од село кое… фактички, од село каде што населението е мултиетничко, се разбира, со прилично голем број Македонци, затоа што така е концентрирана положбата на населението во селото, во горниот дел се Македонците, а во другиот дел се Албанците, но, секако дека имаше соработка.
Тие деца кои беа блиски соседи, Албанци или Македонци, таквите случаи, тие се деца и нивните прекинати игри одвреме-навреме… и забораваа што се случило од страната на возрасните, излегуваа и играа заедно. Или, можноста за патување бидејќи превозот е таков, дека ти… на иста станица го чекавме заедно превозното средство и сакале или не се среќававме со тие луѓе.
Немаше толку изразени поделби, длабоки, во моето село и во тој регион. Но, повторно, чувството на војна, чувството дека другата страна која ја води државата е виновна, а ти со една личност која ја води државата, со полиција, со војска, идентификуваш цела една група… Инстиктивно или несвесно таа… Можеби ти не го истакнуваш, но тоа е повторно присутно, дека таа страна е виновна.
Кога се навраќаш, гледаш дека ти е сосед и дека тој не е виновен како што не си ни ти, кој исто така си таму блиску. Меѓутоа, самата раководна структура, самата раководна политика, водењето политика на една држава, на индиректен начин ги дели и овие ситуации, ги дели овие емоции, што е присутно и ден-денес.
ФЈ: Што зборуваше вашиот колектив, конкретно за конфликтот? Се поддржуваше идејата, тоа што се случуваше?
СА: Војните секогаш се водат со некоја одредена цел и ако луѓето кои си дале себеси задача да раководат или да водат еден народ, дошле до таа ситуација, во таа фаза да оценат дека другите форми на решавање на конфликтот и проблемите, на решавање на одредено прашање, се исцрпиле и сега треба да се премине на други форми и средства на решавање на прашањето. Секако дека ќе има мислења за и против. Дека самата секојдневна ситуација која се развиваше долго време, можеби 3-4 децении, како да, како што вели народот, ја преполни чашата и почна да се прелева.
А луѓето од тоа време како да бараа освежување, бараа промена. И самото појавување на Националната ослободителна војска (УЧК) на сцена, самото појавување на воените сцени, самото појавување на информациите дека ние бараме промени, бараме да имаме повеќе слобода на изразување, да имаме повеќе права, да имаме повеќе права во школувањето, образованието, вработувањето, да имаме, да го земеме делот што ни припаѓа како граѓани на оваа земја и на оваа држава… Ние даваме, работиме, плаќаме разни даноци и кога доаѓа работата да земеме, ние секогаш во тоа време гледавме дека не го зeмаме делот што ни припаѓа.
И, сигурно дека на луѓето им прекипи ова и бараа промена, бараа една позитивна енергија, бараа да се случи освежување таму каде што живеат. Но, имаше и такви кои се плашеа што ќе се случи, да не се појават сцените и масакрите што се случија во Косово, постоеше и тој страв. Имаше, значи, луѓе и од другата страна што… страната која ја бранеше оваа идеја, која се плашеше да не ескалира ситуацијата, да не излезе ситуацијата од контрола и да нема…
Бидејќи самите села беа со мешано население, значи ако го земеме регионот од Тетово до Јажинце на граница, имаме села кои се етнички чисти македонски, етнички чисти само албански и со мешани етникуми… и секако дека стравот постоеше. Дека немаш безбедност, немаш гаранција утре што ќе се случи на прагот на твојата куќа.
Познати ни се сцените од убиства, силувања и истребување цели семејства, на раздвојување на членови на семејствата. Затоа што ׳99 беше многу блиску и нормално дека го имаа овој страв и имаше луѓе што се надеваа дека нема да ескалира ситуацијата и имаше луѓе кои имаа смелост, храброст, кои велеа „не“ и беа поддржани во тоа дека… сигурни дека ќе има промена и сѐ ќе се смени.
ФЈ: Имаш ли некое лично искуство во текот на овој период што сакаш да ни го раскажеш? Дали во образование или…
СА: Секако дека ситуациите и искуствата се многубројни и фактички тоа беше период кога средствата за информирање беа во мал број, значи имаше многу малку средства за информирање, печатени или електронски. Имаше радија, имаше локални телевизии и бројот на новинари не беше значителен, немаше голем број новинари, како што е денес. Бидејќи техничкиот и технолошкиот развој го направи своето, значи многу нешта се сменија, сега има повеќе можности, информативен простор, бидејќи развојот на интернетот доведе до тоа ти од местото на настанот да информираш за сѐ.
Тогаш беше малку поинаку и можеби сум меѓу првите новинари Албанци која успеа да се качи по Шар Планина. Гледаш, фактички свежо ми е сеќавањето на селото Селце, кога во март, на 26, беше дадена наредба селата на Шар Планина, особено жителите на селото Селце, да ги напуштат своите домови. И, таквата наредба дојде фактички во краток временски рок.
Се знаеше дека Селце или Тетовското Кале е местото каде што започна војната за првпат, значи се направи тој повик на слободата од тоа Кале. На 2 април, јас и една делегација – во тоа време на власт беше Партијата за демократски просперитет – со двајца пратеници од таа зона, Абдулхади Весели беше, Исмет Рамадани и јас – во тоа време бев и активистка на организацијата на младите на таа партија – ја искористивме можноста, фактички имунитетот на тие пратеници, за да однесеме помош таму. Меѓутоа, јас не кажав дека сум новинарка и апаратот, диктафонот за снимање ги сокрив во помошта, значи, дека требаше да се поминат полициски пунктови за да се стигне таму.
И, нормално, таму нè чекаа луѓе, тие малубројни граѓани кои останале и… еве, и ден-денес ми се ежи кожата… кога ги гледаше тие… фактички, луѓето кои… Немаше 2-3 денови откако беше испразнето селото и беа останати маси, полни софри со храна. Значи, додека јаделе ги напуштиле. Или, спиејќи станале од кревет и заминале… Такви куќи, имаше куќи кои беа бомбардирани, имаше куќи кои беа… влегле полициски сили и барале нешто. Значи, имаше расфрлени алишта, уништен мебел, бомбардирани куќи. Тоа е приказна за себе, тоа е болка, тоа е едно чувство кое ретко се доживува. Само ако си бил присутен на тие сцени да ги видиш и да бидеш дел од нив, фактички таа новинарска желба да бидеш што е можно поблиску до веста, да бидеш што е можно поблиску до неа.
Кога ги гледам денес фотографиите од тие места кои беа бомбардирани и не беа безбедни, бидејќи никој не гарантираше за безбедноста, дека таму може да има и некое друго експлозивно средство. Меѓутоа, таа новинарска желба, таа желба колку можеш повеќе да ги информираш луѓето, беше и дека си ја немала предвид опасноста и не си ѝ придавала, можеби, во тие емотивни мигови, во таа состојба… Можеби не си се грижела за твојата безбедност, туку требало таа реалност да ја пласираш до јавноста бидејќи, значи, имаше мала веројатност луѓето да имаат можност да влезат, да се пробијат таму. Бидејќи…
Во една друга прилика бевме во селото Ѓермо, каде што требаше да направиме репортажа за селото и отидовме таму и само што почнавме да ја правиме репортажата… Ги земавме информациите, направивме фотографии заедно со мојот колега и нѐ послужија со ручек. Скромен ручек, попара со кисело млеко, но беше многу вкусна. Меѓутоа, немавме можност ниту да почнеме бидејќи слушаа пукотници и луѓето кои нѐ угостија сметаа дека ние треба брзо да заминеме, затоа што, над сѐ, беше во прашање безбедноста и никој не сакаше да сноси одговорност за животот на другиот.
Има многу такви настани. Има толку што е потребна и една посебна емисија или посебна тема да се навратиме и да слушнеш за овие настани. Бидејќи тие се живо сведоштво, постојат фотографии, постојат објавени написи…
Значи, не беше лесно, затоа што жени Албанки новинарки во Тетово, особено во тоа време, имаше многу малку, затоа што беше многу тешко да се работи новинарство во тие услови. Да бидеш жена и да работиш во Тетово, тоа припаѓа на трета сила. Постојано припаѓаше на трета сила.
ФЈ: Многу малку информации, всушност, има за 2001 година. Мислам, недоволно, мислам дека имало многу повеќе…
СА: Сепак, јас и таа генерација која припаѓаше на тоа време, мислам дека го дадовме нашиот придонес и се залагавме колку-толку да ја претставиме реалноста, но, воопшто… Имавме и една одговорност во себе бидејќи тој напис, тој материјал што ќе се објави, требаше да има и порака. Бидејќи луѓето што ќе го прочитаат, треба да ја разберат реалноста, но и да имаат висок морал бидејќи утре нешто ќе се смени и утрешниот ден ќе биде малку подобар од тој што беше вчера.
ФЈ: Благодарам за ова што го сподели со нас. Ќе се навратиме малку на процесот на настава. Во текот на овој период, имавте ли контакт со учениците кога не се одвиваше наставата? Имавте контакт со учениците или со родителите?
СА: Да, секако, бидејќи тие села – учениците беа од селата Глоѓе и Пршевци – учеа во едно училиште и беа концентрирани на едно место. Секако дека имавме контакти, се случуваше или да сме соседи, или роднини… имавме информации.
Беше состојба на војна и еден временски период телефонските линии беа во прекин и комуникацијата беше отежната за големи дистанци. Но, за пократки дистанци, како да кажам, непосредната комуникација се одвиваше. И, секако, ние имавме комуникација со децата и нивните родители, кои кога се вратија во септември, ги вративме сеќавањата како тие ја доживеале, како ја надминале таа тешка ситуација. Бидејќи во тој наш дел, истакнав и погоре, настаните се одвиваа со поголем интензитет токму летото, кога немавме настава.
ФЈ: Како беше кога повторно започна наставата во септември, откако претходно се случија неколку настани? Имаше влијание?
СА: Да, секако дека имаше влијание. Кај децата сѐ уште се забележуваше чувството на страв, се гледаше сѐ уште чувството на несигурност бидејќи и во септември – иако се потпиша договорот на 29 ноември 2001, кога се донесе и одлука за разоружување на Ослободителната национална армија – како да почнаа процесите да бидат во духот и на патот на нормализација. Но, повторно, чувството на страв сѐ уште постоеше, беше изразено.
Можеби кај некое дете беше поизразено, можеби имаше оставено и поизразени последици и трауми тој период. Бидејќи возраста на децата беше различна, беше многу деликатно и не сите го доживеале исто, го имале во себе во различни форми и начини.
Потоа, многу зависи, многу значајно беше и тоа како семејството ја менаџирало ситуацијата и како влијаела таа ситуација на децата, како се одразила кај најмладите. И тоа беше многу важно, но, можеби, и ден-денес некое дете од тоа време може да ги има сѐ уште тие трауми, помалку или повеќе изразени, но, може да ги има.
ФЈ: Се вратија сите ученици, децата што заминаа оттаму, како што спомнавте претходно, дека некој се иселил во Косово?
СА: Да. Тие кои беа раселени или привремено иселени, тие се вратија. Но, имаше такви случаи кои се иселија за да живеат таму подолго, иако тие бројки се, фактички тоа се спорадични случаи, тоа е многу мал број семејства, но, имаше такви, затоа што имаше случаи, семејства кои се иселиле во Тетово, продолжија да живеат во градот и не се вратија. Но, мнозинството се врати. Мнозинството од тие семејства, повторно децата дојдоа наесен и седнаа во училишните клупи, таму каде што запре наставата, некој седна по првпат, некои во наредно одделение, за да ја продолжат наставата во следната учебна година.
ФЈ: Имавте ли конфликти или недоразбирања со другата националност, на етничка основа?
СА: Да. Откако помина одреден временски период секако дека започнува тоа, со идејата и мислите кој беше виновен. И, секако дека тие семејства кои имаа поголеми загуби, материјални, дома или на нивните бизниси… Но, имаше и такви случаи кога загубите беа поголеми, и во луѓе, во семејството.
Секако дека, независно од која страна доаѓа, омразата беше изразена. И, секогаш вината се гледаше кај тој другиот. Дека, фактички, Албанците беа виновни за тоа што се случи несреќа во македонско семејство, дека Македонците беа причината зошто се случи несреќа во албанско семејство и секогаш имало такви дебати. Но, над сѐ, едно нешто беше многу значајно: дека не зависи сѐ од обичните луѓе, од граѓаните. Многу нешта зависат од тие кои решиле да ги водат луѓето, значи да водат еден народ, да водат едно општество со политиката на државата.
ФЈ: Откако заврши војната, се смени ли нешто во образовниот процес?
СА: Секако дека за многу наставници кои работеа во едукативно-образовниот процес по 2001 година беше малку потешко во мешаните училишта, мултиетничките. Бидејќи, требаше да се запази тој општествен баланс, да се зачува таа линија, да не дојде до некоја етничка поделба кај учениците, бидејќи пред сѐ тие се деца.
Секако дека тука со голема одговорност и многу влијаела и улогата на семејството, затоа што ако тоа дете било пратено од дома со идејата на поттикнување војна, одмазда, да го гледа другиот со други очи, да го гледа како виновен, секако дека тоа било пренесено и во амбиентот на училиштето. Секако дека беше многу тешко во тој период.
Јас потоа, во 2002 година, дојдов во друго училиште, каде што бројот на ученици Македонци беше поголем, имаше повеќе одделенија, повеќе ученици, повеќе колеги, повеќе учители. Имаше настава и на турски јазик и, фактички, по две години јас дојдов и се соочив со една малку поинаква реалност.
Јас можам да кажам дека во училиштето во Теарце имаше поголема одговорност, како од раководството на училиштето, така и од самите колеги. Бидејќи, секогаш постоеше тоа да се пази да не се дојде до некој инцидент, да не ескалира ситуацијата, да нема конфронтација меѓу учениците. Имало такви случаи, но, секако дека со една поголема посветеност, со поголема одговорност, секако дека е работено и со родителите на децата, се разговарало на часовите…
Значи, презедовме обврска, како одлука, секој да разговара со своите ученици. Држевме и дежурства, фактички се посветивме на дежурството, се залагавме да имаме повеќе комуникација со децата, затоа што ние многу имаме заеднички активности. Спроведуваме заеднички програми и секако дека беше многу интересно, затоа што и во тоа време имаше проекти кои во вакви ситуации влијаеја на зближувањето на децата.
Беше некаде 2005 година и имаше еден проект од една меѓународна организација, ИОМ (Меѓународна организација за миграција) беше што помогна финансиски… Имаше неколку проекти, да не почнам да ги спомнувам донаторите бидејќи можам да направам и некоја грешка, туку само таа секвенца ќе ја спомнам дека кога имавме разни активности, на пример со народна носија, со традиционални јадења, со музика… На пример, имавме една заедничка музичка изведба, каде што групата од деца составена од три етникуми: Албанци, Македонци и Турци, создадоа едно танцување и една песна. Значи, танцување пеејќи на три јазици. Фактички, Турците пееја албански и македонски, Македонците пееја албански и турски, а Албанците пееја македонски и турски, што ја научија… Тоа беа тие елементи кои ги зближуваа учениците и го стеснуваа просторот на поделба и влијаеја во елиминирањето на факторите кои влијаеја во поттикнување на некаква конфликтна ситуација и некоја ситуација да ескалира.
ФЈ: Како функционира денес оваа етничка поделба?
СА: Зависно од државната политика што се води, од ситуациите кои се презентираат по медиуми…
ФЈ: …во училиште, во практиката, како функционира тоа?
СА: Да, да, тоа сакав да го надоврзам. Значи, зависно од тоа како се води државната политика, таа по автоматизам се рефлектира и во секојдневниот живот, особено кај учениците. Ако имаме, на пример, некој спортски настан, каде што доаѓаат до израз малку повеќе емоции, каде што доаѓа до израз малку повеќе патриотизмот, изразениот национализам, утредента автоматски ни се рефлектира и во амбиентите во училиштето. Значи, зависно од тоа што му се нуди на еден ученик, на едно дете, на едно семејство, тоа по автоматизам во некоја директна или индиректна форма утредента се рефлектира и таму.
Да, реков секако дека ние секогаш ги имаме тие механизми да ја менаџираме целата таа ситуација, затоа што не е лесно да се работи во мешано училиште. Особено во време кога децата се повозрасни, имаат повеќе информации, повеќе се во контакт со виртуелниот свет, што се пласира, што се случува… И тебе утре ќе ти биде малку потешко да го менаџираш, да го контролираш и да го убедиш дека тие утре треба заедно да седат, да подготват програма за 8 Март, да подготват програма за патронатот на училиштето, да учествуваат на книжевен конкурс во градската библиотека или да изведат заедничко танцување, да учат…
Со помалите возрасти можеби е малку полесно, но, со повозрасните е малку потешко да се работи и да се убедат. Но, најголемата одговорност е на семејствата. Во каков дух тие растат дома, како се воспитуваат, се формираат како личности… Како одговорни во општеството, тие тоа го пренесуваат во иднина во еден друг амбиент, дали на училиште, дали во некој спортски клуб, дали на некоја друга општествена активност.
ФЈ: Како да одиме напред во образованието?
СА: Тоа е прашање кое бара пошироко елаборирање. Општествените фактори кои влијаеја во училиште, во образование, во нашето образование и што ја имаме оваа ситуација…. И, сите статистики и меѓународни истражувања што се прават, образованието во Македонија сѐ повеќе се рангира на најниските места по успех во споредба со и… Значи, далеку од образованието кое се одвива низ училиштата во европските земји, фактички достигнувањата и покажаниот успех на учениците се вреднува во споредба со други земји надвор од Балканот и надвор од Европа.
Тоа е прашање кое бара многу голема анализа и студија. Јас ова би го поткрепила во три точки: политиката далеку од училиштето, професионална одговорност на училиште, соработка и родителска одговорност за нивните деца и за нивниот интерес.
Имаме свест, но треба да бидеме совесни. Имаме свест и совест и треба да ја развиваме, да ја ставиме во функција нашите деца да ги гледаме како наша иднина и да не гледаме тоа дете по секоја цена да мине со петки. Значи, да не ги растеме децата учејќи ги со бројки, туку да ги учиме со знаење и со одговорност во општеството, затоа што децата, младината е иднината на еден народ и на една држава и тоа дете и тој млад човек да биде подготвен за утре да донесе промени, да донесе одговорност во општеството.
Бидејќи, формата која е присутна сега, сите да излезат дипломирани, сите да сме со универзитет, само нè враќа назад и доведува до уништување на образованието, чии последици ќе ги видиме по 10 или 15 години, затоа што образовниот процес не се гледа на денешен ден. Не е некој производ што се гледа денес, си купила некој производ на пазар, ти излегол расипан и го враќаш. Проблемот со образованието, проблемот со него и таа цена ние ќе ја платиме за пет, или 10, или 15 години. Но, секако дека без одговорност во општеството, без професионалност, тешко се обезбедува подобра иднина и перспектива за образованието и за училиштето во Република Северна Македонија.
ФЈ: Садије, има ли нешто што сакаш да споделиш со нас бидејќи јас немам веќе прашања, ти покри сѐ.
СА: Јас ви благодарам за вашиот интерес и јас да бидам еден од ликовите, и јас да бидам една приказна, и јас да бидам еден портрет во вашите проекти и активности. Мислам дека овој разговор ќе изнесе една порака кај сите оние што ќе го слушнат и ќе го видат. Бидејќи, ако немаме верба во себе, ако немаме одговорност во себе и ако не бараме одговорност од нашата работа, од нас самите, тешко е да бараме од другите.
Дали треба да има промени? Да, треба да има промени, затоа што образованието во Македонија од 2001 година до 2021 има многу промени. Но, за жал, има промени кон полошо, не кон подобро. Се надеваме дека новите генерации, оформените кадри ќе дадат свој придонес.
И политиката на подготовка на образованието во Македонија овие работи треба да ги гледа со друго око и ќе има одговорност, пред сѐ, тие што ќе ги прават овие промени и овие промени, овие новитети, да бидат во корист на образованието, да бидат во корист на децата и младите, не за нечија индивидуална или персонална корист.
Само ако имаме, да бидеме одговорни како општество, ќе се доближиме со другите општества на развиените земји, затоа што и тие се деца, и тие имаат училишта, имаат столици, имаат клупи… но, таму функционира еден поинаков систем. И, додека успееме да го средиме да го функционализираме овој образовен систем, во корист на луѓето, во корист на општеството, во корист на децата, секако дека ќе ни треба уште време. Бидејќи тоа се општествени процеси кои се развиваат со време и тешко е за кратко време, преку ноќ, да донесеш многу новитети. Но, има некои работи кои треба да се променат по автоматизам и што поскоро, за да ни дадат гаранција и сигурност за подобра иднина.
ФЈ: Садије, благодарам што издвои време за нас и што ја сподели твојата животна приказна, твоето искуство.
СА: Ви благодарам и вам.