Snezhana Llupevska Sozen ka lindur në vitin 1973 në Shkup. Një gazetare me 30 vjet përvojë. Ajo ka punuar në TV A1 dhe më pas në stacione të tjera televizive në pozita të ndryshme, duke përfshirë kryeredaktoren në TV Telma. Krijim i saj është emisioni “KOD”. Ajo është fituese e disa çmimeve në fushën e gazetarisë investigative. Në vitin 2001 ajo u kap në fshatin Tanushevci nga njësitë e armatosura të UÇK-së. Ajo punoi si gazetare gjatë gjithë luftës në vitin 2001.
Intervista është gjiruar në vitin 2016.
FROSINA PANDURSKA DRAMIQANIN: Së pari të faleminderit që e pranove ftesën për të folur për vitin 2001 dhe për ngjarjet e asaj periudhe në Maqedoni. Për fillim, të lutem prezantohu.
SNEZHANA LUPEVSKA SOZEN: Unë jam Snezhana Lupevska Sozen – gazetare.
FDP: Ke përvojë shumëvjeçare si gazetare televizive, ndërsa në publik, të themi, më së shumti përmendeshe si gazetarja të cilën e kidnapuan në fillim të vitit 2001 në Tanushë. A kishe dashur të flasim për këtë ngjarje, ta rikujtosh atë ngjarje të pakëndshme?
SLS: Po, kjo e dini si, shumë vite më ndiqte kjo që kam qenë gazetarja e cila e ka iniciuar, në njëfarë mënyre, luftën apo konfliktin. Kaluan shumë vite, por unë gjithmonë më 16 shkurt, si ndonjë përvjetor e kam dhe e rikujtoj atë ngjarje, sepse, megjithatë, është me rëndësi historike për shtetin, por edhe për mua, edhe profesionalisht edhe privatisht, me siguri, tërë jetën do ta kem në kujtesë. Rrëfimi tashmë është i publikuar dhe i njohur, por për ata të cilët, ja, tani për herë të parë do të takohen: kishim disa njohuri se diçka po ndodh në kufirin me Kosovën. Nuk e dinim saktë a në rajonin e Kumanovës apo te pjesa e Tanushës. Megjithatë, zgjodhëm që të shkojmë në Tanushë, sepse atje vetë kufiri është i tillë saqë nëse nuk kishte, të themi, njerëz të cilët luftojnë apo duan të luftojnë, do të kishte ndoshta kontrabandistë, sepse është i tillë, poroz, kufiri dhe është më i shkëputur. Por, fare nuk prisnim se do të gjejmë persona me uniformë me automatikë, ndërsa të tillë na pritën në hyrje të fshatit. Kishin emblemat e UÇK-së, mbanin armë automatike. Së bashku me një pjesë të fshatarëve na ndalën, na ndaluan, na futën në fshat, na kontrolluan, na i morën kamerat, telefonat celularë dhe ngjashëm. Pyesnin kush jemi, pse kemi ardhur? Normal, ajo skena me pushkët në kokë e ngjashëm, siç kemi parë nëpër filma. Por, megjithatë duhet të tregoj se s’kishte dhunë. Na u prezantua komandanti: Xhezair Shaqiri – Hoxha. Na tregoi se ata kanë ardhur tashmë në kufi për të filluar luftën për të drejtat e shqiptarëve. Nuk arritëm të bëjmë një intervistë televizive, na e morën kamerën, por biseduam dhe përveç një njeriu që ishte me ne, dhe ai ishte shqiptar, të cilin rrugës e takuam dhe donim ta transportojmë… Pas një kohe, neve si ekip televiziv na lëshuan, por s’kishim asgjë nga ajo që do të thotë pajisje apo shirit të xhiruar në atë kohë. Dhe, pastaj, ngjarjen e paraqitëm në stacionin e parë policor dhe gjithmonë them: Nuk e di ç’ishte më keq – kidnapimi në fshat apo marrja në pyetje tërë ditën nga ana e policisë të të gjithë neve, nga të gjitha shërbimet e mundshme. “Pse pikërisht neve na është kujtuar të shkojmë në fshat?”.
FDP: Ndërsa, në vetë fshatin, a mendojе në atë çast se a duan personat e armatosur të përcillet informata, a u bë fjalë fare për këtë temë? Sepse gjithsesi jua kanë marrë kamerën, por a kishin ndonjë kanosje?
SLS: Ata, kur filluam bisedën, dinin disa prej tyre maqedonisht, një pjesë ishin nga Kosova, dallohej edhe nga uniformat edhe nga emblemat UÇK-MB [e ka fjalën për UÇPMB-në, vër.për.], kjo ishte për Preshevën dhe Bujanocin, UÇK, mirëpo ne u treguam kur pyetën: “Ç’kërkoni këtu?” – thamë: “Ne erdhëm të xhirojë reportazh për fshatin”. Normalisht, nuk u treguam: “Për ju, të shohim se a jeni këtu, t’ju takojmë” – por thamë se janë kushtet e vështira në fshatrat kufitare, rrugët dhe ngjashëm dhe ata: “Po” – thanë: “ashtu është, janë të shkëputura këto fshatra, një nga arsyet pse jemi këtu është kjo”. Por, thanë se janë të pakënaqur nga politika e cila në atë kohë zbatohej për shqiptarët e Maqedonisë dhe thanë se ata, të pakënaqur nga politika, kanë ardhur, ja, në fshat, të fillojnë luftë për të drejtat e shqiptarëve. Ma shpjeguan edhe emblemën, ç’do të thotë UÇK dhe njeriu kryesor, Xhezo pastaj e thërrisnim edhe ne dhe gjatë tërë luftës kështu, i shpjegoi motivet pse janë këtu dhe nuk pengoi të themi një gjë të tillë. Përkundrazi, kisha përshtypjen se duan ta themi atë që mendojnë dhe, normalisht, atë që ma thanë e mbajta mend.
Këtë e treguam edhe në polici, por atje ishte puna: “Nga e dini ju?”, “Pse keni ardhur?” dhe ngjashëm dhe duke pasur parasysh se na mbajtën pothuajse deri në, lajmet e “A1” ishin në 7, në ora 19, ne pothuajse deri në 6, 18:30, ishim në polici, siç thuhet, me vrap hyra në studio për ta rrëfyer tërë këtë punë në publik. Sado që tingëllon…
FDP: Kjo ishte drejtpërdrejt? Në lajme?
SLS: Kjo ishte drejtpërdrejt, intervistë, po. Jo, redaktori më bëri intervistë, thash se unë me kameramanin Risto Mishev dhe një koleg tjetër, Nehru Hoxha, shkuam, çfarë pamë, si pamë. Por, ajo që është shumë interesante, pas intervistës, ministri i atëhershëm i punëve të brendshme, Lube Boshkovski, dhe Këshilli i Sigurimit i atëhershëm, kur kishte mbledhje, dhe sidomos Ministria e Mbrojtjes, i mohonin të gjitha pohimet e mia. Ata thoshin se nuk është e vërtetë, se unë jam duke shpifur dhe se nuk ndodh asgjë në kufi. Gjithçka është qetë dhe gjithçka është në rregull. Dhe, prandaj më vinte shumë keq, si gazetare televizive, që nuk kisha së paku një fotografi në atë çast, t’ua dëshmoja se e flas të vërtetën, por, fatkeqësisht, u dëshmua po atë ditë dhe ditën e ardhshme. Të njëjtën ditë është përpjekur policia të shkojë në fshat dhe kanë filluar të shtënat. Ditën e nesërme tashmë kishte një viktimë nga ky fshat, si rezultat i konfliktit mes policisë kufitare apo ushtrisë me pjesëtarët e UÇK-së në fshat. Kështu që, fatkeqësisht, të gjitha pohimet e mia u treguan të vërteta.
FDP: Domethënë, mohimi ekzistonte vetëm atë ditë, domethënë, praktikisht atë mbrëmje, sepse të nesërmen tashmë ka pasur aksion?
SLS: Po, praktikisht në mbrëmje. Domethënë, lajmërimi i Mbrojtjes ishte se atje është ushtria për ta kontrolluar kufirin, se ajo që e ka parë ekipi nuk është ashtu dhe dërguan një lajmërim zyrtar. Dhe, gjithashtu edhe MPB-ja. Mohimi, në kuptimin e asaj se Maqedonia nuk ka rrezik sa i përket sigurisë, zgjaste edhe më tej. Edhe pse kishte incidente, këtë e trajtonin si incident kufitar. Por, madje edhe e mbaj mend deklaratën e Dosta Dimovskës dhe të funksionarëve të tjerë nga ajo kohë, edhe madje kur takoheshin në mbledhje të Këshillit të Sigurimit, thoshin se gjithçka është nën kontroll. Ishte më i habitshëm fakti dhe ne këtë më vonë edhe e thoshim, pse policia dhe armata apo qeveria maqedonase nuk ka informuar se neve na është zaptuar kufiri, se ne kemi luftëtarë atje, se tashmë me ditë të tëra askush nga ushtria dhe policia nuk ka guxuar të hyjë në fshat, se ky ka qenë një, ta themi, atëherë, territor i pjesëtarëve të UÇK-së. Fare nuk donin të flasim për këtë dhe një kohë të gjatë, mund ta them, derisa nuk filloi, derisa nuk ndodhi incidenti i dytë, atje diku mendoj se ishte në mars, kur një automjet shkeli mbi minë duke shkuar drejt Tanushës, një nga automjetet e armatës më duket se ishte, apo i policisë. Dhe, kur filluan viktimat e para, atëherë edhe publiku edhe politikanët, domethënë të gjithë ishin të vetëdijshëm se kjo është shumë, shumë serioze.
FDP: Pas kësaj ngjarjeje, vetë atmosfera të ndikoi apo doje thjesht të nisesh, sidomos për shkak të asaj se personat më zyrtarë në shtet e mohonin deklaratën tënde? Supozoj edhe shumë presione edhe nga ana private edhe nga ajo profesionale.
SLS: Epo, unë mendoj se më… Epo, kishte presione, por vetë ajo se dikush ju mohon, ndërsa ju jeni të bindur në rrëfimin dhe e dini se ç’ndodh, më bënte të jem gazetare e cila çdo ditë përpiqej të arrijë përsëri deri në Tanushë. Dhe, kështu edhe ndodhi. Pas publikimit tim të rrëfimit, ishte i publikuar nga “Nju Jork Tajms”, “Gardian” dhe mediet e tjera botërore. Erdhën njerëz nga “Nju Jork Tajmsi” dhe unë, ende nuk kishte filluar zyrtarisht konflikti, kjo ishte një javë, ndoshta, pas publikimit të rrëfimit tim të parë, përsëri shkova në Tanushë, kësaj radhe me njerëzit e Nju Jork Tajmsit”. Dhe, edhe pse kishte borë, u bllokuam, arritëm diku te karakolli, por tani nuk na lëshuan. Pyetën kush jemi, pse shkojmë? Nuk donin të na lëshojnë në fshat. Kjo na tregoi se ende nuk mbahet nën kontroll situata, ende atje janë njerëzit e UÇK-së, ndërsa këtu, nga ana tjetër, është ushtria. Dhe, përsëri na arrestuan. Kisha edhe një përvojë në stacionin policor, në Milladinovc, më duket, nuk e di si…
FDP: Mirkovci.
SLS: Mirkovci quhej fshati. Dhe, përsëri kaluam nëpër procesin e marrjes në pyetje, që kësaj radhe ishte më lehtë, sepse gazetaret ishin nga Amerika, kështu që ambasada amerikane intervenonte për qytetarët e vet, të mos na maltretojnë dhe të mos duhet të na mbajnë të gjithë patjetër gjithë ditën, përsëri të na marrin në pyetje. Kështu që edhe atëherë e pashë se nuk janë ndërmarrë masa dhe e tërë kjo më bënte që gjithnjë e më shumë të hulumtoj se çfarë po ndodh dhe – çka është më e rëndësishme – të shkoj në terren. Të mos heq dorë, se do t’i ndjek ngjarjet nga afër, në terren, sa të mundem të jem më afër ndodhive.
FDP: A kishe përkrahje nga redaksia, nga redaktorët, përkrahje çfarëdo qoftë? Sepse, megjithatë, këto janë terrene stresuese?
SLS: Epo, përkrahja ishte në atë se më besonin dhe kjo është shumë e rëndësishme në situata të këtilla. E dini, kushdo që ka marrë guximin, politikan, t’i bijë telefonit tënd apo të të bëjë presion, është e qartë se nuk e kanë dëgjuar redaktorët, sepse e lanë në gjykimin tim dhe më besonin dhe kjo është shumë, shumë e rëndësishme. Vërtet në ditë të sotme nuk e di se a do të ndodhte kjo, duke pasur parasysh presionin që e kanë mediet. Çështja e dytë është se Risto Mishevi, si kameraman, dhe Nehru Hoxha, si shef i kameramanëve, kishin mirëkuptim të plotë se gazetarit i duhet edhe kamera. Kjo do të thotë se kolegu Risto gjithmonë ishte me mua. Mund të them se të gjithë muajt e krizës Ristua ishte njeriu i cili gjithmonë ishte pranë meje dhe jepte plotësisht, gjithçka nga vetja, për ta xhiruar atë që e ndiqnim dhe prandaj “A1” kishte shumë, shumë xhirime. Ka shumë më shumë edhe nga televizioni kombëtar maqedonas. Kështu që, kjo përkrahje ishte shumë e rëndësishme, që kolegët më besonin, pronari i televizionit gjithashtu dha një përkrahje të madhe. Ne nuk punonim për shpërblime apo për famë, punonim sepse donim ta informojmë publikun se ç’ndodh në terren.
FDP: A kishte situata kur e kishit patjetër të censuroni apo të mos publikoni? Jo vetëm personalisht, por edhe si medie, domethënë posedimi i informatave të caktuara të cilat, ndoshta, nuk e di, do ta shqetësonin publikun?
SLS: Vetëm të atij lloji të informatave, të karakterit etik, censurohen dhe censuroheshin. Nëse ju kujtohet, “A1” në atë kohë shkonte edhe në fshatrat shqiptare, shkonte edhe në ato maqedonase. Ne përpiqeshim t’i kemi të dyja palët. Dhe, ç’është më e rëndësishmja, s’kishim problem, as nga njëra, as nga pala tjetër që ta bëjmë këtë. Madje mund të them se ndonjëherë në vendet maqedonase na pranonin më keq, vetëm për shkak se ditën e mëparshme kanë parë kronikë nga ndonjë vend shqiptar. Njerëzit që iknin nga Tetova i xhironim, por, i xhironim edhe ata nga Kumanova që evakuoheshin, që ishin shqiptarë. Kështu që, shihnim që sa më shumë t’i përfshijmë të dyja palët dhe të mos bëjmë tifo, sepse është patjetër me kokë të ftohtë të shikohen ngjarjet e tilla. Por, ekzistonin çaste siç ishte ngjarja në Vejcë. Unë shumë herët mora vesh për masakrën dhe, normalisht, isha e shokuar. U lajmërova në redaksi. Ajo që ne u morëm vesh ishte: derisa të mos zbriten trupat nga atje, derisa të mos identifikohen dhe derisa nuk i lajmërojnë familjet, të mos publikojmë shumë herët se ka ndodhur një masakër në Vejcë. Sepse ky ishte vërtet një akt i tmerrshëm, ku, nëse tregonim, ndoshta do të fitonim diçka që… megjithatë, bëhej fjalë për fate njerëzish. Shumë nëna i përcollën fëmijët, rezervistë apo ushtri e rregullt atje, kështu që pritëm pak. Normalisht se publikuam kur erdhi koha, por, nuk shpejtonim. Vetëm për arsye etike, disa informata nuk i kemi publikuar, por jo për arsye politike apo për shkak të presionit të njërës apo palës tjetër. Dhe, ky ishte fat, në atë kohë, që mediet në këtë mënyrë informonin. Nëse do të ishte në kohë të sotme, unë vërtet nuk mund të parashikoj se ç’do të ndodhte. Fati është që, edhe pse kishte konflikt, megjithatë ekzistonte vetëdije te mediet, edhe pse kishte zëra tifoje edhe te ato maqedonase edhe te ato shqiptare, por kjo ishte në suaza të normales.
FDP: Sa si gazetarë kishit përkrahje nga personat zyrtarë, nga ushtria, të themi? Pas Tanushës, supozoj edhe nga rajone të tjera të krizës ke raportuar. Çfarë ishte raporti me gazetarët?
SLS: Epo, filluan të ndryshojnë gjërat. Formohej një qeveri e bashkimit kombëtar, atëherë tashmë hynë, apo, edhe pushteti edhe opozita, edhe LSDM-ja edhe VMRO-DPMNE-ja. Gjithashtu, mund të them se në atë kohë PDSH-ja ishte në qeveri, ishte një parti shumë e arsyeshme dhe një parti e cila në fillim edhe nuk pajtohej me aksionet e UÇK-së së atëhershme, nga e cila më vonë doli një parti politike, dhe nuk e miratonte atë. Por, i kuptoj edhe ata, të mos u përplaset për koke ajo që janë shqiptarë dhe nuk duan asgjë të ndodhë. Sa u përket politikanëve, unë nuk kisha kontakt me presidentin, kryeministrin, rrallë, mirë, me ministrin e brendshëm, me ministrin e mbrojtjes, po. Por, ndihma më e madhe vinte nga njerëzit në terren, në atë kohë njësitë speciale, të cilat shkonin në terren. Shpeshherë unë vetëm ndalesha në rrugë drejt fshatrave të Kumanovës, ku zhvillohej Matejçi dhe konfliktet e tjera dhe ata vetëm do të më merrnin me transportuesin dhe së bashku me ta, ku shkonin ata, shkoja edhe unë. Kjo ishte një kohë kur me siguri edhe shumë si gazetare nuk kam menduar për rreziqet, adrenalina më ka prirë të shkoj, ndërsa, nga ana tjetër, ndoshta ishim edhe simpatikë për ata njerëz për shkak të raportimit tonë, sepse raportonim ashtu siç është. Dhe, me siguri, edhe ata donin që t’i kenë xhirimet autentike. Kështu që kishte bashkëpunim, çdonjëri që ka qenë në terren në atë kohë, e di se si është ndjerë, ndërsa edhe ata me siguri kanë supozuar se jemi në një nivel të njëjtë dhe të gjithë ata komandirë, komandantë, eprorë të cilët i sillnin njësitë, vërtetë kishin mirëkuptim për punën tonë dhe dëshirën tonë që ta xhirojmë atë që ndodhte në terren, duke mos menduar në atë kohë, absolutisht, për rreziqet.
FDP: Si ishte me palën tjetër, a kishe kontakt me komandantë të tjerë, të cilët, a po, më vonë edhe publikisht dëshironin të flasin?
SLS: Ne nuk shkonim në shtabin në Shipkovicë. Domethënë, puna jonë nuk ishte që ne të shkojmë nëpër shtabe. Ne shkonim në fshatrat shqiptare, në rajonin e Tetovës, të Kumanovës dhe ngjashëm. Domethënë, kur shkonim në terren, takonim njerëz të cilët ishin të UÇK-së, por në kuptimin e asaj që të na tregojnë se si është në fshat, ç’ndodh në terren, cilin territor konsiderojnë ata se e kanë çliruar dhe ngjashëm, apo për ta xhiruar popullatën e cila, në rastet më të shpeshta, e dini edhe ju, thoshte se nuk di se ç’po ndodh dhe se nuk di se pse ndodh konflikti. Por, nuk e kisha për qëllim të shkoj menjëherë ta njoftoj Ahmetin. Ahmetin e njoftova pasi u bë politikan. Nuk desha t’ua përcjell as njërës, as palës tjetër mesazhet dhe të na keqpërdorin si gazetarë. E vetmja gjë për të cilën mbanim llogari ishte që t’i përpunojmë kronikat të cilat ndodhnin në terren. Dhe, në fakt, këtë e treguam edhe 10 vjet pas konfliktit, në kronikat të cilat i bëmë për policin e parë të vrarë me stacionin e raketuar policor te Jazhinca, atje, andej, deri te ato viktima, dhe shqiptari i parë i vrarë në konflikt, deri te viktimat e fundit apo viktimat fëmijë, fëmija nga Tetova dhe një vajzë nga Sllupçani. Domethënë, qëllimi ka qenë në këtë drejtim dhe ne edhe e analizonim konfliktin. Normalisht, 10 vjet më vonë doli gjithçka në sipërfaqe dhe në ato filma dokumentarë që i bëmë u panë konfliktet, gënjeshtrat, situatat, të cilat politikanët i kanë bërë në atë kohë, sepse nga ajo distancë kohore sikur u relaksuan dhe filluan t’i tregojnë punët siç kanë qenë dhe shihej se kush, çka dhe si ka manipuluar.
FDP: Tani madje 15 vjet kanë kaluar pas vitit 2001. Me përvojën tënde personale, jo vetëm si gazetare, por edhe qytetare, a mund të na thuash: a kishte humbës dhe fitues në këtë konflikt?
SLS: Epo, humbës ishin të gjithë qytetarët, pa dallim se a janë maqedonas apo shqiptarë. Ndërsa fitues, fatkeqësisht, gjithmonë janë politikanët, sepse ata e vendosën fatin edhe të Maqedonisë edhe të qytetarëve dhe doli se, ja, lufta e cila ishte për të drejta, mirë, ndryshuan punët me Kushtetutën, nuk them se nuk kishte ndikim, por ndodhi që njëra, e ashtuquajtura ushtri për çlirim, të bëhet parti politike dhe të hyjë menjëherë në qeveri. Edhe pse nga këto kanë kaluar 15 vjet, por unë fare nuk isha e lumtur se kjo ndodhi, sepse më mirë do të ishte ndoshta edhe menjëherë të mos hynin në qeveri, së paku do të mendonim se vërtet qëllimin e kanë pasur vetëm sjellja e të drejtave të shqiptarëve, jo ambiciet e tyre politike. Siç e shohim, po kjo parti është tashmë 15 vjet në pushtet te shqiptarët. Nuk dua që kjo të kuptohet si ndonjë nacionalizëm, përkundrazi, domethënë flasim për parti politike. Ndërsa, humbës janë njerëzit, sepse edhe sot e kësaj dite çdonjëri… Politikanët kur duan diçka të maskojnë në shtet ose nuk duan të flasin për problemet ekonomike, menjëherë duan t’i fusin në konflikt maqedonasit dhe shqiptarët dhe prandaj edhe ishin ato rrahje nëpër autobusë të fëmijëve, disa incidentet që ndodhnin. Por, ngjarjet e Kumanovës treguan se ky nuk është më 2001-shi, se nuk munden si t’u kujtohet të manipulojnë me njerëzit se kur fillon konflikti dhe se janë të vetëdijshëm edhe maqedonasit edhe shqiptarët se ç’u bëjnë politikanët apo se ç’mund t’u bëjnë. Dhe, prandaj jam shumë e lumtur që tashmë populli e dallon politikën dhe partitë politike, ndërsa nuk dallon asçfarë gjoja “çlirues” dhe e kupton se të gjithë kanë për qëllim të hyjnë në pushtet, ndërsa nuk kanë për qëllim të punojnë për ta – qytetarët. Në fakt, këtë e tregon edhe kjo krizë politike, e cila zgjat kaq shumë. Prandaj shpresoj se e kanë tani, edhe maqedonasit edhe shqiptarët së bashku, këtë mekanizëm mbrojtës që të mos lejojnë të manipulojnë me ta partitë politike, sidomos kur bëhet fjalë për çështje kombëtare dhe kur bëhet fjalë për marrëdhënie ndërnacionale.
FDP: M’u përjgigje në mjaft pyetje të ardhshme, por, ja, kur jemi te shteti dhe te partitë politike, mendon se shumë pak u bë pas vitit 2001 sa i përket përgjegjësisë institucionale për t’u ndihmuar dhe për të punuar me të gjitha palët e prekura nga konflikti, domethënë veteranët, familjet e viktimave dhe personat e zhvendosur? Disi, domethënë nga përvoja ime personale, sektori joqeveritar e mori këtë rol për të punuar me këto palë të prekura, ndërsa institucionet sikur i harruan këta njerëz.
SLS: Definitivisht është kështu, sepse askush nuk punonte me viktimat, ndërsa viktima ishin edhe ata policë, ushtarë, rezervistë, që ishin në konflikt dhe askush nuk punonte për, si ta them, risocializimin e tyre, në njëfarë mënyre, apo ndihmë në kuptimin psikologjik. Shumë prej tyre, deri në ditën e sotme, e shohim se protestojnë, sepse nuk i kanë fituar të drejtat e tyre, rroga, beneficione. Shumë familje mbetën pa më të afërmit dhe ky është një nga çastet më të vështira që unë do ta mbaj mend në, ja, ta them, karrierën time në atë kohë. Më e vështira është të shkosh në 5 varrime në ditë, kur kishte ndodhi masovike dhe kur do të shihni fëmijën, gruan, nënën, si kanë mbetur pa më të afërmin e vet dhe më e vështira është të shkosh në varrin e një vajze, qoftë në një fshat shqiptar apo maqedonas, por, ja, ndodhi, ne shkonim te familjet shqiptare pas atyre bombardimeve që ndodhnin në fshatrat e Kumanovës. As me ata askush nuk punonte, mendoj, ata njerëz ishin tërësisht të harruar nga shoqëria. Edhe sot e kësaj dite janë të harruar dhe kjo u tregua se të dyja palët, edhe veteranët e UÇK-së edhe veteranët e ushtrisë dhe policisë maqedonase, sot e kësaj dite janë të pakënaqur nga trajtimi që e kishte shteti ndaj tyre. Nga ana tjetër, është keq që i keqpërdorën të drejtat për, përsëri, për politikë. Zbatohet Marrëveshja e Ohrit në mënyrë administrative: numër më të madh të punësimeve, dygjuhësi dhe ngjashëm. Por, kjo nuk i bën njerëzit të lumtur, së paku ata që ishin viktima të luftës. Përsëri kjo u bë për qëllime politike, kur do të vijë koha para zgjedhjeve, partia politike në pushtet do të thotë: “Ja, ne e zbatuam Marrëveshjen Kornizë kështu e kështu, ja, ne punësuam kaq…”. Dhe, e dini se sot ka shumë njerëz të cilët rrinë në shtëpi, që gjenden në listat e të punësuarve në institucione, vetëm për shkak të zbatimit të Marrëveshjes Kornizë, ndërsa, në fakt, këtë nuk e bëjnë dhe kjo nuk është zbatim, sipas meje, i Marrëveshjes Kornizë. Kështu që, fatkeqësisht, s’kemi ndryshime në kuptimin e përmirësimit të jetës së njerëzve, së paku ata që kanë qenë pjesëmarrës jo të drejtpërdrejtë apo të drejtpërdrejtë në konflikt, ndërsa ka përfitime për anëtarët e partive politike, të cilat e shfrytëzuan Marrëveshjen e Ohrit për përfitim politik.
FDP: Dhe, sa mësoi populli, nga të dyja anët, nga konflikti? Sa nxorëm ne mësim, të gjithë si qytetarë të këtij shteti?
SLS: Unë jam optimiste se nxorëm mësim. Prandaj edhe e përmenda konfliktin e Kumanovës, sepse isha, njëjtë, kur shpërtheu në Kumanovë, siç thuhet, isha gazetari i parë që shkoi atje. Xhiroja me telefon celular, por e kisha të rëndësishme të jem atje. Dhe, herën e parë, atë që e pashë, ishte se si njerëz, edhe maqedonas edhe shqiptarë, dilnin nga lagjja, me lot, të trembur. Dhe, tani, ajo që nuk ndodhte në vitin 2001 ishte se njerëzit nuk flisnin kundër politikanëve në atë kohë, ndërsa tani të gjithë që dolën nga “Lagjja e Trimave”, domethënë të gjithë e kritikonin pushtetin. Të gjithë mendonin, përshtypja e tyre ishte se kanë bërë konflikt vetëm për t’u shqetësuar popullata dhe për të bërë defokusim, atëherë edhe bombat ishin aktuale. Kishte një mosbesim të plotë ndaj politikanëve dhe hapur flisnin kundër Ahmetit, kundër Gruevskit. Në pothuajse çdo deklaratë, qoftë edhe e një gruaje që qan, në fokus ishin politikanët. Dhe, kjo më jep të drejtën të mendoj se njerëzit ishin të vetëdijshëm dhe se nuk duan të manipulohen dhe menjëherë e thonë atë që e mendojnë, pa u frikësuar. Për ata, normalisht, më e rëndësishme është familja dhe shtëpia, sesa cilado strukturë politike. Kështu edhe u kuptua, edhe sot e kësaj dite, “Lagjja e Trimave”, sepse nuk u zbërthye pse ndodhi dhe si ndodhi diçka në një mjedis urban.
FDP: Me siguri do të mësojmë të reja në të ardhmen.
SLS: Po, me siguri do të mësojmë në të ardhmen, por të gjithë besojnë se, edhe shqiptarët edhe maqedonasit, se ky është manipulim dhe përpjekje për manipulim me ta. Dhe, ky është një tregues dhe shembull i mirë se në këtë shoqëri nëse dikush merr guximin përsëri të dëshirojë t’i grindë, të themi maqedonasit dhe shqiptarët, nuk do t’i kalojë aq lehtë dhe se duhet të jetë shumë i kujdesshëm kur bëhet fjalë [për] sigurinë e shtetit, sepse besoj se së bashku këtë herë, të gjithë do të shkojnë përpara Qeverisë dhe së bashku do të luftojnë kundër politikanëve, dhe jo në ndonjë anë kombëtare, por do të luftojnë kundër atyre që u imponojnë konflikt.
FDP: Ç’po ndodh tani në “Lagjen e Trimave”, nuk e di a ke informata se a janë rinovuar të gjitha shtëpitë, a janë kthyer njerëzit?
SLS: Epo, dërguam një gazetar dhe bëmë reportazh ne për “Lagjen e Trimave”. Një pjesë e shtëpive janë rinovuar. Ata njerëz të cilët ishin atje thanë se nuk janë rinovuar ato të cilat janë pjesë e përfshirë nga ky proces gjyqësor, por, në të shumtën e rasteve është rinovuar dhe unë, siç e pashë, këto shtëpi janë mjaft të rinovuara dhe është fat që për një vit ia kanë dalë t’ua rinovojnë shtëpitë, ndërsa nuk ishin pak shtëpi, ajo vërtet ishte…
FDP: Kjo është ndihmë nga shteti apo private?
SLS: Shteti, komuna dhe shoqatat joqeveritare, por, në pjesën më të madhe mendoj se shteti i rinovoi shtëpitë. Të gjithë nuk janë të kënaqur nga përqindja në para apo nga mjetet të cilat i kanë marrë për shtëpitë, por, nuk është e njëjtë si në vitin 2001. E dini se sa shtëpi mbetën të parregulluara, sa njerëz nuk u kthyen në shtëpi, sa persona mbetën të zhvendosur dhe sa bashkësia fare nuk përkujdesej për ta. Kjo, së paku… madje edhe shteti ta ketë imponuar konfliktin, ne ende nuk kemi dëshmi, hulumtonim, disa emisione bëmë për “Lagjen e Trimave”, së paku u inkurajua t’u japë para njerëzve për t’i rinovuar shtëpitë.
FDP: Nga ajo që unë e kërkoja, të themi, në internet, u tregua se “Kod” dhe emisionet debatuese në të cilat je e kyçur si gazetare, disi më së shumti i kanë kushtuar kohë analizës së konfliktit të vitit 2001. Sa mediet kanë rol kyç në pajtimin dhe në hapjen e debateve lidhur me këto punë, të cilat duam t’i fshehim, sidomos kur ka viktima, trauma, veteranë e kështu me radhë?
SLS: Epo, mediet janë kyçe, sepse publiku kështu edhe do ta marrë vesh – vetëm nëpërmjet medieve, nuk mund të dinë ndryshe. Ne vendosëm të mos e harrojmë 2001-shin, sepse ky është një mësim për gjeneratat e ardhshme dhe prandaj bëmë disa përpjekje nëpërmjet emisioneve dhe nëpërmjet ballafaqimit me Branko Cërvenkovskin, Lubço Georgievskin, Lube Boshkovskin, Buçkovskin, domethënë, të gjithë…
FDP: Thaçin?
SLS: Po, Thaçin dhe Ahmetin, domethënë të gjithë ishin përfshirë në ato 3 emisione, të shohim, t’ua parashtrojmë të njëjtat pyetje, të shohim se si do të përgjigjen tani. Dhe, përgjigjeshin çdonjëri ndryshe apo zbardhnin gjëra për njëri-tjetrin. Domethënë, kishte guximin Thaçi të tregojë se i vjen keq për disa punë që ka menduar se janë të drejta për shqiptarët, por, janë treguar se nuk janë të drejta, sepse dikush e keqpërdori këtë punë për të arritur deri te politika. Domethënë, madje edhe disa treguan pendim për disa vendime politike. Disa vazhdonin ta kenë qëndrimin se të huajt janë ata që e bënë luftën, si, për shembull, Lubço Georgievski. Lube Boshkovski edhe më tej shfaq një dozë nacionalizmi, mund të them, në deklaratat e tij. Ndërsa, Ahmeti qëndron në atë që gjithmonë e flet: “Në kuadër të Bashkimit Evropian dhe NATO-s dhe Maqedonia…” – dhe tërë këtë. Domethënë, këto deklarata tregojnë se sa janë brengosur për shtetin apo nuk janë brengosur në atë kohë, por, ishin shumë të dobishme. Bënim debate, gjithashtu, ballafaqim të palëve edhe në emision. Për shembull, komandantët e UÇK-së me komandantët e armatës dhe ushtrisë, rrëfejnë për një betejë, si, për shembull, sulmet në rajonin e Kumanovës i shohin njerëzit e armatës dhe ushtrisë, dhe si i shohin këta që kanë qenë, Talat Xhaferi dhe Stojançe Angellovi. Dhe, interesant, për disa punë pajtoheshin, madje. Kështu që, kjo është shumë e domosdoshme për t’u kuptuar se cila ka qenë arsyeja për konfliktin. Ndërsa, ballafaqimet e sotme nuk janë vetëm ballafaqime kur do të ndodhë përvjetori. Për shembull, pas Goshincës ishte e rëndësishme t’i thërrasim të njëjtët njerëz, të themi, Talati apo Stojançeja, për ta treguar përvojën e vet dhe për të parandaluar. Dhe, mendoj se është mirë që një pjesë e tyre u përfshinë edhe në sektorin joqeveritar dhe vinin në debate dhe bisedonin hapur për gjërat, që të mos përsëritet gabimi. Mediet nuk guxojnë të manipulojnë me çështjet e sigurisë dhe mendoj se problemi më i madh do të ishte nëse fillojnë të manipulojnë me këto çështje, por vetëdija është më e madhe, gjithsesi, edhe te publiku.
FDP: A kishte, përveç Tanushës, ndonjë rast tjetër të cilin nuk dëshiron ta kujtosh nga viti 2001? Ndonjë përvojë traumatike?
SLS: Epo, ka shumë… Shikoni, nga pikëpamja e sotme, nuk është përvojë traumatike nëse ju kanë fluturuar plumba mbi kokë, domethënë për mua personalisht. Domethënë, e tërë ajo që ka ndodhur në terren, ndërsa kanë ndodhur edhe të shtëna të granatave, fishkëllima plumbash dhe situata të rrezikshme dhe zënie rob, të themi, në Tanushë, nuk është traumë. Traumë janë çastet emotive. Traumë është kur e merrni vesh se ka ndodhur Karpallaku, se ka ndodhur Vejca, kur do të shkoni në të gjitha ato varrime dhe kur do t’i shihni fatet e njerëzve, kur s’keni fjalë për ta përshkruar keqardhjen që e ndjeni, kur ndjeheni, si gazetar arrogant, sepse me kamerë jeni te varri i ndonjë të ndjeri dhe e xhironi familjen e tij dhe thoni: “Aman, sa i keq është ky profesion”. Kur të gjithë ankohen, ne duhet këtë ta xhirojmë dhe ta shfaqim. Dhe, ngjashëm, kur shkoni në shtëpinë e vajzës e cila u vra për shkak të bombardimeve në ato fshatra, siç ishin Sllupçani dhe rajoni i Likovës, apo te familje të tjera të tilla dhe babai duhet t’ju flasë për fëmijën që ka vdekur. Domethënë, vërtet janë çaste emotive dhe e urrej profesionin ndonjëherë. Por, them se nëse nuk jemi ne, njerëzit nuk do të dinë se ç’ka ndodhur. Dhe, kjo shenjë emotive mbetet. Ja, unë do t’jua zbuloj një çast: kur shkonim në ngjarjet dhe çdo ditë xhiron, disi të bëhet rrafsh puna, je si makinë, por, kur përfundoi lufta, kur u qetësuan gjërat, shumë gjatë ëndërroja ëndrra lidhur me frikën, lidhur me familjen, lidhur me frikën se mua dhe nënën time vijnë disa për të na marrë apo për të na vrarë. Me siguri, këto janë ndjenjat që i kam akumuluar në vete dhe të cilat pastaj më ndiqnin me vite, si diçka, siç thuhet, që është në nëndije, ka qenë e shtypur, por, të gjitha emocionet dolën në sipërfaqe. Dhe, prandaj mendoj se kurrë s’do të harroj çaste dhe pamje të caktuara – kam memorie fotografike, fatkeqësisht, sepse ndoshta edhe televizioni më ka shtyrë për këtë – të cilat ndodhnin në vitin 2001 dhe nuk e di, tani, nga ky këndvështrim, nuk isha aq e guximshme kur shkova në “Lagjen e Trimave”, të ndalem në mes të shtënave të ndërsjella, siç ndalesha në Tanushë. Tani fokusohesha në një lloj tjetër të rrëfimit, dhe ky është që popullata dhe njerëzit të ma tregojnë rrëfimin se për çka dyshojnë. Në “Lagjen e Trimave” nuk ishte poenta të ndiqet policia se si gjuan apo pala tjetër se si gjuan, por atëherë e fokusuam rrëfimin e popullatës dhe në deklaratat e tyre se ndoshta janë të manipuluar përsëri.
FDP: Edhe një pyetje lidhur me vitin 2001: disi fundi, të themi, i konfliktit përshkallëzoi me Haraçinën dhe kjo, tërë kjo periudhë është, a po, shumë… në publik ishte e njohur si, si ta them, me faktorin ndërkombëtar të kyçur… A raportoje në ato çaste nga Haraçina?
SLS: Në Haraçinë nuk mund të hyje si ekip, mundeshim të rrimë para Haraçinës, t’i kërkojmë kodrat përreth apo të ngjitemi në kulmet e shtëpive natën, kur kishte aksion, për ta xhiruar atë. Por, kjo tashmë ishte politikë. Kjo tashmë ishte diçka që ishte një fazë përfundimtare e konfliktit, kur u kyç faktori ndërkombëtar dhe kur politikisht filluam t’i ndjekim ngjarjet. Kur ishte e rëndësishme të kuptojmë se si do të shkojnë ata varganë të pjesëtarëve të UÇK-së, por, edhe të kuptojmë se sa viktima ka. Kjo ishte një, a po, betejë istikamesh, në atë kohë. Nga ky këndvështrim, nuk e di se sa fare na duhej Haraçina. Domethënë, unë e kuptoj se dëshironte ushtria dhe armata të tregojnë se çlirojnë territore, kjo ishte faza përfundimtare, por, nëse tashmë dihej se politika kyçet dhe faktori ndërkombëtar, mendoj se edhe UÇK-ja edhe armata tashmë… pa nevojë ndodhi ajo që ndodhi, sepse nëse uleshin më herët dhe merreshin vesh me Ahmetin apo me Trajkovskin apo me Buçkovskin, se përfundon lufta, s’kishte nevojë edhe për një betejë, ndërsa kjo ndodhi. Pastaj, a po, me këtë përfundim tashmë u tregua zgjidhja politike e luftës, se do të pasojë diçka që quhet Marrëveshje e Ohrit apo çarmatosje e pjesëtarëve të UÇK-së dhe amnistia e përgjithshme dhe nga ai çast filloi tashmë zgjidhja politike e krizës. Nuk them se s’kishte përpjekje nga bashkësia ndërkombëtare që të zgjidhet edhe më parë, por kishte negociata të pasuksesshme, kyçja e Piter Fejtit, që nuk e di se a kishte qëllime të sinqerta gjithmonë në veprimin e tij. Të sinqerta ishin qëllimet e përfaqësuesve të NATO-s dhe të Bashkimit Evropian në atë kohë, por, është e qartë se ky ishte treguesi i parë për atë se politikanët në Maqedoni janë shumë kokëfortë dhe edhe pse ndoshta janë ndërruar gjenerata, disa ende nuk janë ndërruar, disa janë aktorë të njëjtë politikë edhe sot, kjo kokëfortësi vetëm arriti kulmin tani dhe e shikojmë se është edhe më e madhe. Atëherë ishte e qartë se çasti i luftës i shtrëngoi që të ulen në të njëjtën tavolinë dhe të merren vesh për disa ditë në Ohër dhe ta zbatojnë Marrëveshjen e Ohrit. Tani a na duhet të kemi luftë që ata të ulen dhe ta zbatojnë Marrëveshjen e Përzhinës? Del se, mos e dhashtë Zoti, nëse s’ka konflikt në Maqedoni, asgjë nuk mund të zgjidhin politikanët dhe nëse kështu i krahasojmë dy situatat, është fatale për Maqedoninë që kemi politikanë të tillë, që për asgjë nuk brengosen, instanca e fundit, do të thotë, për ata padyshim është konflikt ose jostabilitet, që ta kuptojnë se apetitet e tyre politike nuk janë më të mëdha se mirëqenia e njerëzve dhe jeta normale e njerëzve në Maqedoni.
FDP: Vetëm edhe disa detaje për Haraçinën: madje, supozoj, në fund u mor vesh në publik se ka pasur qytetarë amerikanë. A i morët ju këto informata, sepse përmende se tashmë politika në derë të madhe… Këtu ka mendime dhe informata të kundërta nga të gjitha anët, nga të gjithë të involvuarit, të them, dhe a i kishit ju këto informata nga, të themi, nga faktori ndërkombëtar, apo jo?
SLS: Në fillim raportonim ashtu siç raportohet nga çdo betejë, siç kisha thënë, sa kanë hyrë forca maqedonase në fshat, sa ka pjesëtarë të UÇK-së, a ka viktima dhe ngjashëm. Por, e pamë se kjo është duke zgjatur dhe se diçka e çuditshme fillon të ndodhë, dhe këto ishin negociatat tashmë për zgjidhjen e konfliktit në Haraçinë, deri në çastin se a do të sulmohet Haraçina edhe nga ajri, apo jo. Dhe, kjo ishte, sipas të gjitha gjasave, kthesa, kur duhej thënë: “stop”, sepse do të kishte edhe viktima civilë. Sa u përket lehtësuesve të huaj të përfshirë në aksionin, këtë e kuptuam diku një ditë para, tani nuk më kujtohet mirë – për t’u nxjerrë me autobusë pjesëtarët e UÇK-së dhe atëherë filluam që në vend se në terren, punët të detyroheshim t’i mësojmë në kabinetet politike apo nga bashkësia ndërkombëtare. Tashmë ishte e qartë se ç’po ndodh. Nuk e di tani, Solana mendoj se erdhi atëherë dhe se bënte negociata. Dhe, kur erdhi Solana e kishim të qartë se patjetër do të ndodhë diçka dhe të ketë fund të asaj që ishte në Haraçinë. Dhe, tani e dini si është – ia zinin për të madhe ushtrisë dhe armatës maqedonase pse e la Haraçinën, pse e ka dorëzuar ashtu, pse u lejoi të dalin. Por, ishte e qartë se tashmë ishin të vetëdijshëm disa politikanë se nuk shkohet me kokën në mur dhe se kjo është e vetmja mënyrë për t’i dhënë fund luftës dhe për fat kështu ndodhi. Sado që disa njerëz donin të jenë, në këtë kuptim, heronj të mëdhenj. Mendoj se nuk është heroizëm ndonjëherë nëse nuk lëshoni pe, heroizëm më i madh është në politikë të lëshohet pe, sepse nuk e di se si do të përfundonte ky konflikt. Mendoj se do të ishte me bombardim të Haraçinës dhe kjo vetëm do të na fuste në një konflikt edhe më të madh, ku do të rrezikohej, në masë të madhe, edhe popullata civile. Dhe, e dini, Haraçina është e ngjitur me Shkupin dhe nëse betejat kalonin në Shkup, atëherë do të ishte fatale për shtetin. Siç ju kujtohet, gjithçka që ndodhte, ishte disi e shkëputur. Terreni i Tanushës është i tillë që, fatmirësisht, ishte i shkëputur nga civilët, përveç atyre që janë në fshat. Rajoni i Kumanovës-Likovës, fatkeqësisht, kishte shumë popullatë në Likovë dhe vuanin kumanovarët me ujin për shkak të Digës së Likovës, por, megjithatë, nuk hyri lufta në qytet. Edhe përreth Shkupit dhe në rajonin e Shkupit kishte, a po, disa fshatra që ishin përfshirë, Radusha, por, përsëri ishte e izoluar. Momenti Haraçinë ishte vendimtar. Nëse atëherë përshkallëzohej lufta, mendoj se as që do të ndalej më.
FDP: A komunikon nga ajo periudhë edhe tani, të themi, privatisht me disa njerëz? Sepse, megjithatë, një vit i tërë, mendoj, pothuajse, jo i tërë, por disa muaj… Përveçse profesionalisht, a ke edhe privatisht disa kontakte të cilat, ta themi kështu, i ka krijuar konflikti?
SLS: Kam. Edhe këto i kam, më vjen mirë që kam edhe nga Tanusha, të themi, fshatarët në atë kohë, të pranishëm në ngjarjen kur na futën në fshat. Shkoja dhe bëja përsëri reportazhe për Tanushën, kishte edhe ndodhi të tjera rreth kufirit. Gjithmonë isha e mirëseardhur. Mësuesit, të cilët edhe atëherë kanë qenë, ishin edhe në kohën kur shkoja. Dhe, gjithmonë bëjmë shaka: “ne duhet së bashku të… të” – jo të festojmë, por – “t’i kujtojmë gjërat” – dhe, tani më askush nuk e sheh tjetrin si armik dhe ata më rrëfenin se si më kanë përjetuar mua kur kam hyrë në fshat, ndërsa unë u rrëfeja se si unë i kam përjetuar kur e pashë se gjysma e fshatarëve janë me sharra dhe me sëpata në hyrje të fshatit, sepse s’kishin armë. Dhe, i kam miq të dashur, kam telefonat e tyre dhe komunikoj. Komunikoj në kuptimin, për shembull, ata nëse e kanë rrugën e bllokuar nga bora, nëse nuk mund të arrijnë deri në Tanushë dhe nëse kanë problem, patjetër më lajmërohen. Kam miq të dashur të cilët kanë qenë së bashku me mua, unë nuk do ta harroj, në stacionin policor Matejç, kur kishte shumë të shtëna, kur të gjithë ishim me koka të ulura dhe ku më mësonin, kur thoshin: “Zhane, ti kur e dëgjon granatën, mos u mërzit, do të bie në tjetër vend. Kjo që do të na vret, nuk do ta dëgjojmë”. Domethënë… Por, sot e kësaj dite janë miqtë e mi dhe rregullisht dëgjohemi, pimë kafe, pyesim njëri-tjetrin për shëndetin, për familjen. Kam miq që punonin në vende të pabesueshme dhe të cilët më jepnin informata nga spitali për numrin e të vdekurve, numrin e të plagosurve, të cilët edhe sot e kësaj dite janë miqtë e mi të dashur dhe më së shumti i dua njerëzit të cilët i njoftova nëpër të gjitha ato fshatra ku kalonin ose vargani policor ose ushtria, apo në fshatin shqiptar ku më lajmëronin për viktimat e tyre dhe sot e kësaj dite jam me ta mike dhe më vjen mirë që kur shkoj atje, bisedoj dhe tashmë jemi miq. Kështu që, konflikti, nga cilado palë të ishin njerëzit, krijoi miqësi, dhe jo armiqësi, dhe këto përvoja, me siguri edhe unë si gazetare, ndonjëherë do të duhet ose të shkruaj libër ose të xhiroj film, por jo me njerëzit e politikës, por me njerëzit e lënë në margjinat, të cilët ishin të harruar, por aq të guximshëm gjatë tërë kësaj kohe dhe, që është më e rëndësishmja, sot askush nga ata nuk është nacionalist, nuk është… domethënë, jetojnë normalisht dhe i kanë të njëjtat probleme dhe përditshmëri, qoftë nëse bëhet fjalë për maqedonas apo për shqiptarë.
FDP: Së shpejti do të bëhesh nënë. Si një prind i ardhshëm, me tërë këtë bagazh dhe këtë përvojë, çka do të përpiqesh ta mësosh fëmijën tënd?
SLS: E po, ajo që është e rëndësishme ta mësoj – për bashkëjetesë dhe mirëkuptim në këtë shtet. Edhe bashkëshorti im është i huaj dhe me tjetër religjion. Kjo rastësisht ka ndodhur, mendoj, nuk e kemi kërkuar njëri-tjetrin që të bashkohemi kështu. Domethënë, që në start ka predispozita të mësojë se s’ka dallime mes njerëzish, ka njerëz të mirë dhe njerëz të këqij. Se nuk ka dallim nëse të gjithë janë të mirë dhe pa dallim nëse bëhet fjalë për religjion tjetër, apo për kombësi tjetër, apo për gjuhë tjetër. Dhe, jam e lumtur që fëmija im që nga dita e parë e jetës dhe më tej duke u rritur, do të rritet në një familje të tillë të dallimeve, të cilat tregojnë se mund të funksionojnë së bashku dhe kjo vetëm do t’i japë, me siguri, shembull që të sillet në atë drejtim dhe ta kuptojë se jeton në një shtet ku ka njerëz të kombësive të ndryshme, të religjioneve, por kjo duhet së bashku të funksionojë. Ndonjëherë jemi idealistë, duke dashur që fëmijët t’i mësojmë me të gjitha të mirat, e dimë se kur do të dalin jashtë mund të përjetojnë situata të pakëndshme në shoqëri, por, obligimi ynë është, ja edhe si gazetarë edhe si prindër, të krijojmë kushte që të mos jetë kështu. Unë më së shumti që nuk dua, ja, nëse në të ardhmen, ja, tani si më në moshë, pastaj si një nënë e ardhshme, ky është segregacioni që ndodh në shoqëri, sidomos te fëmijët. Kur u lejua që deri në atë masë të ndahen fëmijët, që ne të mos kemi, ka rrallë disa kopshte në Shkup ku mësohet, në dy gjuhë fëmijët të mësojnë, ku maqedonasi e regjistron fëmijën vetëm për shkak se do të mësojë edhe shqip në kopsht apo e kundërta, shqiptari për shkak të maqedonishtes. Dhe, e njëjta gjë ndodh edhe në shkollat fillore, pastaj edhe në shkollat tjera, dhe në fund fitojmë ne njerëz të cilët nuk njihen. Një punë tjetër është një rrethanë fatlume, por kjo është që ata që kanë më shumë mjete dhe para, t’i regjistrojnë në shkolla ndërkombëtare, kështu që atje nuk ka fare dallime mes fëmijëve. Por, mendoj se kjo është një fazë kur duhet të punojmë për integrim, e jo për segregacion. 2001-shi sado që ishte diçka për të drejta dhe për realizim të arsimit dhe gjithçka, por nuk duhej deri në atë masë të shfrytëzohet Marrëveshja e Ohrit, të bëhet aq segregacion i madh i fëmijëve në arsim. Dhe, këtë integrim e bëjnë vetëm shoqatat joqeveritare dhe projekte me para të huaja. Nuk e bën as Ministria e Arsimit, as shteti, dhe vërtet është për keqardhje kur një fëmijë i kombësisë shqiptare dhe maqedonase nuk mund të merren vesh. Ata do të merren vesh në mënyrë fëmijërore kur do të luajnë në park, por, si rriten, vetëm më shumë do të largohen. Puna e dytë që duhet të bëhet është në kulturën dhe në artin. Atje s’ka kufij, për shembull kënga “Maqedonia” edhe shqip të shfaqet edhe maqedonisht. Dhe, në këtë drejtim nuk është bërë shumë, ndërsa këto janë gjëra që i afrojnë njerëzit. E vetmja gjë që tani i afron njerëzit të pakënaqur nga disa situata ekonomike është greva, kështu që së bashku shkojnë në grevë edhe shqiptarë edhe maqedonas, apo protestat, qofshin kundër njërës apo partisë tjetër politike. Në këtë çast kjo është e vetmja gjë që mund t’i bashkojë njerëzit të kombësive të ndryshme.
FDP: Për fund, diçka që nuk përmendët apo ndonjë mesazh të përgjithshëm, domethënë për, si, të themi, një pikë të ndritshme apo nga duhet të jenë aspiratat tona si shoqëri?
SLS: E po, është e qartë se ne që e përjetuam 2001-shin, të gjithë do të themi se nuk duhet të përsëritet, kjo nuk është një frazë boshe. Por, këto gjenerata të reja, fatmirësisht, nuk e kujtojnë shumë 2001-shin, kanë qenë fëmijë dhe kjo është e mira. Dhe, ata janë ata të cilëve ne duhet t’u besojmë dhe t’i udhëzojmë dhe mendoj se ata janë pika e ndritshme në shoqëri dhe t’u krijojmë kushte të mbeten këtu, të jetojnë së bashku, të integrohen, të jenë miq dhe të ndihmojmë ne si medie që kjo të ndodhë. T’i kritikojmë të gjitha politikat të cilat bëjnë dallime dhe t’i gjykojmë të gjithë ata të cilët vetëm në mënyrë deklarative prononcohen se diçka pozitive po ndodh në shtet, ndërsa në terren nuk është kështu. Kështu që, ne jemi, mediet duhet t’i tregojmë të gjitha ngjarjet ku diçka nuk është në rregull dhe të gjitha ato rrëfime pozitive të bashkëjetesës, ndërsa shembuj të tillë, besoni, ka shumë dhe shembuj të këtillë duhet të tregojmë jashtë Maqedonisë. Unë nervozohem kur shfaqen vetëm me qëllime të caktuar, sepse ka ardhur një ekip i huaj të xhirojë për bashkëjetesën dhe, ja, tani do të tregojmë se sa bukur është në Maqedoni. Por, vlerat, t’i potencojmë vlerat e individit, të njerëzve dhe, para së gjithash, te të rinjtë. Vetëm kjo e shoh se është një pikë e ndritshme në shoqëri.
FDP: Ju faleminderit shumë.
SLS: Faleminderit.
