… të pyesin: “Pse nuk ktheheni? Kur mendoni të ktheheni? A thua vallë do t’i leni të gjitha?” Pra ju pyesin… biseda dilte jashtë kontekstit, dhe dukej sikur vetë ne ishim fajtorë për atë çka kishte ndodhur.
FROSINA PANDURSKA-DRAMIQANIN: Atëherë, a mundet në fillim të prezantoheni?
KATERINA STOILEVSKA: Tungjatjeta. Unë jam Katerina Stoilevska, nga Shkupi, nga Haraçina, 26 vjeçare, studente në Fakultetin Pedagogjik në Shkup, momentalisht e papunë. Kjo është…
FPD: Më thuaj diçka për periudhën para vitit 2001.
KS: Kështu, para 2001 pra, unë isha rreth 16 vjeçare, para se të dal nga Haraçina. Jeta para 2001 ishte e mirë… kishte edhe momente të mira edhe të këqija. Në përgjithësi, nga ajo që më kujtohet prej asaj kohe është kryesisht pozitive. Ka pasur incidente më të vogla, ndonjëherë edhe të mëdha, zënka nga ana e palës tjetër, por prapëseprapë ishte në rregull; shoqëroheshim, kishte komunikim të mirë me ata të nacionalitetit tonë në shkollë. Mësoja në Haraçinë në shkollën fillore, domethënë deri në klasën e tetë, në paralele të veçanta, megjithatë ishim paralele të kombinuara, sepse ishim shumë pak fëmijë, klasat e para me të tretat dhe të dytat me të katërtat. Paralelet shqiptare ishin të posaçme, …
FPD: Çka mësonit bashkë?
KS: Jo, nuk mësonim bashkë. Kishte përpjekje në fillim të na kombinonin në lëndët si edukatë fizike, p.sh., për të ketë disa aktivitete së bashku por nuk qe e mundur sepse kishte probleme ndërmjet nxënësve meshkuj të palës së tyre dhe të palës sonë, kishte rrahje, zënka, prandaj edhe u ndamë, dhe ishim gjithmonë veç e veç.
FPD: Profesorët a ishin të gjithë maqedonas?
KS: … Profesorët… po. Profesorët tanë ishin maqedonas, të tyrit shqiptarë. Ne e kishim vetëm një profesor të gjuhës angleze që ishte shqiptar, por të tjerët ishin të gjithë maqedonas. Por i njihnim edhe profesorët e tyre, sepse ne ishim në numër të pakët, klasa jonë kishte rreth 13 nxënës dhe bashkë më klasën tjetër mbërrinim diku rreth 20. Pra, klasa ime ishte diç më e madhe ndërsa të tjerat jo. Paraprakisht vinin këtu edhe nxënësit nga Bërnjarci, nga një fshat i afërt, por për shkak të problemeve permanente ata u ndalën së ardhuri në shkollën tonë dhe u transferuan në Çento. Aty vazhdua të shkollohen ata, por më herët, gjeneratat e mëparshme vinin të gjitha te ne. Tani, klasa ime kishte edhe boshnjakë, domethënë nga Orllanca, ky është një vend tjetër gjithashtu mbi Haraçinës, por me ata nuk kishim asnjë problem. Ata mësonin në gjuhën maqedonase, dhe kështu…
FPD: Të themi, në atë pjesën joformale të arsimit, ekskursionet, aktivitetet e përbashkëta, sa ishte kontakti me shqiptarët? A shoqëroheshe ti me ato? A kishe shoqe apo fqinj?
KS: Epo, kështu… p.sh. kur bëhet fjalë për arsim, me shqiptarët kishim komunikim, sepse ishim… unë personalisht kam qenë në gara bashkë me nxënës shqiptarë, pavarësisht gjinisë… jam pranuar pozitivisht, nuk ka pasur negativitete, ofendime, pra arsimi ishte i rëndësishëm, shkalla e përgatitjes arsimore, nuk ishte e rëndësishme nëse unë isha maqedonase e ata shqiptarë. Ndërsa, sa u takon shëtitjeve, ekskursioneve … në fillim na lejonin të shkojmë bashkë, por shpesh kishte probleme të mëdha, zënka, rrahje, ndërmjet meshkujve zakonisht, meshkujt dhe ne femrat ziheshim, pra, nguceshin, ofendonin, të shtynin, pickonin, prandaj edhe ishim të ndarë. P.sh. nëse ata shkonin njërën ditë, ne shkonim një ditë tjetër, ndërsa nëse urdhri nga ministria ishte që të shkohet të njëjtën ditë, atëherë ne i ndërronim relacionet dhe destinacionet. Pra, asnjëherë nuk kemi qenë në të njëjtin vend, nëse ata janë në njërën anë të Maqedonisë, ne jemi në anën tjetër, për të mos pasur asnjë kontakt.
FPD: D.m.th., qysh atëherë e ke vërejtur se kishte ndasi…
KS: Po, ndasi ka pasur përherë. Ndoshta ka qenë për shkak të mbrojtjes, sigurisë, nuk e them që gjithmonë ka qenë kështu. Ka pasur përjashtime që kishin gatishmëri për komunikim në mënyrë pozitive, plotë herë. Por kishte një pjesë të madhe të cilët nuk na pranonin neve, thjeshtë të shihnin si pakicë, sepse ata gjithmonë ishin në numër shumë më tepër se ne, dhe prandaj ne ishim… si ta them… të mbrojtur. Ndërsa, sa i takon jetesës, jashtë shkollës, me fqinjët asnjëherë nuk kam pasur probleme. Pra, aty ku jetoja unë kishte edhe maqedonas të tjerë, meqë ne kemi qenë vendas në Haraçinë, por kishte edhe shumë shqiptarë, gjithashtu vendas në Haraçinë. Asnjëherë nuk kemi pasur probleme me ata… ndoshta kur nipërit dhe mbesat e tyre kanë qenë të vegjël, të themi në fillim, derisa t’i edukojnë në shtëpi, d.m.th…
FPD: Në vitet më të çmendura…
KS: Po, pikërisht. Ka pasur zënka të vogla, por ashtu si kalonte koha, vetë prindërit i drejtonin fëmijët e tyre kah bashkëjetesa dhe harmonia, duke iu thënë se në asgjë nuk jemi të ndryshëm, edhe pse ne ishim maqedonas dhe ata shqiptarë, pra kemi pasur komunikim pozitiv, shkonim në çaj te ata, në ëmbëlsira, nëpër dasma kam shkuar, me gjyshen time, ka qenë goxha e vogël, p.sh. klasa e pestë, e gjashtë, por kam marrë pjesë në solemnitetet e tyre, si thuhet. Ata ishin vazhdimisht te ne, më kujtohet, shqiptarët nuk kishin telefona nëpër shtëpitë e tyre, ndërsa gjyshi im dhe gjyshja ime kishin, dhe ata vazhdimisht do të vinin në shtëpinë tonë për të folur me farefisin e tyre që e kishin në mërgim, pra gjithmonë kishte dikush aty pari…
FPD: Kishte komunikim normal…
KS: Po, kishte komunikim normal.
FPD: A mund të kujtohesh lidhur me ndonjë ngjarje pozitive nga fëmijëria jote, pra, që në njëfarë mënyre do ta kujtojë Haraçinën… pastaj do të të pyes për ndonjë gjë tjetër…?
KS: Epo, ku ta di. Më kujtohet, s’di si ta them. D.m.th. megjithëse kam jetuar 10 vite në internat, vitet më të bukura të jetë sime i kalova atje. Pra, fëmijërinë e kalova atje. Fëmijët e sotëm kanë fëmijëri krejt tjetër nga ajo e jona asokohe. Unë kam kaluar një fëmijëri të vërtetë, fëmijëri me plotëkuptimin e fjalës. Këtu bëjnë pjesë të gjitha ato momente gëzimi dhe hareje me shokët, farefisin, kushërinjtë, duke lozur lojëra të ndryshme përreth shtëpive tona, të banuara me maqedonas, bile ndonjëherë na bashkëngjiteshin edhe fëmijët shqiptarë… luanim lojëra nga më të ndryshmet. Shtëpia ime ishte afër një udhëkryqi, pra vizatonim lojëra shoqërore, shumë lojëra tjera, p.sh… Haraçina është vend ku njerëzit kryesisht merren me bujqësi, prandaj edhe kënaqesha me momentet kur vinin të korrurat, voziteshim me kombajnë (qeshet), luanim me lodra të ndryshme të cilat fëmijët e sotëm nuk e dinë as si duken. Po ashtu, edhe pse isha vajzë shoqërohesha me djem, sepse kushërinjtë afër meje dhe në rrethin më të gjerë ishin shumica meshkuj; pra, edhe sot më kujtohet se si me vëllain dhe kushëririn tim ngjiteshim nëpër dru arash, qershish, ata ngjiteshin përpjetë ndërsa unë as që mund ta pranoja faktin se isha vajzë dhe doja patjetër të ngjitem edhe unë atje ku ishin ata. Pra, kishte pakufi aktivitete dhe lojëra që i bënim. Pastaj, me kalimin e kohës filluam të dalim, të mblidhemi, të shoqërohemi…
FPD: Kafiteri, të pira…
KS: Kafe, shikime andej-këndej… unë nuk pija kafe, pija veç kakao, ndërsa shoqet e mia po (qeshet me zë), po… ndërsa unë fillova të pi tek në vit të tretë të shkollës së mesme, kur erdha në internat, por asnjëherë nuk ndahesha, gjithmonë doja të jem e pranishme. Kisha disa shoqe që jetonin me mua, mësonim bashkë, kishte edhe më të vogla se ne dhe gjithmonë mblidheshim, d.m.th… nëse sot mblidheshim te unë, nesër do të shkonim te ndonjë shoqe tjetër, të tretën ditë te dikush tjetër, e kështu me radhë. E kishim një shoqëri të vërtetë. Bisedonim për tema të ndryshme, thjeshtë për gjithçka që na interesonte. Atëherë nuk kishte aparate si sot, si p.sh. CD, radio-sisteme, këto filluan të dalin në treg mbasi i mbusha 12 vjet. Paraprakisht ne dëgjonim kaseta, më kujtohet kur mblidheshim tek unë dhe i ushtronim pikat që i kishim p.sh. për patronatin e shkollës… gjithçka ishte e mrekullueshme. Kishim edhe vendet specifike ku takoheshim në pjesë të ndryshme të ditës, dhe secila tregonte çfarë kishte për të treguar, dhe thjeshtë kënaqeshim, ku e di…!
FPD: A mundesh tani të më tregosh ndonjë përvojë negative në periudhën para 2001?
KS: përvojë negative? Epo… Ka pasur shumë përvoja negative, p.sh. kur shkoja të themi në shitore, mbasi afër shtëpisë tonë nuk kishte ndonjë të tillë, dhe ndeshesha me ndonjë fëmijë të nacionalitetit tjetër, duhej të kujdesesh se t’i shkulte flokët, apo të të prekë prapanicën, të të shajë dhe ku ta di unë se çka tjetër. Po të ishe vetëm nuk kishe se si të mbrohesh. Mirëpo unë personalisht nuk kam pasur ndonjë problem të tillë, kam qenë e guximshme në atë drejtim, shkoja shumë më larg se sa që duhej. Mbasi në një pjesë të fshatit kishte shtëpi maqedonase por shitoret ndodheshin kryesisht në pjesët e banuara krejt me shqiptarë. Nuk ishte ndonjë sfidë për mua të mos shkoj, përherë kam lëvizur e lirë. E pranoj që frika ishte pjesë e vetes sime, mbasi ata ishin shumë më tepër në numër. Ndodhte për shembull që kur të kalojë aty pranë, kur isha të themi rreth 14 vjeç, kishte aty të ri më të rritur se unë, deri 20 vjet, dhe më lëshonin ndonjë fjalë ofenduese por unë nuk rija indiferente, ua ktheja, megjithëse asnjëherë nuk kam qenë iniciatore e rasteve të tilla. Besoj që asnjë maqedonas nuk do të zihej me ta, mirëpo nëse ti ju tregon se je i dobët, atëherë ata gjithnjë e më tepër merrnin hov. Mua nuk më ka ndodhur ndonjë rast më i rëndë, por kam pasur shoqe e shokë të cilët rrugës për në shtëpi kanë qenë sulmuar edhe fizikisht, bile edhe me armë të ftohta, si thika, etj. Pastaj…
FPD: Para 2001-it?
KS: Po, para 2001. Pastaj, p.sh. unë isha të themi në vit të parë në shkollë të mesme, ata që ishin në vit të tretë… shokë… ndodhte shpesh të zbriten në disa stacione më përpara p.sh. para Haraçinës, vendi quhet Ekonomi, rriheshin në 55-shen, zbriteshin pa mos pasur rastin dikush t’ju ndihmojë. Pra, raste të tilla kishte plot, për shembull, që nuk më takonin mua personalisht, rrahje për shembull, por zakonisht bëheshin në mes meshkujve të të dyja palëve.
FPD: Ma përmende që në shkollë ndasitë kanë ekzistuar vazhdimisht. Kur u ndërruar atmosfera për herë të parë në Haraçinë. Kur për herë të parë para 2001 filloi të flitej në atë drejtim? Sa u ndryshua jeta në përgjithësi?
KS: Në fillim, pra, derisa isha më e vogël, nuk pata ndjerë ndonjë kërcënim më të madh, p.sh. personal, si të them si fëmijë. Por, me kalimin e kohës, e dini, dëgjoheshin kohë pas kohe ovacione se duhej të shpërngulemi, se ka pasur kërcënime, në familjet e maqedonasve, vinin letra anonime, se duhej të shpërngulen. Këto gjëra unë i kam ndjerë fshehurazi, si fëmijë, i bënin këto biseda babai im, gjyshi im, anëtarët më të rritur të familjes. Por nuk e di. Maqedonasit menduan se duhej të qëndroni aty dhe se nuk e kishin ndërmend t’i braktisin vatrat e tyre. E tani, mendoj që ndasitë filluan të thellohen me fillimin e konfliktit në Kosovë, dhe me ardhjen e refugjatëve kosovarë në Haraçinë. Mendoj: Gjithmonë shqiptarët ishin më shumë se ne Atëherë numri i shqiptarëve, megjithatë kur erdhën ata, mendoj që atëherë problemet filluan, sepse struktura nuk mund të them që ndikonte, ndoshta ndikonte, prapëseprapë ata ishin më shumë, erdhën ende më shumë prej atje, persona të shpërngulur, refugjatë, s’ka lidhje. Megjithatë mendoj se ata ua ndryshonin komplet mënyrën e qasjes ndaj… jetës. Mendoj se ata nxiteshin për idetë e tyre, të themi të luftojnë për disa të drejta, ide, të kërkojnë më tepër, dhe besoj që për shkak të tyre ata edhe kishin qëndrime negative ndaj maqedonasve. S’di si ta them… Sikur dikush ju fuste energji negative në jetën e tyre, ata njerëz që erdhën nga anësh, nga jashtë, dhe mendoj që ndodhi një rrezik i madh për maqedonasit… ishte si një paralajmërim, por nuk u mor seriozisht. Para 2001 kur u vranë katër policë maqedonas në hyrjen në Haraçinë, u vranë brutalisht, mendoj se gjithkund, jo vetëm në mediume, mbisundonte një frikë te njerëzit, nuk e dinim si… si të sillemi, kishim frikë, pra nuk pritej një gjë e tillë, mendoj askush nuk do ta priste, kudo qoftë brenda shtetit, ndërsa ajo ndodhi mu në Haraçinë. Ndodhi për herë të parë te ne, vendi u rrethua me forca të armatosura, ushtri e polici, nuk më kujtohet mirë por hetimet për të gjetur vrasësit vazhduan për një kohë shumë të gjatë. Të mos them qesharake, ishte situatë e rëndë, katastrofë për vrasjen e katër personave, ndërsa fajtorët kujtoj që u gjetën shumë më vonë, po.
FPD: Sa… si i përjetoje ti këto ngjarje, të themi para se të ndodhte 2001-shi; a u shfaq ndonjë dyshim për atë se çka mund të ndodhte, apo thjeshtë nuk dëshiroje të mendosh për sende të tilla?
KS: Epo… nuk e di. Nuk kam menduar, sinqerisht, asnjëherë nuk e kam paramenduar se një gjë e tillë… p.sh. kisha dëgjuar, isha e informuar përmes mediumeve për Kosovën dhe krizën me refugjatët, pra zhvillimet e tilla i ndiqja nëpër mjetet e informimit, por edhe në komunikim me shokë të tjerë të shkollës, asokohe unë isha viti i parë në shkollë të mesme… por nuk e kam pritur që edhe te ne do të ndodhte një gjë e tillë, mu në Haraçinë. Ku ta di, në nënvetëdijen time e ndjeja një frikë të vazhdueshme, s’di si ta them, nga ngjarje të tilla, përherë kur dëgjoja për raste të tilla ndjehesha keq, kisha një frikë të papërballueshme, ndoshta kjo ishte ajo që më çonte të mendoj dhe ndjej thellë në veten time se diçka e tillë mbase dhe do të ndodhte. Jeta pas rastit me Kosovën ndryshoi plotësisht. Pra komunikimi i mëhershëm ndryshoi krejtësisht. Edhe shqiptarët filluan të jenë më të kujdesshëm me ne gjatë komunikimit. Ata megjithatë vazhduan të komunikonin me ne, por filluan të ndjehen të rezervuar, u distancuan disi edhe më tepër. Realisht, po të më pyeste dikush mua se a mund të ndodhte një gjë e tillë, do t’i kisha thënë që jo, asnjëherë, sepse Haraçina ka qenë Haraçinë. Ndoshta unë kam dëgjuar që përpara tanët merrnin letra kërcënuese nëpër shtëpitë e tyre për t’u shpërngulur gjetiu, ndonëse gjyshi im dhe të tjerë kishte dekada që jetonin aty, por mendoja se ato kohë kanë kaluar dhe se situata ka ndryshuar për të mirë. Prandaj ndoshta edhe e mendoja se nuk do të jem mbase unë ajo që do të duhet të shpërngulet nga shtëpia e saj, e të shndërrohem në person brendësisht i shpërngulur. Asnjëherë nuk e pata besuar këtë. Vetë fakti që dolëm nga fshati vetëm me një valixhe në dorë, po ju flas për 2001, tregon se ne nuk ishim përgatitur për një gjë të tillë. Mendoj që përderisa njerëzit… ekzistonin edhe të tillë, familje maqedonase që i shisnin shtëpitë në Haraçinë, por ata do ta shisnin nga njëri vend dhe…
FPD: Para 2001?
KS: Para 2001. Pra, e shisnin vendin apo shtëpinë dhe zhvendoseshin tjetërkund po në të njëjtin fshat. E kam fjalën që po ta dinin njerëzit se si do vente puna, ata do të ishin përkujdesur me kohë për të, pra do të kishin siguruar vendbanime gjetiu.
FPD: Më thuaj, mbasi veç më ndodhi 2001-shi, cila ishte ngjarja e parë të cilën e përjetuat ju, familja juaj? Si e përjetonit, si e përjetonte familja juaj? Sa mendonit në atë moment për seriozitetin e situatës?
KS: Epo, kështu… kur ngjau 2001-shi, paraprakisht, ne disa herë patëm dëgjuar se çfarë po ndodhte, pra kishte ovacione se në Tetovë po përgatitet diçka, se në Kosovë, pra po përgatitet diçka, përmendje edhe ajo, pra edhe Maqedonia, por jo Haraçina si e tillë. Pra, asnjëherë nuk do kishim menduar se diçka e tillë mund të ndodhte, pra gjithçka po shkonte sipas rrjedhës normale. Ne informoheshim vazhdimisht përmes mediumeve se diçka nuk ishte në rregull, por askush asnjëherë nuk e përmendi Haraçinën. Pra, njerëzit as ishin të paralajmëruar paraprakisht, d.m.th. askush asgjë nuk na pat treguar, së këndejmi nuk kishte shenja se diçka e keqe mund të ndodhte. Mbasi më kujtohet mirë, para se të ndodhte 2001-shi, d.m.th. qershor 2001, disa muaj përpara përfaqësues të familjeve maqedonase ishin në vizitë te kryetari i komunës dhe se vetë ai i deklaronte edhe opinionit publik se nuk kishte nevojë për…
FPD: … Panik.
KS: Po, panik. Dhe se njerëzit ishin të sigurt, se asgjë nuk kishte për të ndodhur, se nuk duhej të bëhej panik, të nxirren informata, mbasi nga mediumet nuk kishte asgjë të konfirmuar, porse në Haraçinë po dëgjoheshin zëra që thoshin se diçka po përgatitet, por askush nuk e kuptoi atë seriozisht, pasi edhe vetë shqiptarët vetëm disa ditë para muajit qershor filluan të shpërngulen me të madhe. Paraprakisht nuk kishte asgjë… disa… si të them… një muaj, a ishte para qershorit të 2001-shit, filloi të komentohet që njerëz të armatosur kishin ardhur në Haraçinë.
FPD: Pra, ju këtë e morët vesh nga lajmet apo nga fqinjët?
KS: Ne e morëm vesh nga fqinjët. Në lajme nuk kishte asgjë. Bile as edhe një apo dy ditë para se të lëshojmë fshatin lajme në mediume për këtë nuk kishte. Ashtu siç e thashë edhe më herët, kryetari ynë i komunës bile deklaronte publikisht se Haraçina ishte vend i sigurt për të jetuar dhe se asnjë person nuk do të kërcënohej a rrezikohej në çfarëdo mënyre. Dhe tani më kujtohet, atë muaj, jo në qershor, maj, më kujtohet që ne, kishte disa persona të përkatësisë nacionale maqedonase që kishin dëgjuar prej diku, prej ndonjë burimi informatash, mbase thashetheme, se ekziston mundësia që edhe në Haraçinë të përgatitet diçka e madhe, dhe njerëzit filluan të shpërngulen.
FPD: Brenda natës?
KS: Po, brenda natës. Disa familje u larguan. Nuk e di saktësisht se ku kishte filluar konflikti veç më në Maqedoni, kujtoj që kishte disa luftime, dhe e mbaj mend që njerëzit më nuk ishin prezentë në disa nga shtëpitë e fshatit, i kishin marrë me vete të gjitha dhe ishin larguar. Pastaj ata u kthyen, pra u kthyen sepse…
FPD: Muajin e njëjtë?
KS: Muajin e njëjtë. Pra ishte maj, mirë më kujtohet, u kthyen. Ishte dy javë para qershorit. Dhe pastaj, më kujtohet mirë, ishte 2 qershor, kishte një festë në fshat. E pritnim festimin atëherë në Haraçinë, pra sikur njerëzit ta kishin ditur se po përgatitet diçka, se nuk ishin të sigurt, askush nuk do të qëndronte aty. Dhe mendoj se, ku ta di, ne nuk ishim të përgatitur për diçka të tillë, pra tërë kohën rrinim në Haraçinë.
FPD: A i shihnit shqiptarët duke u shpërngulur?
KS: Në pjesën tonë nuk shihnim gjë, pra nuk kishte shpërngulje. Mendoj që edhe fqinjët tanë, bile edhe në bisedë e sipër më kujtohet çfarë thoshte babai im, se flitej se po përgatitet diçka, mirëpo sikur nuk kishte gjasa për një gjë të tillë. Të gjithë…
FPD: Askush nuk besonte?
KS: Mendoj se edhe vetë shqiptarët, ata që ishin vendali nuk donin ta besojnë. Mirëpo e kanë ditur, mbasi nuk mundet ashtu brenda natës të përgatiten ato hendeqe, që më pas, kur veç më kishim dalë nga Haraçina, thanë që ishin gërryer, se Haraçina paska fituar strukturë të re, se njerëz të armatosur qenkan vendosur, dhe si ndodhi ngjarja pra, unë isha në shkollë. Isha në shkollë dhe më kujtohet që kujdestarja jonë, erdhi… para së gjithash u habit, pastaj më thirri emrin, Katerina Stoilevska, unë ngrihem por nuk pres të më thërrasë për diçka të jashtëzakonshme, bile edhe u habita nga shprehjet e saj, e ndryshoi fytyrën kur më thirri ermin, ishte shtangur, dhe më tha: “Ti ende je këtu?” e dini, i them “po”, “po” i them, “e pse? Ku duhet të jem?” e pyes unë. “Haj si të duash”, pra “eja me mua për pak, dil nga ora”. Derisa i thotë ato fjalë unë ngrihem nga banka ndërsa ajo më thotë: “Jo, jo, jo. Kthehu! Merr me vete gjithçka që është e jotja këtu”. Në ato çaste, s’di si ta përshkruaj, një mendim i çoroditur mu rrotullua nëpër kokë se diçka u ka ndodhur të afërmve të mi, sepse gjithmonë kur të thërret profesori me një zë dhe fytyrë të çuditshme, gjithmonë më asocionte në gjëra të liga, në mendime të frikshme. Puna e parë që e mendova në vetvete ishte se kushedi se çfarë kishte ndodhur; dhe dola, ndërsa ajo më thotë, “Dëgjo, ti nuk duhet të vish më në mësim, duhet të shkosh në shtëpi urgjentisht”, thotë, “nuk e di se pse, por, ja edhe mediumet tregojnë se njerëzit në Haraçinë…” Pra më thoshte sikur nuk e di saktë se çfarë ka ndodhur dhe nuk dëshironte të…
FPD: Të të sqarojë.
KS: Të më sqarojë. Nuk dinte se çfarë të më thotë. Edhe ajo ishte tepër e hutuar. Dhe pastaj më tha që kishte kontaktuar me babin tim, dhe se ai ia kishte konfirmuar faktin që unë duhej të shkoja në shtëpi. Më kujtohet, e di që e pyeta nëse kishte ndodhur diçka me dikë prej të afërmve të mi, dhe ajo më tha: “Jo, jo, nuk ka asgjë. E di si është puna? Ti thjeshtë duhet të shkosh në shtëpi.” Dhe më kujtohet se isha e tëra e hutuar, e humbur, nuk e dija se çfarë ishte puna, askush nuk më sqaroi asgjë, pra isha e vetme, askush nga gjenerata ime nuk ishte prej Haraçine, kishte më të ri apo më të vjetër, mirëpo nuk mundesha të shkoj e t’i gjej në ato çaste, plus asaj as orët nuk na përputheshin. Më kujtohet kur shkoja për në shtëpi me 55-shen. Kishte shumë pak njerëz, disa shqiptarë veç të cilët më shikonin me habi, se pse po vozitesha në drejtim të…
FPD: Të Haraçinës.
KS: Po, për kah Haraçina. Stacioni i autobusëve, d.m.th. ishte pak më larg, rreth 20 minuta në këmbë, nga stacioni deri te shtëpia ime dhe mendoj që teksa po ecja rrugës për në shtëpi, këmbët më kthenin prapa, sepse nuk kishte asnjë njeri të gjallë nëpër rrugë, skena ishte si në horror film, asnjëherë nuk do ta harroj atë fotografi. Ka në hyrje një kanal, dhe më pas dru bagremësh, lisash, dhe asgjë nuk dëgjohej, asnjë zhurmë.
FPD: Qetësi absolute.
KS: Asnjë send nuk bëzante. Qetësi absolute. Vdekje. Ishte një qetësi e tmerrshme. Dhe tani, teksa unë po ecja, nuk e di, shumë filma dhe skena më rrotulloheshin nëpër kokë, pse duhej të ishte kështu? Sepse unë isha mësuar ndryshe. Nuk kishte shanse në Haraçinë, përpara, të mos takosh dikë në rrugë (qeshet), pra gjithmonë kishte fëmijë, edhe kur për shembull s’kishte maqedonas, fëmijë shqiptare kishte në çdo kohë të ditës, në mbrëmje jo dhe aq. Në mbrëmje gjithmonë ishte e qetë. Pra, para 2001-shit, deri kah ora 8 ose 9 kishte mjaft lëvizje, pastaj minimale, por atëherë s’kishte asnjë lloj lëvizje. Dhe tani, unë po ecja rrugës për në shtëpi dhe nuk e kisha të qartë se çka po ndodhte. Gjithmonë dëgjoheshin zhurma të ndryshme në këtë kohë, portat duke u mbyllur, sepse kishin dyer të mëdha në oborre… ndërsa tani asgjë. Dhe kur mbërrita në shtëpi nëna ime, e tëra në panik, më thotë: “A mbërrite?” “Po”, i them. “Çfarë është puna? Çfarë ka ndodhur? Pse më kërkuat?” Më thotë: “Do të vijë edhe babi yt tani”. Dhe tani ne rimë, e dini, dhe asgjë nuk bëjmë, nuk pritnim, d.m.th. unë ende nuk dija asgjë se pse më kishin thirrur të vij në shtëpi. Dhe më kujtohet se në ato çaste u kthye babai im ndërkohë që u paraqit edhe kushërira ime dhe më pyeti se ku jemi, ndërsa unë flas në telefon dhe i them: “Në shtëpi jemi”, i them. “Tani sa erdha nga shkolla, pse më pyet se ku jam, ku duhet të jem?” Ndërsa ajo e tëra në panik thotë: “Po ju nuk jeni normalë”, më thotë, “po njerëzit e uniformuar?”
FPD: […] të futur
KS: Më thotë “… kanë hyrë dhe po vijnë”, më thotë. “Nga arat”, pra afër ‘Belimbegovës’, ‘Ilindeni’ i sotëm (Belimbeg), janë”, “po vijnë përpjetë, e dini, ja të gjithë e thonë këtë”, më thotë, “çfarë jeni duke bërë? Mos rrini, mos gjashtë Zoti t’ju ndodhë diçka, shpejt, ikni që aty, shpërnguluni!” Kjo ishte gjëja e vetme që na e tha, nuk e dija akoma nëse kishte diçka të vërtetë ose jo. Pastaj e kërkova një shoqen time, por ata veç më kishin dalë, ma konfirmoi, mbasi ne e morëm informatën se kishte disa… se ka pasur njerëz të uniformuar, por prapë nuk mundeshim ta besonim, prapë paraqiteshim që ta vërtetojmë lajmin, sepse më kujtohet paraprakisht që gjyshi im komentonte gjatë bisedave duke thënë se nuk do të lindet i tillë që do të mund ta përzë nga shtëpia, por ndodhi mu ajo, dhe më kujtohet se ishim të humbur, nuk dinim nga cila anë të kthehemi, nëna ime filloi të qajë, po ashtu edhe unë… filluan të më rrjedhin lotët, më kaploi paniku, frika që e ndjeja prej përpara, pra sikur e tëra të plaste në mua brenda, dhe prapë mu shfaq njëfarë tmerri, vraponim nga një dhomë në tjetrën, si pa kokë, shikoheshim ndërmjet vete dhe nuk dinim se çfarë duhej të bëjmë, nuk dinim çfarë të marrim para, dhe më kujtohet që shkova t’i marr librat. “Tani”, i them nënës sime, “çfarë do të bëjmë përpara? Çfarë do të marrim përpara?” Më thotë, “nuk e di.” Më thotë “merre një qese dhe mbushe me çfarë të të vijë nëpër duar. Nuk kemi kohë. Mos dhashtë Zoti…” Thjeshtë, në ato çaste nuk e kishim të vështirë të largohemi nga shtëpia, thjeshtë dëshironim të shpëtojmë kokën. Nuk kishte rëndësi se çfarë në të vërtetë do të merrnim me vete. Më kujtohet shumë mirë, pas disa ditësh, pra mbasi u qetësua vala e bredhjeve pa shpresë, nëna ime u paraqit te tezja ime në Fushë të Shkupit, pra te motra e saj, dhe shkuam për të ndenjur një kohë atje. Ishte mot i nxehtë, ndërsa unë atë natë kisha marrë me vete vetëm disa tesha kryesisht me mëngë të gjata dhe më të trasha, dhe mundesha t’i vesh. Përndryshe asgjë tjetër nuk kishim marrë. As të brendshme, as asgjë, thjeshtë asnjë hiç. Bridhnim me disa pantofla rreth e rrotull… Nuk kishim as dokumente identifikimi me vete, asgjë. Gjithçka na mbeti atje. … pra iknim… tani çka tjetër ndodhi, pra në atë kohë kur po largoheshim të gjithë ishin në panik, filluam të qanim, nëna më qetësonte nga pak, si e shoh tani atë skenë, edhe babi im mundohej të na bindte se nuk duhej bërë panik, se duhej të qetësoheshim, pra mundoheshin disi ta qetësojnë situatën, por ne me vetë lajmin që e patëm dëgjuar, s’e di ndoshta kam pasur 16 vjet në atë kohë, por megjithatë isha fëmijë. Sot, pra fëmijët, nuk janë fëmijë si asokohe. Megjithëse kisha 16 vjet, po isha akoma e papjekur, dhe posa të dëgjoja fjalën persona të uniformuar, të armatosur, më shfaqeshin fotografi të trishtueshme, më kaplonte frikë dhe lemeri… nuk mundeshin të më qetësonin. Dhe ne u nisëm, atëherë gjyshi i kishte një furgon… u nisëm… pas nja 300 metrash, nënës sime iu kujtua se nuk e kishte mbyllur derën. Pra, ne… nuk e di si ta them… ne iknim… tani kur i… ndonjëherë kur e çoj mendjen dhe analizoj momentet që patën ndodhur, ani se kanë kaluar 10 vjet, pra ikësh që të shpëtosh jetën dhe në ato çaste, të tutë flasin, d.m.th… s’di si ta them, nga njëra anë ne po iknim për ta shpëtuar jetën, nga ana tjetër nuk je i vetëdijshëm dhe kthehesh ta mbyllësh shtëpinë…
FPD: Dhe u kthyet?
KS: Po, pra u kthyem prapë, dhe përsëri nuk morëm asgjë me vete, dhe në atë moment më kujtohet që fqinjët, siç e thashë edhe më herët, jetonim në udhëkryq, fqinjët ishin në oborr, pra nuk ishin shpërngulur. Gruaja me tre fëmijë, shoku më i ngushtë i babait, d.m.th. i morëm me vete, ata nuk kishin lidhje se çfarë po ndodhte, u thamë që nuk ka nevojë d.m.th., i pritëm, nuk e di, nuk më kujtohet saktë, a ishin nja 10 apo 15 minuta për të marrë diçka me vete, por edhe ata kështu si ne, asgjë nuk patën marrë… dhe më kujtohet që bashkërisht u larguam që aty, u shpërngulëm, s’di si ta them… ikëm nga Haraçina… dhe nuk e di, atë skenë nuk do ta harroj asnjëherë. Pas kësaj u qetësuam, d.m.th. mbasi të jesh larguar… dhe teksa dilnim nga fshati nuk kishte gjë të gjallë rreth e rrotull. Gjatë ditëve para shihnim vetura të lëviznin, të hynin dhe dilnin nga fshati, por nuk kemi parë asi…
FPD: Karvanë…
KS: Po, karvanë, dhe mendoj se pjesa më e madhe, siç e thashë edhe më herët, Haraçina natën ka qenë e qetë, edhe përpara, por ato, disa… një javë, dy, si të them, nuk ishte qetë, d.m.th. në mbrëmje, dëgjoheshin kamionë, vetura, traktorë, pra mendoj se brenda natës njerëzit zhdukeshin, shkonin, ndërsa ne, nuk e di, nuk ka pasur ndonjë… nuk kemi vërejtur gjëra të tilla. Bile edhe kur po largoheshim, nuk kishte asnjë të gjallë në rrugë, si përpara, kur kthehesha nga shkolla. Dhe teksa po dilnim nga Haraçina, për kah Bërnjarci, pamë që pikat ishin vendosur. D.m.th. njerëzit…
FPD: Atëherë më e kuptuat…
KS: Po, atëherë sikur erdhëm në mendtë tona, nuk di si ta them, pra ti më e kupton se je larguar nga shtëpia për shkak të fajit të dikujt dhe e kupton që është diçka shumë më serioze. Sepse unë mendoj që ne paraprakisht nuk e kuptuam, sepse ne… si të them… na varej jeta për fije kashte… pra ishin dashur sekonda, ne po dilnim, dhe thonë që shpejt pas asaj qasja për në Haraçinë kishte qenë e bllokuar… se…
FPD: Se nuk ka hyrje-dalje…
KS: po, se nuk ka hyrje-dalje, se njerëzit me uniforma deklarojnë publikisht se Haraçina është e tyrja dhe se kush ka mbetur brenda ka mbetur, e kush jashtë, jashtë. Edhe maqedonas kishin mbetur në Haraçinë në atë kohë. Ishin ca kushërinj të mi, pastaj ishin me forca policore…
FPD: … Të nxjerrë që aty?
KS: Po, më kujtohet se kishte njerëz që ktheheshin, e që pësuan, duke vrapuar për ilaçe për fëmijët e tyre, fqinji im u kthye pas barnave dhe e pësoi, pra u rrah brutalisht, për shkak se, si të them, për shkak të diçkaje që ishte më e rëndësishme për djalin e tij se diçka tjetër. Po, dhe unë mendoj se ne paraprakisht nuk e patëm kuptuar se sa serioze ishte gjendja, sa që u kthyem për të mbyllur shtëpinë pasi kishim harruar. Pra, sikur të mos ishim… si të them… nga njëra anë merrnim informata se po përgatitet diçka ndërsa nga ana tjetër bëheshim sikur nuk do të ndodhë asgjë. Mendoj se thjeshtë nuk dëshironim që atë ngjarje ta marrim për të vërtetë. Mirëpo, kur veç më filluam të largohemi nga Çento-ja, pra te 45-sha e fundit, kishte… forca të shumta ushtarake nga ana maqedonase të përgatitura për veprime ushtarake, pra gjithçka bëhej gati. Atëherë neve na u bë e qartë se puna kishte qenë shumë më serioze se sa që na u duk neve në fillim. Po, dhe shumë herë pas asaj, gjatë bisedave, folëm për këtë në fillim, por me kalimin e kohës, sepse kalonte shumë kohë, kaloi shumë kohë, d.m.th. ne dhe unë p.sh. gjithmonë gjatë bisedave kur t’i kthehem atij momenti, ndoshta ikja paraprakisht, dhe krejt ato ngjarje stresuese ndikojnë te unë, pra nuk dua t’i kujtoj fare, por nuk mundem ti harroj, nuk mundem ta fshij të kaluarën. Përherë e bëj pyetjen çka nëse…? Pra, nuk e di, si të them, pas gjithë kësaj paska një Zot që ne na shpëtoi, mbasi e tëra ka mundur të ndodhë për çështje sekondash.
FPD: Sa kohë, the që u vendosët në fillim te tezja jote, sa kohë qëndruat atje? Si ndjeheshit ato ditë të para pas shpërnguljes?
KS: Epo, te tezja qëndruam rreth dy javë, besoj ashtu ishte. Ndoshta nuk pati as dy javë. Nuk më kujtohet saktë. Ditët e para, pra, unë nuk doja të bisedoj, e di që vetëm qaja, me askënd nuk doja ta këmbej as edhe një fjalë. Tezja mundohej të më qetësonte, mamaja ishte e tëra në panik, babai na qetësonte nga pak, pra ne rrinim te ajo… falënderim pra, ajo ishte e para te e cila u drejtuam dhe na pranoi. Nuk mundem të mohoj ose të komentoj të kundërtën, sepse më pas gjatë bisedave kuptova se kishte pasur shumë njerëz që ishin përpjekur të vendosen diku, dhe ishin refuzuar, ne nuk e patëm atë përvojë, tezja ime menjëherë na pranoi, po ashtu edhe të tjerët që janë familjarë të babait tim, edhe ata na pranuan menjëherë, por ne vendosëm të shkojmë te ajo, nuk e di se pse vendosëm ashtu, ndoshta se pse na ishte më e afërt gjatë asaj kohe. Edhe përpara komunikoheshim shumë, edhe me të tjerët kemi komunikuar, thjeshtë ashtu u vendos në atë moment. Por, mendoj se as që ishte e rëndësishme se ku do të ndodhemi, sepse dyert e më të afërmve na ishin të hapura. Si kaluam? Ku ta di… mundoheshim … askush e them, që nuk ka ndërtuar shtëpi për ty, secili e ka ndërtuar për nevojat e veta, për kushtet e veta, dhe ishte rëndë, ne ishim katër veta, edhe ata po aq, të gjithë në një shtrat, të mbledhur grumbull, nuk kishim asgjë me vete, duhet të mendosh, d.m.th., për më tepër… pra, gjithçka u ndryshua, jo vetëm ritmi i jetës sonë, por ne detyrimisht e ndërruam edhe mënyrën e tyre të jetesës, prandaj edhe sot e kësaj dite u jemi falënderues për të. Pra, ishte vështirë. Pastaj filluan komentet nëpër media se më nuk kishte, që them unë, luftë e fshehtë, se përgatitet diçka, pra veç më ishte… si ta them, bile edhe si… nuk e di, nga cila anë pra… si ta sqaroj atë fakt, se Haraçina ishte pastër shqiptare, dhe mendoj se edhe ky ka qenë gjithmonë qëllimi, të mbetet pastër shqiptare, sepse para 2001 ne ishim 600 veta, ata ishin 10 mijë, tani nuk e di mund të jenë edhe 15 mijë… mendoj se njerëzit përherë mashtroheshin se do të kishte njëfarë jete, dhe tani tek në atë periudhë kur, pra ato disa ditë pas largimit nga shtëpia, ne akoma nuk ishin të vetëdijshëm se ajo do të zgjaste aq kohë. Mendoj se… nuk mendoj, por jam e sigurt se të mitë, p.sh. babai im dhe të afërmit e mi të tjerë, gjyshi im, pritnin se do të mbarojë shumë shpejt, dhe se do të kthehemi, mirëpo kishte negociata, më kujtohet shumë mirë, me të ashtuquajturit persona të uniformuar, UÇK, sepse edhe përpara parullat nëpër Haraçinë shkruanin UÇK, po disa… Më kujtohet disa muaj para se të ndodhte Haraçina, par edhe përpara ka pasur, gjithkund, në cilindo shtet, p.sh. në Maqedoni konkretisht edhe sot e kësaj dite ka hieroglifë, shkrime dhe grafitë dhe nëpër mure… pra kjo jo-kulturë vazhdon edhe sot, por tanimë edhe me përcaktime partiake. Disa muaj… d.m.th. Haraçina përpara nuk ishte… bash më kujtohet…
FPD: Nuk kishte të tilla […]
KS: Mirë pra, ja do të jap, si të them, një… shembull koti, por të vërtetë. Pra, shqiptarët gjithmonë kanë jetuar të rrethuar me mure të larta e me dyer të mëdha, dua të them që pallatet i ruajnë shumë mirë, sepse ishin vërtet fortë të siguruara, të paktën në pjesën ku jetoja unë ka shumë shtëpi të mira të rregulluara mirë edhe brenda edhe përjashta. Pra, paraprakisht, muret ishin të pastër, ndërsa disa muaj para se të ndodhte 2001, filluan t’i shkruajnë, më kujtohet shumë mirë, me spërkatës të zi, UÇK, fjalë të ndryshme ofenduese… e di që kishte disa…”Vdekje për maqedonasit” (në gjuhën shqipe), sepse unë di shqip, kishte parulla në shqip se Haraçina ishte e tyre, se nuk është e jona, diçka të tillë, dhe bash më kujtohet se papritmas, siç tregova, pra ato parulla filluan disa muaj para se të shpërnguleshim nga Haraçina dhe shkruheshin kudo. Atëherë, siç e përmenda, pra të kthehem prapa, edhe në opinion vërtetuan se po bëhen negociata me të a.q. UÇK, e cila kishte qenë e lidhur, pra… me sa më kujtohet […] dëgjoja, se është e njëjta nga Kosova, se ata janë luftëtarë të tyre, se luftojnë për të drejtat e tyre, për shtetin e tyre, të negociojnë me njerëz të nivelit të lartë në vendin tonë, nga qeveria, kreu shtetëror, ushtarak, dhe shumë mirë më kujtohet se, ku ta di, situata në fillim ishte e qetë, dhe nuk kishte asnjë aktivitet, dhe ne, mendoj që, p.sh. babai im dhe të tjerët që ishin të asaj moshe, mendonin se do të ktheheshin.
FPD: Do të qetësohet shpejt…
KS: Po, do të qetësohet shpejt dhe do të kthehen. Pas asaj, e kisha shumë të vështirë sepse ishte periudha e verës dhe unë duhej të shkoj në orë të praktikës dhe më kujtohet si sot, unë disa ditë, e kalova në shtëpi atë periudhë, e kam fjalën në shtëpi te tezja ime, kur isha e rraskapitur dhe nuk mundesha të marr veten, gjithçka ishte e freskët, p.sh. çfarë kishte ndodhur ditë më parë dhe disi ia dola të mbledh forcat dhe të kuptoj se e kam patjetër, se nuk mundem të qëndroj… se obligimet janë obligime dhe se unë duhet të jap provimet, mësoja në medicinë asokohe, për infermieri dhe e kisha patjetër të shkoj në praktikë dhe mu në fillim ishte, nuk kisha as tesha as asgjë me vete, i merrja kushërirës sime rroba. Dhe ndjehesha keq, kjo edhe nga më herët, kur isha në shkollë të mesme pra, në fakultet je numër i madh, pra nuk mund ta dijë secili profesor se…
FPD: Ta dijë se kush është kush…
KS: Ta dijë, të më japë informata për… për cilindo student, ndërsa në shkollë është ndryshe, pra ishim 39 veta, kishte shumë më tepër komunikim, profesorët e dinin më mirë se isha nga Haraçina, bile, më kujtohet mirë, para 2001, kur përgjigjesha, profesorët habiteshin shumë dhe atëherë kishte dikush, si të them, si ndonjë pikë, sikur të ishim të shënuar, ishin të habitur nga mënyra e…
FPD: Ndonjë lloj diskriminimi, të themi…
KS: Po, si… si diskriminim, si njëfarë mosbesimi, nuk di si ta them, kishte njëfarë habie, si mundet një nxënëse që ka mësuar në një shkollë fillore në Haraçinë, kur ta çoni të flasë për mësim, t’u japë përgjigje solide për 5-she. Pastaj më pyesnin se ku më punonin prindërit, shumë shpesh, më kujtohet, më bëheshin ato pyetje edhe para 2001-shit edhe pas. Dhe kur më në fund ngjau 2001-shi, të gjithë e dinin, pra, se jam nga Haraçina dhe e kisha të vështirë sepse, disa mundoheshin d.m.th., por nuk mundeshin të më ndihmojnë, mund të të pyesin, pra më pyesnin shoqet nga shkolla e mesme nëse më duhej diçka, pra ajo përkrahje morale që secili njeri me pak ndjenja do t’ua kishte ofruar në momente të tilla të vështira, pra më ofronin veshje, të holla, gjithçka, pra kam pasur prej atyre shoqeve që ishin në gjendje të më ofrojnë mbështetje në çdo çast, bile kam pasur përkrahje edhe prej atyre që nuk i kisha shoqe të drejtpërdrejta, por thjeshtë bashkë-nxënëse. Gjithmonë kemi qenë të ndarë në grupe, pra nuk ishim ndonjë klasë, të thuash, e unifikuar, e bashkuar, por ishim të ndarë në grupe, dhe mendoj se pas këtij rasti, pra ato që vërtet dëshironin të më ndihmojnë, vërtet më ndihmuan dhe unë u jam falënderuese edhe sot e kësaj dite, por kishte edhe prej atyre që e tepronin me pyetje pa lidhje… si ike nga shtëpia, me kë ikje, po ku shkuat, kush ju ftoi, pse nuk morët këtë ose atë, dhe unë nuk dija si… e dini, i shmangesha përgjigjes vazhdimisht…
FPD: Kishte edhe nga ana profesorëve mënyrë të tillë të…
KS: Jo, profesorët jo… profesorët mundoheshin ta qetësojnë situatën, më inkurajonin që punët do të rregulloheshin, se nuk duhej të jem e tronditur, bile më kujtohet kur një profesoreshë më tha, mbasi jeni… si i ke anëtarët tjerë? A ke vëlla, motër? Dhe unë, e dini, i sqaroj si, qysh, tek… “A janë të gjithë shëndoshë e mirë?” më pyet. I them “Po.” “Kjo”, më thoshte, “është më e rëndësishme. Për të tjerat mos u mërzit”. Mendoj se ajo profesoreshë më dha jo ndonjë frymë pozitive, por pak optimizëm, pak dritë…
FPD: Të qetësoi, apo jo?
KS: Po, më qetësoi.
FPD: Deshe të më tregosh se si u dëshpërove në orët e praktikës…
KS: Po.
FPD: Atëherë, çfarë vërejte? Çfarë ishte ndryshe? A kishe filluar më herët me praktikën apo ishte ajo hera e parë?
KS: Atëherë pata filluar, pra në praktikë, dhe tani unë, e dini, i sqaroja se megjithatë profesioni është njerëzor, pra me njerëz, nuk është shaka, dhe se nuk jam në gjendje ta përmbaj, ta kryej atë punë praktike, dhe më kujtohet se në fillim kishte refuzime dhe reaksione si p.sh. “Si mund të mos jesh e përgatitur?” Mendoj që njerëzit nuk e kuptonin dot seriozitetin e çështjes, ndoshta sepse një pjesë kishin probleme që në shtëpi, prandaj edhe merrja përgjigje të tilla. E di që një profesoreshë më tha: “Si mund ti të mos shkosh në orët e praktikës? Ajo çka ka ndodhur ka ndodhur, ti je studente dhe duhet të jesh e përgatitur në çdo moment”. Dhe e di që në fillim e kisha shumë të vështirë, sepse ende nuk isha qetësuar, ende mendoja për atë që kishte ndodhur, por thashë që kisha disa shoqe, ende i kam edhe sot. Njëra kishte një situatë të ngjashme me timen; jo të ngjashme, por edhe më të keqe bile, me Serbinë, atë e kam shoqe edhe sot e kësaj dite dhe mendoj se kur erdha në vit të parë në shkollë të mesme, gjithmonë kam dashur të bisedoj me të dhe kam qenë e kujdesshme se çfarë do t’i them, kur do të bëhej fjalë për p.sh. temën për atë se çfarë kishte ndodhur më herët, por kur më ndodhi mua, mendoj se shumë mirë e kuptova dhe nuk thuhet më kot që derisa nuk e përjeton vetë, nuk mundesh ta dish si është, e mos dhashtë Zoti dikush të përjetojë një gjë të tillë dhe… bisedoja pra me të… më dha disa… si të them këshilla praktike (qeshet) se si duhej të sillem, si të mendoj, dhe mendoj se atëherë fillova ta marr veten dhe e kuptova se megjithatë detyrimet dhe obligimet duheshin mbaruar, ndoshta profesorët kishin pjesërisht të drejtë se puna është punë dhe se jeta duhej të vazhdonte…
(Pushim prej 10 minutash)
FPD: Dhe tani mbërritëm, pra, në momentin kur duhej të shpërnguleshit prej te tezja jote. D.m.th. kur të informuan të tutë se duhej të vendoseshit në qendër kolektive…
KS: Aha. Atëherë, kështu pra… ne qëndruam te tezja ime përreth një ose dy javë, sepse në fillim menduam se situata do të vihej shpejt nën kontroll, mirëpo në opinion veç filluan të qarkullojnë zëra të cilët thoshin se megjithatë kjo punë mund të marrë më tepër kohë se sa që dukej, prandaj edhe njerëzit filluan të vendosen dhe strehohen nëpër qendra kolektive, ashtu që babai im vendosi të shkojmë atje e të mos i mbetemi barrë dikujt, ta pengojmë, megjithëse u pranuam mirë, por prapëseprapë, nuk ishte në rregull t’i prishej dikujt ritmi i jetës për shkakun tonë, prandaj vendosi të shkonim atje. Mendoj se nuk ishte i vetmi. Ai tërë kohën komunikonte me njerëz nga Haraçina, d.m.th. me maqedonasit, me shqiptarët që gjithashtu një pjesë kishin dalë, dhe kishte pasur ofertë nga qeveria që të vendosemi në qendra kolektive, dhe më kujtohet se, pra, zgjidhja, nuk kishte pasur lidhje, thjeshtë ishte bërë kuturu…
FPD: Në ç’kuptim?
KS: Po… në kuptim të asaj që, nuk ishim ne, d.m.th. të kufizuar për t’u vendosur në atë qendër kolektive, d.m.th. kishte pasur listë, ishin ofruar disa qendra dhe nuk e di se pse, nëse në atë periudhë ishin zënë disa prej tyre, sepse nuk ishim me… pra familjarisht, me xhaxhain tim, nuk ishim në të njëjtën qendër kolektive, por ishim në një tjetër, ai ishte në Seniq, ne ishim në Partenie Zografski, dhe bash më kujtohet kur më treguan, ashtu, më erdhi çudi, dhe nuk e dija si ta pranoj atë fakt, por sidoqoftë ishte fakt që duhej shpërngulur nga shtëpia e tezes sime, dhe ishte e qartë se gjendja do të zgjaste disa muaj, ashtu mendonim të paktën do të jetë disa muaj, ku ta di… Pra, në fillim disi me mohim, me mospajtim, por në anën tjetër ishim të përgatitur, sepse nuk mundeshim të rrimë më gjatë dhe ishte ndryshe, pra filluam të përgatitemi, ndërsa nuk kishte edhe çka të përgatiteshe (qeshet me ironi), mbasi nuk kishim asgjë me vete; ato pak gjëra që i kishim na i kishin dhënë të afërmit, tezja ime, të mitë që blenë, ato pak gjëra që i blemë në ditët e para të qëndrimit tonë atje, dhe shumë, do të them, shumë, jo interesante, aspak nuk është interesante, por gjithmonë kur udhëtoja përpara me autobus, kur kthehesha nga shkolla e mesme, përherë e kaloja pjesën Maxhari – Triangla dhe kur kaloja me 55-shen…
FPD: Urën…?
KS: Jo urën, por Mihajllo Pupinin – ShMET shkollën e mesme, shikimi gjithmonë më kthehej kah Partenie Zografski, pra kah ajo pjesë, e kaloja shpesh atë, prej Shkupi, për arsye të ndryshme, megjithatë nuk e di, mu këtë e komentoja pastaj me shoqet, sepse pyeteshim përherë, pra i shihja të dy ndërtesat, oborrin dhe pyetesha me veten time se çfarë ishin…? D.m.th. e lexoja atë mbishkrimin, Partenie Zografski dhe shumë… në shtëpi askënd nuk e pata pyetur, por me siguri e kanë ditur se çfarë roli ka pasur ajo ndërtesë, se ka qenë shkollë e mesme për shurdhë – memecët, ndërsa unë gjithmonë pyetesha se çfarë ishte ajo? Nuk e di, ashtu disi…
FPD: Mirë, e tillë është ndërtesa […]
KS: […] Ndërtesa, po, dhe pikërisht pas kësaj komentoja se nuk ishte nevojë të habitem, sepse në atë ndërtesë i kalova as më pak e as më shumë, por dhjetë vjet të plota, dhe aty kuptova shumë më tepër për të dhe për rolin e saj, jashtë asaj çka mund të shihet nga jashtë. Pra, ashtu si them, ndoshta ishte një enigmë e çmendur, ndoshta edhe fat, por ama e mora vesh më në fund se çka ishte ajo. Në njërën anë, do të tregoj më vonë për përvojën që e pata në Partenie Zografski, ishte negative, pra përvojë, por në anën tjetër kishte edhe anët e saj pozitive, po do të flasim për këtë më vonë, dhe kështu, ne e pranuam lajmin se duhej të largoheshim, pra… nuk ishte njësoj, sepse ishim të vetëdijshëm në njërën anë se duhej të lëshojmë shtëpinë e tezes sime, nuk mundeshim të jetojmë te të tjetër përherë, ndërsa në anën tjetër, nuk dëshironim ta pranojmë që diku, pra në Haraçinë, ne kishim një shtëpi, dikush më pak e dikush më shumë, dhe tani duhej të jetojmë në një dhomë. Nuk e di, por kjo ishte ajo që na ofrohej, pra një dhomë katër me katër, të katër vetat, pra unë, nëna ime, babai im, dhe vëllai im. Gjyshi im nuk ishte me ne, mbasi nuk kishte dhoma pesë-shtratëshe, d.m.th. gjyshi im, 60 e sa vjeçar në moshë, ishte i vendosur me një student, sepse nuk ishte më tepër vend, ndërsa duhej të vendosej diku, dhe për një periudhë të caktuar ai jetoi me një student, dhe kombinimi i një plaku, pensionist me një student të ri të cilin nuk e njihte, mendoj…
FPD: Që dëshiron të organizojë parti…
KS: Po, që nuk kanë asnjë pikë të përbashkët, që thuhet. Ndonjëherë nuk kuptohesh me prindërit e tu, e lëre më me ndonjë student që ti fare nuk e njeh. Ku ta di ç’të them…
FPD: A ishte gjyshi yt në të njëjtin kat?
KS: Jo, ai ishte në të parin, ne në të tretin.
FPD: Si ishte atmosfera kur hytë, a kishte veç më njerëz të vendosur aty, sa ishte mbushur qendra?
KS: Kur u futëm, një pjesë e madhe, pra ne u vendosëm në… ndër të fundit, pjesa më e madhe e njerëzve nga Haraçina veç më ishin vendosur. Babai im, nuk e di, sikur e kishte kuptuar pak më vonë, ose nuk e di për çfarë arsyesh tjera nuk u angazhua me kohë lidhur me këtë çështje, dhe e di që ende kishte studentë, sepse ishte sesioni i provimeve të qershorit, kishte studentë nga qytetet tjera të Maqedonisë, sepse Partenie Zografski nuk ishte vetëm qendër për shurdhmemecë, por aty rrinin edhe studentë që studionin në Shkup. Më kujtohet që ne thjeshtë i dëbuam ata prej dhomave të tyre. Më kujtohet, si sot, kur po hynim… sepse në dhomat ku duhej të vendoseshim kishte studente të cilat nuk na kuptonin, d.m.th pa probleme, pa telashe, pa zënka, pa asnjë…
FPD: Me siguri u është treguar paraprakisht…
KS: Po, u është treguar, ishin informuar me kohë, porse nuk e kishin pritur këtë aq shpejt, kishin menduar se do të ndodhte më vonë, mendoj se Partenie nuk ishte, në fillim, nuk ka qenë në listën e vendosjes së personave të shpërngulur, por mbasi në qendrat tjera nuk ishte mbetur as edhe një vend i zbrazët, ishte dashur ta fusin edhe këtë në listë… dhe ne, nga Haraçina qemë të fundit që erdhëm aty. Në fillim ishte shumë e çuditshme, në njërën anë, pra ishim, si të them, të kënaqur që nuk mbetëm barë mbi kurrizin e dikujt tjetër, por në anën tjetër bënim krahasime… dikur i kishim të gjitha, tani asgjë, përveç një dhome katër me katër… në fillim ishim tepër të hutuar… askush nuk e dinte kush ku e ka vendin… pata humbur edhe komunikimin me njerëzit nga Haraçina. Kishte edhe pak telefona mobil në fillim, sapo kishin filluar të dalin. Përpara komunikimin e mbanin përmes telefonave fiks, por edhe ishim afër në Haraçinë; tani të gjithë ishim shpërndarë pa nam e pa nishan, dhe tek tuk merrnim vesh për njëri-tjetrin, kështu përmes fjalëve, njerëzve, familjarëve, kushërinjve… dhe për nja një javë e ca e morëm vesh se kush ku ndodhej… disa ditë në fillim kishte edhe prezencë gazetarësh, fondacionesh të huaja, njerëzish nga shtete tjera, të dërguar, kishte punëtori të ndryshme, dhe e di se të gjithë dëshironin të komunikojnë me ne, të na pyesin si, qysh, pse, si ndodhi, etj.
FPD: Si e përjetoje ti atë, a ishte e mundimshme?
KS: Nuk e di, e kisha të vështirë, nuk dëshiroja të bisedoj, tani, pra e kalova atë periudhë dhe tani, si t’ju them, më kthenin prapa, pra disa pyesnin, d.m.th. vërtet kishte njerëz që dinin të komunikonin, dinin si të parashtrojnë pyetje, me vend, por kishte edhe të tillë që pyesnin sende pa lidhje si, “Pse nuk ktheheni?” Domethënë në televizion tregojnë se nuk është e sigurt dhe të pyesin: “Pse nuk ktheheni? Kur mendoni të ktheheni? A thua vallë do t’i leni të gjitha?” Pra ju pyesin… biseda dilte jashtë kontekstit, dhe dukej sikur vetë ne ishim fajtorë për atë çka kishte ndodhur. Ndërsa, ishte krejt ndryshe, sepse ne as që kishim të bëjmë me rastin në fjalë, dhe se krejt dikush tjetër vendoste për atë se çfarë do të ndodhë në Haraçinë, dhe më kujtohet që paraprakisht, para se të… vendosemi në qendrën kolektive, kishte pandërprerë njerëz që vinin deri te ura e Belimbegut dhe shikonin kah Haraçina, kur po bëheshin edhe parapërgatitjet për aksionin ushtarak, dhe se gjoja duhej të shkatërrohej e tërë Haraçina, por në moment të fundit, mua si sot më kujtohet që të gjithë në shtëpi… pra thjeshtë nuk kishte lidhje nëse njerëzit ishin nga Haraçina ose jo, mendoj se shumica e atyre që ishin nga Haraçina dhe në këto pjesët përreth Shkupit ishin shumë të interesuar për rastin. Filluan, pra aksionet ushtarake dhe më kujtohet se të gjithë pritnin që Haraçina të rrafshohet me tokë, filluan aksionet, filloi gjithçka që ndodhi, por në fund doli që aksioni ishte ndërprerë dhe ajo që u rrënua u shkatërrua me aksionet ushtarake, mbeti ashtu, e di që një numër i madh i njerëzve me dylbi, përmes linjave fqinjësore shikonin, pra ani se ne nuk ishim në Haraçinë, babi im dhe gjyshi shikonin pandërprerë, dhe të tjerët, mendoj se… maqedonas, por edhe shqiptarë besoj, më kujtohet se informoheshin pandërprerë për gjendjen e shtëpive, jo ndoshta, por Haraçina tani është si qytet me numër shtëpish e banorësh, por atëherë kishte, po, kishte shumë shtëpi, megjithatë, mbasi dihej struktura se cila shtëpi ku ndodhej, ishte shumë lehtë…
FPD: … e dukshme.
KS: Më e dukshme dhe më e lehtë është. Jo që sot është diçka më pak e dukshme, mirëpo njerëzit e dinin saktë se ku u ndodheshin shtëpitë dhe përmes dylbive e ndiqnin atë që po ndodhte dhe nëpërmjet televizorit më kujtohet se të gjithë e përcillnin me kujdes atë që po ndodhte, pra paraprakisht e dinim që shtëpitë ishin ende, dhe kur mbaroi aksioni, dëgjoje përditë informata në internat të tipit “shtëpia ime rrënua”, “e imja u dogj”, etj. E di që prej kur mbaruan aksionet, në fillim nuk kishte qasje në Haraçinë. Nuk kishim të drejtë të futemi në fshat. Aty ndodheshin vetëm forcat rezerve të ARM-së, ndërsa më vonë e di që anëtarët më të moshuar të familjeve tona hynin në…
FPD: Për të kontrolluar.
KS: Po, po. Për të kontroll… kontrolluar. Jo për të kontrolluar por vetëm në terren, aty ku veç më ishte siguruar, sepse kishte prezencë mjetesh plasëse, bombash, minash, nga ana e grupeve tjera, pra jo prej tanëve po prej UÇK-së, siç thoshin dhe terreni kontrollohej, dhe mbasi thoshin që ishte kryer, atëherë futeshin brenda. Nuk guxonte asgjë të largohej nga shtëpitë; banorët kishin të drejtë vetëm të hyjnë brenda në prezencë të policisë, OSBE-së, mendoj se ishte në atë kohë, dhe të dilnin, pra thjeshtë të kenë një pasqyrë për shtëpitë e veta, ndonjë informatë për gjendjen e shtëpive të tyre, etj. Dhe kështu në…
FPD: Në cilin moment, të themi mbasi u vendosët në Partenie, ja të themi, edhe pas përfundimit të konfliktit, pas qetësimit të situatës, kur për herë të parë kuptuat se nuk do të ishit aty përkohësisht dhe se nuk do të ktheheshit?
KS: Paj… mbasi u vendosëm në Partenie, thashë që në fillim e kishim goxha të vështirë, meqenëse ishim në një dhomë, pra kishte nga 9 dhoma në kat, në secilën prej tyre familje 4 anëtarëshe, pra 36 veta dhe për të gjithë kishte vetëm një tualet, një banjë, dhe të gjithë duhej pritur rend, bëheshin lista, kishte zënka. Në fillim njerëzit bisedonin pandërprerë për situatën, pra ajo ishte tema kryesore në mesin e të gjithë personave të shpërngulur dhe mendonin se do të mbaronte shpejt; pritej të jemi aty rreth dy-tre muaj dhe aq, por ashtu si kalonte koha, njerëzit filluan të marrin leje për të shkuar në shtëpitë e tyre, një pjesë e tyre kuptuan se u ishin rrënuar, të tjerët i kishin akoma funksionale, filluan të vijnë, më kujtohet, fondacione nga shtete të ndryshme dhe e mbaj mend se ndikim më të madh në vendimin për moskthimin tonë dhe zgjatjen e tërë procesit ishte ngjarja që ndodhi në Haraçinë kur një njeri i yni vdiq nga bomba në shtëpinë e tij. D.m.th. paraprakisht unë kisha shkuar personalisht me babin e mi, pra me të mitë në Haraçinë, ashtu më interesonte, babai im shkonte përditë që kur u dha leje për t’u futur në fshat, ku ishte paralajmëruar që kishte leje të hyhet me përcjellje ushtarake… respektivisht policore, dhe atëherë iu lejua t’i marrë vetëm dokumentet personale sepse nuk kishim as edhe librezat shëndetësore me vete, as letërnjoftime, unë as që i kisha fare, por ata. Dhe më kujtohet se, ku e di, njerëzit liroheshin, kishte shumë shtëpi nga ana jonë, nga ana e shqiptarëve që ishin të minuara, të djegura, të rrënuara, pra aty ku kishte pasur bunkerë, depo ushtarake… ishin këto informatat që na vinin mbasi maqedonasit hynin në Haraçinë dhe e di që një pjesë e madhe e… e p.sh. anës së kundërt, e ushtrisë së tyre UÇK, se gjithçka që ishte sanksionuar, pra pa dallim nëse kishte qenë depo ushtarake, përgatitje, qëndrime, se të gjitha aktivitetet i kishin kryer nëpër shtëpitë e maqedonasve. Po, pra nuk mundesha, pra, megjithatë është dashur të jenë…
FPD: Që dikush t’ju tregojë.
KS: T’u tregojë dikush, mendoj se kjo është shumë e qartë se ata bashkë-fshatarë që kanë marrë pjesë në atë aksion ua kanë treguar lokacionet e sakta, pra cila është shtëpi maqedonase e cila është shqiptare, nuk mundet ashtu kot të ndodhë ajo, dhe e di që më së shumti ndikoi ajo, ai rast pra, kur maqedonasi, kushëri i yni…
FPD: Çfarë muaji ishte atëherë?
KS: Nuk e di cili muaj ishim, nuk më kujtohet, në ishte gusht, ashtu disi. E di që kishte kaluar rreth një muaj ose dy, pas asaj gusht, shtator, mos më kapni për fjale, pra nuk e mbaj mend mirë, por e di që ne paraprakisht kishim qenë, unë njëherë, e thashë edhe më parë, isha te shtëpia jonë, dhe aty nuk pashë as edhe një plumb, të them, sepse ishte në pjesën e poshtme të fshatit në dalje të Belimbegut dhe e di që nëna ime ishte e tëra në panik sa herë që babi im të shkonte atje, pra nuk e lejonte të shkojë, i lutej, i thoshte që të ketë kujdes sepse në TV megjithëse thoshin që terreni ishte i sigurt, i kontrolluar, më kujtohet që derisa ata ishin në Haraçinë, më thanë, unë atë ditë nuk shkova me ta, pra ishin babai, nëna dhe vëllai im, ndodhi në një pjesë të caktuar të fshatit, pra në pjesën e epërme të eksplodojë një minë, pra në opinion thoshin që gjithçka ishte e sigurt dhe nën kontroll, ka mina, dhe mendoj se, si të them…
FPD: A pësoi dikush atje atëherë?
KS: Jo, askush nuk pësoi sepse kishte qenë, nuk e di në çfarë hapësire, mendoj në rrugë, askush nuk pësoi…, më kujtohet, atje, megjithatë, si të them, njerëzit kishin energji pozitive, frymë pozitive, edhe pse ndodhi ajo që ndodhi, pra një numri të madh iu ishin dëmtuar shtëpitë, por shumica megjithatë planifikonin të kthehen, sepse nuk e di si i kuptonin punët, pra nuk mund të flas për të tjerët. Ne nuk patëm dëme aq të mëdha, d.m.th. ajo që ishte shkatërruar brenda, pra nga ana materiale dhe që ishte vjedhur, pra gjatë atij muaji derisa askush nuk kishte të drejtë të futej brenda, mendonim që mund të rregullohej, që mund të kompensohej me punë, vullnet, dhe se… nëse kursehet, do të kemi përsëri, mirëpo ajo që ndodhi me bombën, d.m.th kur u vra personi, mendoj që ndikoi shumë te pjesa më e madhe e maqedonasve, sepse nuk është njësoj të humbësh njeri dhe të humbësh një send të thjeshtë material, TV, telefon apo çfarëdo qoftë tjetër send. Pra, njerëzit filluan të frikohen për sigurinë e tyre personale, kjo ngjarje ndikoi shumë te njerëzit dhe i bëri ata të krijojnë një tjetër pasqyrë për Haraçinën. Paraprakisht, edhe pse ndodhi ajo që ndodhi, pra ne u përzumë nga shtëpitë tona, nuk patëm paralajmërim, d.m.th. dolëm papritmas, thjeshtë askush nuk na mbrojti, mendoj se njerëzit do të ktheheshin, mirëpo kur ndodhi rasti në fjalë, të gjithë e ndërruan mendjen, dhe në fund të fundit askush nuk është i çmendur të futet në mes të flakëve të zjarrit, të flijojë jetën e tij, dhe me arsye të shëndoshë t’ia lejojë vetes të bjerë dëshmor për…
FPD: Një pyetje më të përgjithshme, ja, mendoj, m’i përshkrove të gjitha ato momente të vështira, edhe shpërnguljen, edhe vendosjen në qendrën kolektive dhe sa të vështirë e patët të mësoheni me mënyrën e re të jetesës. Të themi, nga perspektiva e sotme, a mundesh të na e thuash se çka ndryshoi në ty personalisht pas konfliktit?
KS: Epo… çka ndryshoi? Shumë gjëra ndryshuan. Pra, e thashë edhe më herët, kur dola nga Haraçina unë isha veç 16 vjeç, isha e vogël, ndjehesha e tillë, megjithëse isha në vit të dytë në shkollë të mesme, ku ta di… kam jetuar… ndoshta kam qenë e edukuar ndryshe, prandaj edhe më dukej vetja ende fëmijë, ndoshta të tjerët piqen më herët, nuk e di. Mendoj që 2001 na detyroi të rritemi para kohe. Na dha tjetër ritëm jete. Që kur u vendosëm në konvikt, menjëherë na u vu një emër tjetër – persona të zhvendosur, kishim kartonë për t’u vozitur me mjetet publike të transportit, dhe si më kujtohet, disa vitet e para, pra tre të parat apo katër e kishim atë beneficion, më kujtohet se kurdo që të hipnim në autobus dhe vinte kontrolli e NQP-së, edhe përkrah kontrollit, pra, të bën probleme, pse nuk ke letërnjoftim, ndërsa ti je i mitur! Kur je në shkollë të mesme, je i mitur, na jepnin edhe një karton, pra origjinal, fotokopjet nuk kishim të drejtë të shfrytëzojmë, pra në njërën anë na tregonin, se ja, kemi plus, ndërsa në anën tjetër ishim të kufizuar dhe ndjehesha keq me atë që kur do të hipnim në autobus, me njerëz tjerë, thjeshtë, në cilëndo linjë, s’kishte lidhje, pra nëse ishte linjë maqedonase, ku lëvizin kryesisht maqedonas apo të përziera, te të gjitha shikimet ishin të drejtuara kah ne, pavarësisht nëse ishe vetëm apo me dikë tjetër, gjithmonë kishte komente të tipit: “Ja këta të Haraçinës, çka duan? Gjithçka fituan. Rrinë nëpër konvikte, shteti ua paguan faturat e rrymës, ujit, u jep të hanë dhe ende kërkojnë…” Pra, dua të them që njerëzit kanë, nuk e di, njëfarë… kishin një qasje negative ndaj nesh, jo që nuk ishin të vetëdijshëm, por nuk donin ta pranojnë që ajo që ngjau, ngjau mu në Shkup, ashtu siç edhe sot e kësaj dite disa shtiren se nuk e dinë se ku ndodhet dhe një varg punësh tjera, se ekzistojnë shumë vende tjera me Hara… në Shkup që janë shumë më larg qendrës së Shkupit. Mendoj që njerëzit nuk dëshironin ta kuptojnë atë dhe na shihnin, nuk e di si, si një klasë më të ulët. E morën të drejtën të komentojnë për situatën tonë, ata të cilët nuk ishin prekur fare nga ajo, ndoshta edhe për atë edhe komentonin, jo ndoshta, por garantoj se komentonin sepse ajo që ndodhi nuk ju ndodhi atyre personalisht, po, dhe mendoj se me këtë e tregonin veten, pra karakterin e tyre human, njerëzinë e tyre dhe vlerat e tyre si njerëz.
FPD: Sa të prekte kjo çështje?
KS: T’ju them të drejtën, më prekte shumë, sepse unë nuk isha fajtore për atë që kishte ndodhur, unë ashtu e kuptoja atë; mendoj që Maqedonia nuk është vendi i vetëm në botë ku ka pasur konflikte të armatosura ose luftë, s’ka rëndësi, pra, gjithkund në botë ka konflikte të armatosura, dhe tani më vinte keq që njerëzit mendonin se ti ndodhesh në një nivel më poshtë, se nuk vlen, se thjeshtë je ndryshe nga të tjerët, dhe se duhej të trajtohesh ndryshe, vetëm e vetëm se banon në një dhomë, se je person i trazuar prej shtëpisë tënde, edhe pse pa fajin tënd. Kjo nuk ishte për shkakun tonë. Shumë më lëndonte që njerëzit, e thashë edhe më herët, më parashtronin pyetje pa lidhje, ndërsa askush nuk përpiqej të kuptonte të vërtetën, të kuptonte si ndjehesh dhe të mundohet të të ndihmojë. Thjeshtë, për ta ishte e rëndësishme të thuan diçka. Aspak nuk e mendonin se ajo që thoshin mund të ofendonte dikë, dhe se kjo mund t’i ndodhte gjithkujt, mund të ndodhë gjithkund, kurdoherë, dhe mendoj se ajo që ndodhi në Haraçinë ndikoi shumë te unë. D.m.th. kur isha ndonjëherë, kur ndodhte të vozitem në cilëndo linjë të autobusëve të qytetit, ndonjëra nga shoqet, kur do të dëgjonte komente nga cilido i pranishëm, hynte në konflikt, ziheshin, unë nuk mundesha, pra asnjëherë nuk kam mundur e as që dëshiroja të hyj në konflikt me dikë, ndërsa në anë tjetër mendoja se nuk kishte nevojë t’ia sqaroj dikujt situatën time sepse edhe ashtu askush nuk dëshironte të ndihmojë, përkundrazi mundeshin më tepër të më dëmtojnë se sa të më ndihmojnë; pra, unë edhe ashtu veç kisha energji negative me vetë ngjarjet që i përjetuam dhe se po t’u futesha këtyre punëve do të bëhej akoma më keq. Çka tjetër ndryshoi? Në aspekt negativ, ndryshoi edhe ritmi im i jetës. Isha e kufizuar. E thashë dhe më herët, nuk kishte rëndësi kush sa kishte pasur më herët, mirëpo tani unë isha në një dhomë, adoleshente me prindërit e mi, me vëllain më të vogël. Tani, gjithkush ka dëshirat dhe qëllimet e veta dhe dëshiron t’i arrijë ato. Nuk janë krejt të njëjtë. Secili ka interesat e tij të ndryshme, kjo është shumë e qartë, kur janë në moshë të ndryshme, por edhe në moshë të njëjtë do të kanë interesa të ndryshme, kjo është çështje personale, individuale, pra secili dëshironte t’i kryejë obligimet e veta dhe kështu paraqiteshin shumë situata konfliktuoze, shumë strese, ndonjëherë edhe brenda rrethit më të ngushtë familjar. Ndonjëherë për shkak të të tjerëve; pra gjithçka më ishte vështirësuar, jeta më ishte rënduar, përpara kur mësoja, mësoja me zë, edhe sot e bëj të njëjtën gjë, por atëherë isha e detyruar të mësoj heshturazi… pra me një llambë, pritja t’i zërë të gjithë gjumi, nuk mundesha të shkoj te leximorja e përbashkët sepse atje kishte ende studentë. P.sh. kishte zhurmë, në fillim ishin vetëm njerëzit e Haraçinës, pra të rrethit tonë, por pastaj filluan të transferohen, secili ashtu si e zgjedhonte çështjen e banimit. Pra bëhej shumë zhurmë, ndërsa ti je i detyruar të përgatitesh për notë, pastaj provime, mendoj në fakultet, dhe e tërë kjo ndikonte shumë negativisht tek unë sepse isha e detyruar të rri, nuk isha rrugëdalje nga situata e krijuar, pra nuk isha fajtore unë e as familja ime, thjeshtë ishim të detyruar të jetojmë ashtu. Dhe e tërë kjo ndikonte negativisht te unë dhe te të gjithë të tjerët. Shumë herë ndodhte të mos kisha hapësirë se ku të vishem e të zhvishem, pra të gjithë ishim në një dhomë, është e qartë se nuk do të vishem në prani të prindërve të mi. Pritja rend, të vishem në banjë kolektive, dhe më kujtohet mirë, je i ri, don të dalësh me shokë e shoqe, të jesh gati në këtë ose atë orë, dhe gjërat vonoheshin duke pritur rend, pastaj hyn në banjë të vishesh, gjithandej është e lagur, pastaj rrobat që planifikon t’i veshësh të…
FPD: … të lagen.
KS: Lagen, dhe kjo pastaj shkaktonte nervozë plotësuese. Atë nervozë duhet ta derdhësh mbi dikë, dhe më shpesh ata janë të afërmit e tu, jo më shpesh, por gjithmonë, nuk mundesh ta bësh te të tjerët (qeshet), ndonjëherë shumë rrallë po. Dhe këto punë negative pra ndikonin te unë si personalitet, mendoj se bënë që unë të piqem në një mënyrë krejt tjetër, sepse ndodhën ngjarje pas 2001-it, që më bënë të kuptoj se cilat sende në jetë më ishin më të vlefshme dhe cilat jo, dhe kuptova se kur nuk ke zgjidhje për ndonjë çështje, duhet të marrësh mësim prej saj, të kërkosh pozitiven aty brenda saj, megjithëse vetë ngjarja është negative, e aq më tepër nëse ti vetë nuk je përgjegjës dhe fajtor për atë që ndodhi, domethënë.
FPD: Kur e pate më të vështirë?
KS: Më të vështirë… d.m.th. tregova, në qendrat kolektive, pra nuk ishim të vendosur familjarisht, vetëm rrethi më i ngushtë i familjes, të tjerët ishin nga cilado pjesë e Haraçinës, kishte edhe njerëz që i shihja për herë të parë. Pra, që kur u vendosëm në këto qendra kolektive, pashë aty njerëz të panjohur por edhe të tillë me të cilët kisha komunikuar më herët, pra ka pasur shumë situata kur jam ndjerë keq, pra qoftë për mësim, etj., por ajo ishte e kalueshme, mbasi edhe pse mësoja, do të them, deri në ora 3-4 në mëngjes, apo edhe më vonë kur përgatitja provimet, gjithmonë kam qenë në kufirin solid, d.m.th. me sukses […] të gjitha detyrimet lidhur me shkollimin, pavarësisht rrethanave kufizuese, mundohesha t’i kryej mirë dhe me sukses. Në konvikt kisha komunikim me njerëzit tanë nga Haraçina, pra ato miqësi që i kisha prej më herët, ndodhte që ato shoqe e shokë të mos jenë në të njëjtin internat, pra në Partenie Zografski, mbasi ishin të vendosur në qendra tjera, pra ai komunikim ishte i mirë, por ndodhte që, jo ndodhte, por u afruam aq shumë me ata që ishin në të njëjtën qendër. Dhe, me kalimin e kohës, d.m.th. bën miq të ri, i përforcon lidhjet e vjetra, dhe në fund u bëmë thjeshtë si një familje e madhe. Pra, ata që mbetëm më shumë, sepse kishte, tregova edhe më herët, kishte disa familje që ai arritën të gjinden disi, pra ta zgjidhin çështjen, nuk prisnin procesi gjyqësor të mbaronte ashtu siç prisnim ne, që udhëhiqej kundër shtetit, pra që zgjaste rreth 10 vjet, pritej dëmshpërblimi. Dhe tregova, pra ishim një familje e madhe, në të mirë e në të keq, pra ata të rinj të një moshe përafërsisht të njëjtë, përjetuam shumë gjëra të rëndë, pra në njërën anë kjo ndodhte se merreshim vesh mirë me njëri-tjetrin, sepse edhe po përjetonim të njëjtën gjë, të njëjtin problem, pra edhe përpara ne bisedonim në Haraçinë, mirëpo tani kishim problem tjetër, dhe gjithmonë kur ndjeheshim ngushtë ndërsa kishte të bëjë me temën në fjalë, gjithmonë i tregonim brengat tona, pra sa na mungon dhoma jonë e fëmijëve, sa na mungon ajo, kjo, sa keq na vinte që prindërit tanë duhej të qëndronin në korridor, ndërsa ne duhej t’i presim shokët, pra në dhomë, dhe një sërë punësh e rendesh tjera që na preokuponin në ato çaste. Tregova, në konvikt përjetova shumë gjëra. Ishte më mirë kur ishim vetëm ne të Haraçinës d.m.th.; mirëpo pastaj kishte edhe studentë, dhe tani do të jap disa shembuj, pra, dhe do t’i përmend kur e kam pasur më të vështirë. D.m.th studentët kishin kulturën e tyre, një pjesë të madhe, d.m.th. i kam shokë edhe sot, pra falë Partenie Zografskit, ajo ishte një përvojë shumë e madhe në jetën time dhe mendoj nëse ndonjëherë e pyes veten, pra kur më kujtohet ajo skenë e Partenies, ajo do të jetë gjëja e vetme që do të më mbetet në vendin e parë. D.m.th. gjithmonë kur do të them, nëse sot dua të shkoj në cilëndo pjesë të Maqedonisë, dhe nuk kam pasur mundësi ta bëj përpara, pra për interes personal, p.sh. nëse doja të shëtis sepse lidhjet farefisnore i kisha kryesisht në Shkup, sot kam një sërë shokësh e shoqesh, pra jo dhe aq shumë, t’i numëroj me një dorë, mirëpo janë në pjesë të ndryshme të Maqedonisë dhe nuk e di, si të them, po t’u paraqitem në ora 4 në mëngjes, do të vijnë këtu për mua, pavarësisht nëse janë nga Strumica, Tetova, Manastiri, Koçani, etj. ku i kam ata shokë falënderues ndaj Partenies. Tani kishim domethënë… ishim disa të rinj nga Haraçina dhe tani do të përmend disa ndodhi. Pra,njëra prej shoqeve ishte e sëmurë nga leukemia, po e kam patjetër ta tregoj këtë, sepse ishte periudha kur e kam pasur më vështirë. Pra, me të shkonim në shkollë fillore, jemi pagëzuar në ujë të njëjtë dhe gjithmonë thoshim se jemi motra, ajo ka një motër, unë nuk kam një të vërtetë dhe gjithmonë flisnim që ajo është motra ime. Koha kalonte, pra me ato çmenduritë e para të adoleshencës në kuadër të Partenies, pavarësisht në cilat vende, kafiteri, diskoteka, të gjitha i bënim bashkë. Ajo është një prej atyre shoqeve, dhe ashtu si kalonte koha, ne ndanim edhe shtratin e njëjtë, hanim bashkë, qeshnim bashkë, këndonim bashkë, pra thjeshtë, siç thashë, u bëmë një familje e madhe. Ne ishim të afërta edhe më herët, por Partenie Zografski na bëri të afrohemi akoma më tepër. Sa u takon lidhjeve familjare, domethënë kaloi një vit, dy, tre, katër dhe pesë, lidhjet familjare, farefisnore disi zbehen me kalimin e viteve. Në fillim kishte interesim vetëm për situatën tonë, por pastaj, me kalimin e kohës të gjithë filluan të na harrojnë. Vetëm ne e dinim gjendjen tonë dhe ishte e qartë që ngushëllimin dhe mbështetjen do ta kërkonim ndërmjet nesh, dhe shumë qartë me ata me të cilët ishim në të njëjtën qendër kolektive ose në qendër kolektive tjetër dhe…
FPD: Çfarë bën tani shoqja që e përmende?
KS: Epo… shoqja ime për momentin nuk bën asgjë… i qoftë dheu i lehtë. Po, pra…
FPD: Zoti e faltë.
KS: Ajo vdiq…
FPD: Ka kohë që ka vdekur?
KS: Ajo vdiq, po, para disa vitesh, kujtoj që ishte 2007, ashtu mendoj, po, 2007, pra para katër vitesh tanimë. Gjithmonë ishte e veçantë. Ndonjëherë dinim të zihemi, të fjalosemi, mbasi ishim disa vajza. Por, gjithçka kalonte, përsëri vazhdonim të jemi shoqe të ngushta, shumë gjëra në jetë i kaluam bashkë. E kisha të vështirë. Unë jam vetë person mjekësor, me shkollë të mesme, dhe e dija shumë mirë diagnozën e saj, e dija se do të ndodhte ajo që ndodhi, dhe thjeshtë më vinte, si të them, ishte një përvojë e hidhur në jetën time, dhe se jeta ndonjëherë nuk kishte kuptim, nuk shkonin gjërat sipas rendit, pra vdekja merr njerëz pavarësisht moshës. Paraprakisht i pat ndodhur jo vetëm atij të fshatit tonë me bombën, por edhe shumë të tjerëve që vdiqën në moshë goxha të re, pra shoqe të mia, të njohur, nga Haraçina që ishin në moshë të re. Shoqja ime luftoi deri në momentin e fundit, por… nuk e di si t’i përshkruaj ato momente, pra momentet e fundit të jetës së saj… gjithçka kishim bërë bashkë deri në ato momente. Janë kujtime që nuk do t’i harroj asnjëherë. Kjo është përvoja ime e hidhur nga Partenie Zografski (flet me sy të përlotur). Po.
FPD: Më thuaj për të tutë, të themi… sa ishin të fortë?
KS: Të mitë… mundoheshin; për nga natyra jam person shumë motiv, dhe mundoheshin të më qetësojnë, të më thonë që ishte patjetër të ndodhte kështu, megjithëse unë nuk e dija se si do të ndodhte, e thashë dhe më herët, unë e dija mirë diagnozën e saj, e dija jetë-gjatësinë e njerëzve me asi sëmundje, mirëpo më vinte rëndë, sepse vetë jeta në konvikt më bëri ta ndjej si një person shumë të afërt, më të afërt, si motër, pra.
FPD: U afruat edhe më shumë.
KS: Edhe më tepër. U afruam dhe e kisha të vështirë. Ajo ka një motër, por unë edhe sot e kësaj dite e ndjej si të tillë. Të mitë mundoheshin pra, në fillim nuk dëshironin të më tregojnë, sepse e dinin që nuk do ta pranoj lehtësisht, mirëpo nuk patën zgjidhje tjetër. Duhej të më tregonin. Më kujtohet dita kur ishte varrimi, edhe familjarët e saj u shpërngulën këtu, në të njëjtën lagje. […] se unë u humba, pra, […] te ajo, apo vizitohet i vdekuri, dhe unë mendoja se… nuk dëshiroja, mendoja se jam e guximshme, por nuk isha… Pas kësaj, një tjetër përvojë negative… d.m.th., ka shumë të tilla që lidhen me jetën pas 2001-shit. Vdekja e një shoku tjetër, e fqinjit tim, Zaza, do ta përmend me nofkë, po. Pra, edhe ky vdiq nga sëmundja e njëjtë si Aleksandra, shoqja ime. Me të, paraprakisht, siç thashë, në Haraçinë kanë ekzistuar njerëz që i kam njohur vetëm figurativisht, si […], disa të tjerë as që i kam njohur fare, pra kanë qenë të një moshe me mua, apo një a dy vjet më të ri a më të vjetër, por kjo s’ka rëndësi. Partenie më bëri t’i njoh mirë ata që nuk i njihja, pra ata që nuk i njihja dikur tani i njoh, dhe mu prej atyre të rinjve dolën miqësitë e përhershme të cilat mendoj se e bëjnë jetën. Me Zazan, pra, i kishim dhomat shumë pranë me vite; ai ishte mashkull, dy vjet më i vjetër se unë, megjithatë mundesha t’ia tregoj të gjitha. Unë kam një vëlla, edhe ai kishte një, në moshë të njëjtë, mirëpo me të unë bisedoja thjeshtë për gjithçka që më vinte nëpër mend. Ishte tamam si në vend të një vëllai të cilin doja ta kem, e nuk e kisha, e t’i rrëfehem për gjithçka që më mundonte. Njësoj edhe me të, pra ka ndodhur disa herë rresht, pra ata pranonin gjak rregullisht gjak në klinikë, dhe ka ndodhur shpesh, unë nuk e di se në cilën periudhë të muajit pranonin gjak ata […], dhe kështu unë e pres me kafe tek unë dhe ai…, thjeshtë në Partenie Zografski nuk kishte kufij kohorë, s’kishte rëndësi nëse ishte 6 e mëngjesit, apo dymbëdhjetë, apo 12 e natës, pra derën e kishim gjithmonë të hapur dhe gjithkush ishte i mirëseardhur, ndërsa ne ishim si një familje dhe pak rëndësi kishte nëse do të uleshim me tryezën plot apo vetëm me një gotë me ujë, kryesorja ishte se ne bisedonim, qeshnim dhe ndodhte shpesh, pra siç e thashë, unë do ta pres atë me kafjall ose me diçka të blerë në shitore sandviçësh, apo e kundërta, ai do të vinte, do të blinte, dhe… Tani do të flas për përvojën e hidhur, desha parës ta përmend, lidhur me studentët, një rast jo i këndshëm e që kishte të bënte me Sasho-n, edhe sot kur më kujtohet ai, ma përkujton atë ngjarje. Pra, tregova që kishim nevojtore të përbashkët dhe normalisht duhej pritur rend. Në fillim kishte njëfarë kulture të përgjithshme të sjelljes, mirëpo me kalimin e kohës ai nivel i sjelljes së pranueshme po binte, dhe njerëzit preferonin, mbasi t’i kryejnë obligimet personale që kishin të bëjnë me higjienën ose jo, të mos e lëshojnë fare ujin për të pastruar ndyrësirat. Kjo është gjithashtu një prej përvojave të mia në Partenie Zografski që asnjëherë nuk do ta harroj, dhe kur e kujtoj tani, se kisha shokë e shoqe të shkollës së mesme që vinin të më shohin, pra pavarësisht nëse jeton në një dhomë ose jo, dëshiron të shkosh e të vizitosh miqtë, ashtu siç duan edhe ata të vijnë e të të shohin ty, dhe me këtë rast e detyroja nënën time të shkojë e të kryejë punët e pastrimit sepse ndonjë i papërgjegjshëm, në moshë sa unë, e kishte lënë në gjendje të mjerueshme hapësirën përreth. Unë u pata mësuar me këtë mjerim mirëpo e kisha drojën kur vinin njerëz të panjohur, jo të panjohur, për mua janë të njohur, megjithatë do të vijë në një rrethanë të panjohur dhe me siguri, megjithatë s’ishte e imja personalisht, d.m.th. …
FPD: Ndjeheshe e përgjegjshme.
KS: Po, ndjehesha. Pra, tani, skena të tilla, ngjarje të tilla ndodhnin vazhdimisht, bile akoma më keq, kishte edhe mbeturina punësh intime, dhe ne duhej të përballojmë gjithçka, vetëm e vetëm se duhej të jetonim në atë vend… pra ishin këto raste rrëqethëse nga të cilat edhe sot trazohem, dhe më kujtohet se çfarë jete e […] ishte. Në atë periudhë të jetës […] dhe ta mbaroj rrëfimin me Sashon, pra, ndodhi ajo që ndodhi, pra gjithmonë kishte komente nga ana e prindërve të mi për…, e të gjithë prindërve, bëheshin përpjekje, liheshin lajmërime, shkrime në dyer se duhet të lëshohet uji, se nuk kushton, d.m.th. komente të këtij lloji, ankesa, reagime kishte edhe nga ana e pastrueseve, sepse gjendja po bëhej alarmante. Bile, thirrjet mbërrinin deri te drejtori, mirëpo kolegët tanë, nuk ka rëndësi, studentë dhe të tjerë vazhdonin me praktikën dhe kulturën e tyre që e kishin marrë diku. Dhe mu me Sagjen, ishte periudhë kur po përgatiteshin turshitë për dimër, fillim shtatori, ndërkohë që kishte filluar edhe sesioni i provimeve, filluan të kthehen studentët. Ne mblidheshim në katin e tretë, në korridor dhe bënim muhabet, luanim letra, kur tanët pushonin nëpër dhoma ne nuk kishim se ku tjetër të shkonim, kishte do banka dhe tavolina dhe gjithmonë rinim ulur në to. Dhe për një periudhë të konsiderueshme ne përcillnim se çfarë po ndodhte, ishim të revoltuar nga ajo që tanët reagonin, ndërsa ajo që ndodhte vazhdonte të ndodhë edhe më tej, ndërsa mendonim se kësaj pune duhej t’i vihej fundi. E di se e morëm vesh se kush ishte studenti aq i papërgjegjshëm. Zaza ishte gjithmonë brilant, gjithmonë kishte do ide fikse në kokë (qeshet), do ngjarje interesante që lidheshin me të kaluarën e tij… së këndejmi na erdhi edhe ideja që të vendosim jogurt me yndyrë avari në derën e WC-së, pra e përcillnim studentin, pritnim të ngjitet nga … leximorja e drejt në derën e WC-së, pra nga tualeti i vendosëm dy gota plastike jogurti, dhe kur u fut djaloshi, kishte dy dyer, e para të futesh brenda dhe pastaj përmes tjetrës në WC. Ne e pamë kur hyri dhe e dinim që do ta linte ashtu, sepse gjithmonë e bënte të njëjtën gjë. Kur hyri jogurtët dhe vaji që kishim vendosur u derdhën mbi të, dhe jam e sigurt se ai nuk e bëri më të njëjtën punë pas këtij rasti… Do të them, që aty përjetova edhe shumë ngjarje pozitive, por ajo që përsëri më preu këmbët ishte se e humba edhe Sagjen, në të njëjtën mënyrë vdiq edhe ai, tash në nëntor […]
FPD: Brenda një viti.
KS: Po, brenda një viti vdiqën të dytë. Ai ishte dy-tri vjet më i vjetër prej nesh, vdiq edhe ai nga sëmundja e njëjtë, pra i qoftë edhe atij dheu i lehtë. […] Bile mendoj se edhe sot, vdiq më 6 nëntor, ndoshta gaboj, ndoshta janë në pyetje një ose dy ditë para apo pas, por e di që ishte para Ditës së Shën Dhimitrit (“Mitrovden”, festë krishtere më 25 tetor/8 nëntor) dhe dua të them që edhe ajo ishte një përvojë tepër e hidhur për mua. Unë përjetova shumë gjëra, ndërsa besoj se të ritë e sotëm as që mund të paramendojnë të kenë tërë ato përvoja, nuk kanë as edhe shokë e miq me vlera të tilla, që nuk mbështeten mbi interesa të ngushta personale e materiale, ne kishim shokë të vërtetë, me plotë-kuptimin e fjalës. Pas asaj përvoje negative ndodhi ajo që ndodhi me Sashën, në 2008. Megjithatë, në rrethin e familjes sime, unë edhe përpara kisha vënë re… se nëna ime nuk ndjehej mirë, ndoshta i ndikonte edhe klimaksi, pra periudha e viteve, mirëpo me kalimin e kohës, pra secilën Krishtlindje, me thënien dhe idenë e njëjtë në kokë: “Vitin e ardhshëm në… shtëpi të re, vitin e ardhshëm në shtëpi të ardhshme”. Vitet kalonin, nervoza dhe stresi i kaluar mbetej edhe më tej, qoftë para qoftë pas 2001-shit, mënyra e jetesës, gjithçka ndikonte, dhe ndoshta nuk dëshiroja ta pranoj dhe me aq vetëdije, mirëpo e vëreja që diçka nuk ishte në rregull, se nëna ime nuk ishte si përpara, ajo nuk ishte më gruaja e njëjtë që e mbanim mend më herët… filloi të harrojë, të humbet, si them unë, në hapësirë e në kohë. Filloi të mos u kushtojë vëmendje disa punëve që i bënte më herët, pra thjeshtë të mos i bëjë punët ashtu si duhet. Dhe disa herë radhazi unë bisedoja me babin tim… mundoheshim ta bindim të shkonte te mjeku, thjeshtë për të mirën e saj, mirëpo nëna ime ishte shumë kokëfortë, dhe e them unë, cigaret për të ishin më të rëndësishme dhe nuk donte të pranonte, shkonte vetëm figurativisht te mjeku. Dhe ndodhi ajo që ndodhi, ngjarja që ishte një nevojë krejt negative pas vitit 2001, d.m.th. në Partenie Zografski nëna ime pësoi problem psikik, në bazë nervore, dhe jeta e saj u rrënua e tëra. Kjo ndodhi papritmas, pas vdekjes së Sashës dhe Aleksandrës. Unë thjeshtë nuk dija si të reagoj, kisha 20 vjet tanimë, ishte 2008… d.m.th. kam qenë 22 vjeçe, ishe vajzë e re e cila shihte gjithçka që po i ndodhte përreth dhe nuk dëshironte ta pranojë, i vinte aq shumë për të qarë ndonjëherë sa që shkonte në tualet, fshihej prej të tjerëve të mos e shohin dhe ia plaste vajit (flet me sy të përlotur). Ndodhi ajo që ndodhi. Nuk mundem ta harroj atë dhomë të vogël ku unë përjetova aq shumë momente, të mira e të këqija, e ku nëna ime që më lindi më nuk ishte në gjendje të më njohë, pra e tërë ajo që i ishte mbledhur para e pas 2001-shit ndikoi në tronditjen psikike të nënës sime; edhe vëllai im pësoi një aksident në futboll, e vrau këmbën dhe afër një muaj mbeti i palëvizshëm, dhe kjo edhe më tepër e ngarkoi atë me ligësi në kokën e saj. Pra, ajo bombë që ishte mbledhur në kokën e saj plasi, dhe ajo ishte dita kur nëna ime, e imja, nuk më njohu (qan). Nuk e dinte se kush jam, ndërsa as unë nuk dija si të reagoj, çfarë të bëj, nuk dija si të merrem me gjendjen e krijuar sepse në kokë më rrotulloheshin shumë skena, paraprakisht unë isha viti i katërt në shkollë të mesme, në praktikë, në neuro-psikiatri, unë iu ndihmoja njerëzve me probleme të ngjashme, ndërsa tani nuk mundesha t’i ndihmoj nënë sime, dhe e kuptova se nuk isha më e fortë si dikur. Nuk isha as e përgatitur për një gjë të tillë, as doja ta pranoj si të vërtetë. Aty ishin të gjithë që mundën të më ndihmojnë në ato çaste. Unë dhe vëllai im, 23 dhe 21 vjeç respektivisht, nuk ishim dhe aq të vegjël për të mos e kuptuar se çka po ndodhte, por thjeshtë nuk mundeshim të bëjmë shumë për këtë. D.m.th. nuk mundem pa i përmendur personat që na ndihmuan dhe na u gjetën aty pranë kur vërtet kishim nevojë për ta: Eli, vëllai i saj, fqinjët, tezja Svetle, kushërira ime Maja, shoqja ime Viki, nga shkolla e mesme, shoqja ime Katja. Më duhet ta përmend edhe Bojanin. Pra këta ishin njerëzit që i kisha pranë në ato momente kritike në jetën time. Në fillim, ata as që flisnin me mua, sepse unë nuk dëshiroja të flas për një gjë të tillë, mirëpo më mjaftonte prania e tyre aty, nuk kishte nevojë të flasin me mua, mjaftonte që e kuptonin rëndësinë e momentit, edhe pse problemi nuk ishte i imi personal, por i nënës sime. Pastaj nëna filloi të përdorë edhe barna të caktuara dhe gjendja pak a shumë u përmirësua, mirëpo sido që të jetë, këto janë momente që nuk harrohen lehtë në jetë. Ndoshta pikërisht këto momente dhe përvoja të hidhura më mësuan të shpresoj gjithmonë në më të mirën, ndërsa të jem e përgatitur për më të keqen, mbasi askush nuk mund ta dijë se çka mund t’ju ndodhë nesër. Mendoja se 2001-shi ishte gjëja e vetme, pra me rastin e Haraçinës, me anën materiale, p.sh. shtëpinë, apo me gjërat që mbetën atje, pra mendoja se ato ishin gjëra të cilat nuk mund të përmirësoheshin më, sepse ishin dëme të mëdha që nuk mund të kompensoheshin lehtë. I dëgjoja të mitë, edhe sot e kësaj dite i dëgjoj, kur tregojnë se si nëna ime kishte qenë shtatzënë me vëllain tim për nëntë muaj rresht, se si disa ditë më parë kishin vendosur themelet, pastaj kishte lindur vëllai im, se si e kishin ndërtuar shtëpinë, se si kishin punuar tërë jetën, se si kishin fituar tërë jetën… dhe në fund i kishin braktisur të gjitha ashtu lehtas, kot, pa fajin e tyre. Ndoshta asokohe edhe unë kisha menduar se nuk kishte gjë më të keqe se ajo, por me kalimin e viteve, pas 2001-shit, pra ndodhi rasti me bombën në Haraçinë, pastaj ato dy vdekje radhazi, megjithëse nuk ishin të rrethit të afërm familjar, por megjithatë më preknin edhe mua… dhe kështu fillova të mendoj ndryshe nga ç’mendoja më herët… pra e tërë ajo që ndodhi me Acen, Sashën, nënën time, më bënë të mendoj se ndoshta, jo ndoshta, por unë garantoj madje prej anës sime personale, se dëmi material nuk vlejtka aspak. Ndoshta njerëzit mendojnë se vlen dhe se nuk është e njëjtë nëse jeton në kasolle apo pallat, nëse kanë 5 ose 10 banesa, nëse dikush ka shumë dhe tjetri pak… por megjithatë unë mendoj se nuk është aspak e rëndësishme, sepse pas asaj që ndodhi, d.m.th. pas një kohe mbasi u zbut paksa situata me nënën time, tërë ndihmën që e merrnim nga të tjerët, nga farefisi, nga terapitë me ilaçe, pra nga personat mjekësorë, e kështu me radhë, përsëri ndodhi një aksident tjetër. Pas 8 vitesh na e dogjën shtëpinë në Haraçinë. Pra, shtëpinë tonë, për të cilën në fillim tregova se nuk i kishte rënë as edhe një plumb; pra ndodhi pas aq shumë vitesh të na e djegin, dhe përfundimisht deklaroj se më erdhi keq. Ngjarja, kur treguan se e kishin kërkuar babin tim, për ta lajmëruar se na e kishin djegur shtëpinë, tërë ato skena, nëna ime përsëri duke qarë, sa i vinte keq… kushedi sa të thuash se materialja nuk vlen, megjithatë nuk është njësoj. Por, e them, nuk më goditi dhe aq shumë, ashtu siç më tronditën ndodhitë tjera, që i përmenda pak më parë, por megjithatë ishin momente prekëse, ani se kishin kaluar 10 vjet, jo, 8 që nuk isha qenë atje, megjithëse shkoja brenda kohës, bile isha ndër të rrallat që shkonte thuajse përditë, pas konfliktit, më shumë se vëllai im, edhe pse ai është mashkull, po kjo s’kishte të bëjë me atë. Unë thjeshtë dëshiroja të shkoj dhe e bëja. Edhe sot dua të shkoj, akoma.
FPD: Ku shkoje në Haraçinë?
KS: Në Haraçinë shkoja, normalisht, shkoja në shtëpinë time, megjithëse nuk kishte asgjë, vetëm një, që them unë, shtëpia ishte e tëra, brenda nuk kishte asgjë, gjithçka ishte demoluar dhe rinte aty, pra dritaret, dyert, kanatat, asgjë nuk kishim rinovuar, por unë megjithatë dëshiroja të shkoj, edhe pse më bindnin se nuk duhej, se qenka dashur në nënvetëdijen time ta ruaj atë fotografi të mirë për shtëpinë time, megjithatë unë nuk mendoja ashtu dhe nuk dëgjoja askënd, unë thjeshtë doja të shkoj. Nëna ime ishte kundërshtari më i madh, frikohej se mos më ndodhte diçka. Ndërsa kur shkoja atje, së pari shkoja te shtëpia ime, dhe pastaj nja dy-tre shtëpi më lart ku jetonte kushërira ime. D.m.th. ata u kthyen pas konfliktit, jetuan disa vjet në internat dhe pastaj u kthyen… në shtëpi, ishin të detyruar, pasi kishin nënshkruar për rinovim shtëpie dhe nuk iu takonte të rrinin në konvikt më dhe duhej të ktheheshin, s’kishin zgjidhje. Pra, unë shkoja te ata mysafir. Mendoj që ajo që ndodhi, pra bomba me ç’rast u vra xhaxhai im, më pas pati edhe disa raste tjera në Haraçinë ku vdiqën njerëz nuk ndikoi aq shumë te unë, sepse unë nuk kisha zgjidhje, dëshiroja ta shoh kushërirën time, sepse ajo mu gjet aty pranë kur kisha nevojë për dikë, prandaj edhe njëfarë optimizmi më mbante gjallë dhe më çonte detyrimisht të shkoj e ta shoh dhe ndikonte në mua aq shumë që ishte prapë Haraçina në të cilën duhej të shkoj. Atëherë shtëpinë e kishim ende të paprekur, nuk na e kishin djegur. Pas rastit me djegien e shtëpisë, nuk kam dashur të shkoj më. Tani vërtet nuk dëshiroja ta humb atë imazh që e kisha në kokë për shtëpinë time, sepse kur e kujtoj tani, e mbaj mend para se t’i vihej flaka. Pra, e thashë prapë, nuk ishte mjaft ajo që ndodhi, të gjithë thoshin se ishte e sigurt, megjithëse ne e dinim se nuk do të kthehemi në Haraçinë, ishte më tepër se e qartë, vitet iknin, kaluam tetë vite në internat dhe në përgjithësi përvoja e grumbulluar në Partenie Zografski ishte tejet negative, duke shtuar këtu edhe ato vdekje, fatkeqësi, etj. që ndodhin në Partenie Zografski, p.sh. para një viti e ca, një shoqes time ia shkelën gjyshen me veturë mu para Partenie Zografskit, unë isha me të në momentin kur iu lajmëruan me telefon, pastaj edhe shumë ngjarje tjera, me njerëz të sëmurë, me … megjithatë do ta them që ndoshta në një periudhë pas 2001-shit, tani kur bëj krahasim, them me vete: në atë kohë nuk kisha as të brendshme për të veshur, nuk kisha pantallona, nuk kisha asgjë, ndërkaq koha kalon, do të punosh, do të fitosh, do të kesh diçka. Dhe ja… Ndoshta nuk është e hijshme për të komentuar, mirëpo sot kam një grumbull me tesha, asgjë nuk më mungon, megjithëse e kuptoj se mu për shkak të atij Partenie Zografskit dhe Haraçinës asnjë lloj paraje nuk më është aq e vlefshme, dhe se asgjë nuk është e vlefshme nëse para meje nuk i kam ata që i dua më së shumti, duke qenë të gjallë e të shëndoshë e të lumtur, sepse kur të jenë ata ashtu, atëherë do të jem edhe unë, sepse përfundimisht e kuptova se gjithçka që është materiale, është e kalueshme. Sot mund të kesh shumë, nesër asgjë dhe të kundërta, dhe definitivisht me kalimin e kohës gjithçka vjen në vendin e vet. Thashë, shtëpinë ma dogjën, por ja, sot e kam një tjetër. Ndoshta nuk është e njëjtë si ajo, por është shtëpi, megjithatë objektivisht përafërsisht e njëjtë. Domethënë në madhësi si ajo dhe për të qenë i lumtur, nuk ka rëndësi hapësira në të cilën jeton, kanë rëndësi njerëzit me të cilët jeton dhe se asgjë nuk është e rëndësishme nëse ata që i do nuk i ke pranë vetes. Asgjë nuk vlen pasuria nëse ata që i do pranë vetes s’janë mirë ose të them thjeshtë, Zoti mos e dhashtë, nuk janë të pranishëm pranë teje.
FPD: A i hidhërohesh ende dikujt dhe a e fajëson dikë për 2001-shin, pas të gjitha këtyre peripecive që i ke përjetuar?
KS: Nuk e di… E thashë edhe më herët, ka kaluar goxha kohë, pra jetën e kam kaluar në kahe të ndryshme, në drejtime të ndryshme, sapo të mendosh se u rregullua një gjë, del një tjetër, rregullohet edhe ajo, mbin një e tretë, e kështu me radhë. Është interesante që kur dal në shëtitje ose kur e dëgjoj të flasë dikë me urrejtje ndaj të tjerëve, në baza nacionale ose tjera, nuk e di, ndoshta është tek unë, por unë nuk ndjej urrejtje ndaj shqiptarëve pas 2001-shit, as para 2001-shit nuk kam ndjerë diçka të tillë, ndoshta që atëherë i kam kuptuar njerëzit drejtë, sepse edhe te ata edhe te ne ka njerëz – njerëz, dhe se përherë ka edhe përjashtime, pra ka njerëz negativë edhe te ata edhe te ne. Jo, jo, nuk i hidhërohem askujt, normalisht se kam përmendur shembuj, për shkak të këtij ose atij, e vetmja ndaj së cilës kam ndjerë revolt dhe hidhërim ka qenë shteti, shteti si institucion. Mendoj se shteti është fajtori më i madh që para së gjithash, nuk na mbrojti neve, na u deshtë të fillojmë nga e para, nga zero-ja, jo vetëm maqedonasit, por edhe shqiptarët, meqë me 2001-shin i humbëm të gjitha, edhe ato që i kishim fituar vetë, me mund e me vite, por edhe dhuratë të kishte qenë, ajo prapë është e jotja. Pra, na u deshtë të fillojmë nga e para, sërish, dhe mendoj se na çoi një shekull pas, prandaj po them prapë që shteti është fajtori më i madh, dhe gjithmonë kur është bërë fjalë për këto çështje, pavarësisht se me kë kam biseduar, me më pleq, me më të ri, me shqiptarë e maqedonas, e kam gjetur fajtorin në atë fushë, d.m.th se shteti nuk na mbrojti si qytetarë; ndryshe do të ishte po të dilte shteti në mbrojtjen tonë. Po ashtu do të ishte shumë më i vogël edhe numri i të vrarëve gjatë konfliktit të 2001, po qe se situata do të zgjidhej më shpejt dhe në kohë. Pra, procesi zgjati shumë më tepër, 10 vjet, mendoj se shumë njerëz fituan, si të them, energji negative, stres, pasoja të pashërueshme, pavarësisht epilogut të tyre, vdekje apo sëmundje, pikërisht për shkak të qëndrimit në ato qendra kolektive. Pra, kushedi sa të jesh i fortë, edhe i përgatitur, koha e bën të veten dhe nuk mundsh të jesh i fortë kur sheh që qëndron në vend, se askush nuk të ndihmon të kesh një të ardhme më të mirë. Dhe mendoj se po të donin ata, mendoj se po donte shteti, ndoshta fundi do të ishte më ndryshe, ndoshta ne përsëri do të jetonim në Haraçinë, mirëpo, me sa e shoh, kështu paska qenë të mbetet, po.
FPD: E përmende, që ke kaluar momente të rënda, edhe në shkollë, edhe në jetën e përgjithshme, pas dhjetë vitesh të kaluara në Partenie, me çka mburresh?
KS: Me se mburrem? Mburrem me atë që, p.sh. sot jam, si të them, e pjekur e me përvojë të pasur, në krahasim me… me pjesëtarët tjerë të këtij shteti. Nuk kisha dashur askush të përjetojë përvojat e mia, pra mos dhashtë Zoti, askujt nuk ia dëshiroj, d.m.th pavarësisht fesë, nacionalitetit, gjinisë, moshës… Mburrem me atë që jam, siç thashë, person i pjekur, e formuar si personalitet i cili, para së gjithash ka shumë përvoja negative dhe prapëseprapë gjen kuptim pozitiv mbi jetën, sepse kushedi sa të vështirë ta kem, dhe të jem për të qarë, unë qeshem. Mburrem me atë që kam kuptuar se ka disa vlera në jetë, kam kuptuar, sipas meje, ndoshta edhe gaboj, nuk e di, nuk do të thotë që edhe të tjerët duhet të mendojnë si unë, unë për vete e kam kuptuar se cilat janë vlerat e mia dhe cilat janë qëllimet e mia në jetë. Kam kuptuar se çfarë duhet bërë e çka jo. Pra, mburrem me atë që jam formuar si personalitet, kështu si jam, sepse kam mundur të jem edhe ndryshe, pra me sjellje e qëndrime negative, me sjellje destruktive kundrejt vetes dhe kundrejt të tjerëve, ndërsa mendoj se kjo nuk ka ndodhur tek unë, këtë duhet të tjerët ta thonë, unë megjithatë nuk mundem ta them, pra nuk mundem të flas për sjelljet e mia (qeshet me zë) kundrejt tjerëve. Mburrem gjithashtu që kam arritur edhe të arsimohem e shkollohem, se ju kam ndihmuar shumë njerëzve përreth meje, dhe që kam dikë të cilit mundem t’i paraqitem në çdo kohë dhe ai të jetë këtu për mua, që kam lënë hapësirë për gjithçka, por edhe ata e dinë që edhe unë jam aty për ata, kurdo dhe kudo që të kenë nevojë për mua. Me çka tjetër mburrem? Nuk e di, nuk di shumë, nuk di se çfarë të them (qeshet). Jam krenare, më duhet ta them, me ata që më kanë ndihmuar, pra, vërtet krenare me disa persona të cilët i dua dhe të cilit ishin aty për mua, kur unë kisha më së shumti nevojë. Pra, shumë përvoja u mblodhën brenda këtyre 10 viteve, pafund momente të mira dhe po aq të këqija, dhe më duhet t’i përmend sepse janë të rëndësishme për jetën time. Të afërmit e mi, pra, nuk ka nevojë t’i përmend me emra, rrethi im i ngushtë i familjes, do të jenë gjithmonë në rend të parë. Më duhet ta përmend Majën, para së gjithash, dhe të afërmit e saj, pastaj Elin, vëllain e saj, Angellçen, Katen, Illçon, Bojanin, Jasminën, Lupçon, Mariën, Katen, Katen, Katen nga shkolla e mesme, Vikin, Jasnën dhe… nuk e di, Tomin, Sllavçen, ka shumë, shumë njerëz që kanë qenë gjithmonë për mua aty, dhe janë ende me mua, edhe sot për çfarëdo nevoje e për çfarëdo këshille, dhe për gjithçka tjetër që mund të më kujtohet, ata janë aty, gjithmonë. Dhe… nuk e di, mendoj se pas krejt kësaj, mburrem me atë që nuk u shndërrova në person labil e cila do të jepej pas punëve të liga, pas sjelljeve deviante, ndërsa kam mundur, larg asaj. Mendoj se shumë njerëz që hasin në çfarëdo problemi, bile as që mund ta quaj problem, ata e vendosin si problem dhe e kuptojnë si të tillë, dhe pastaj vihen pas veseve të cilat më pas ndikojnë negativisht mbi personalitetin e tyre, mbi shëndetin e tyre, mbi njerëzit tjerë, mbi mjedisin që i rrethon. Mendoj se jam krenare sepse kam dikë që më do e që e dua. Dhe tani, e kam patjetër t’i…, kur e pashë vizatimin, më duhet të përmend Monikën, Irinën dhe Ivonën, tri kukullat e mia, ato janë vajzat nga konvikti të cilat edhe sot e kësaj dite më quajnë tetja Kate, edhe pse nuk jam tetja e tyre, d.m.th. në aspekt farefisnor, megjithatë nuk ka rëndësi, i ndjej shumë afër, më afër se farefisin tim, ato janë, pra, vajzat të cilat dinin që edhe ditën më të keqe të ma shndërrojnë në ditën më të mirë të jetës sime, dhe të njëjtën gjë dinë ta bëjnë edhe sot. Jam krenare që arrita të fitoj dashurinë e fëmijëve, sepse në fund të fundit, dashuria fëmijërore është më e bukura, më e sinqerta, ndërsa për të tjerët nuk dua të komentoj (qeshet me zë), nuk dua të komentoj.
FPD: Mbasi veç i përmende të gjithë shokët e miqtë e tu të ngushtë… Pse vendose që këtë përvojë ta ndash para së gjithash me publikun?
KS: Epo… kështu, i përmenda, më duhet ta them se nëse kam lëshuar dikë, ndoshta edhe e kam bërë, pra nuk kam dyshim në këtë, ndoshta edhe kam prishur tani në fund, mbas kësaj bisede, le të mos më hidhërohen, po (qeshet). Pse vendosa? Vendosa sepse thjesht dua që njerëzit ta dinë se nuk është gjithçka e mirë dhe e lehtë, se kungulli nuk shkon përherë mbi ujë. Unë e them këtë nga aspekti personal, se njerëzit nuk duhen vlerësuar nga pamja, nga ajo se çfarë kanë me vete në një moment të caktuar, sepse unë sot, p.sh. mund të rregullohem, të vishem shumë mirë, nëse mund të shprehem kështu, mirëpo përvoja ime si njeri është e paçmueshme, dhe kjo për mua ka shumë rëndësi. Ndoshta në pjesën më të madhe është negative, mirëpo edhe brenda atyre sendeve negative unë arrita të nxjerr diçka pozitive, pra u jam drejtuar anëve pozitive dhe kam menduar se… pikërisht për këtë edhe duhet ta ndaj me të tjerët, të kuptojnë njerëzit se nuk duhet vlerësuar njëri-tjetrin për nga pamja, por duhet t’i njohin para se të fillojnë të komentojnë për ta, se nuk duhet gjykuar për askënd para se ta njohim personin dhe ta vendosin atë në të njëjtin nivel dhe kategori me…
FPD: … t’i etiketojnë…
KS: Po, si njerëz të një rendi tjetër, të veçantë, apo të një shtrese më të ulët, sepse unë vetë shpesh rangohesha ose përmendesha si e tillë. Kujtova se duhej ta thosha këtë sepse në jetë, më në fund gjithçka mbaron, pra sot jemi të gjithë shëndosh e mirë, dhe të tjerët mund të mësojnë nga kjo, edhe pse ndoshta nuk i kanë problemet si të miat, se për gjithçka ka zgjidhje, se më e rëndësishme… është që të gjithë të jenë shëndosh e mirë, dhe se gjithçka, herët a vonë, vjen në vendin e vet. Më duhet ta them që edhe në trajnim thashë të njëjtën, që parulla ime ndoshta hyjnore paksa, por megjithatë unë besoj në Zot, gjithmonë kam besuar, pra, para 2001 dhe pas, edhe sot i besoj, dhe e them që ajo që është e jotja do të vijë, herët a vonë, se shpresa nuk duhet humbur dhe besoj që Zoti ndonjëherë i çon punët ngadalë, por asnjëherë nuk harron, dhe nëse bën mirë, herë do kurdo do të të kthehet.
FPD: Edhe një pyetje, në fillim u prezantove si me qenë nga Haraçina, normalisht, atje ke lindur. A ndjehesh krenare kur prezantohesh se je nga Haraçina?
KS: … E po, të të them të drejtën, pyetje interesante.
FPD: Megjithëse për momentin jeton në…
KS: Po, pyetje interesante, të njëjtën pyetje ma bëjnë edhe sot. Pra, kur të njoftohem me dikë, pavarësisht mënyrave se si mbërrij te personi në fjalë, unë them që jam nga Haraçina, edhe pse vetë e the që nuk jam më nga ai vend, dhe tani gjashtë muaj jetoj në Belimbeg, në Marinë, pra jam shpërngulur, nuk ndodhem më në qendër kolektive, nuk jam më person i dëbuar, refugjat, mirëpo dokumentet e mia personale akoma i kam me Haraçinë (qeshet), dhe ndoshta prej këtu do ta përmbyllësh përgjigjen, unë ende jam, dhe mburrem me këtë, që jam nga Haraçina. Ku ta di. Ndoshta dikush kur ta dëgjojë ose ta lexojë këtë, prej anësh, pa dallim nëse do t’i vijë qesharake ose jo, apo absurde, apo çmenduri… për mua është nder dhe krenari dhe besoj se edhe gjatë kohë do të them që jam nga Haraçina. (qeshet lezetshëm). Po.
FPD: Mos ka ngelur diçka pa e treguar, e që nuk të pyeta?
KS: Nuk e di, nuk besoj që ka mbetur më gjë pa u thënë.
FPD: Faleminderit.
KS: S’ka përse. Urdhëroni prapë.
