Лидија Цветкова е професорка по македонски јазик и литература со повеќе од 30 години работно искуство. Вработена во средното техничко училиште „Наце Буѓони“ во Куманово.
Интервјуто е снимено во 2020 година.
ДИВНА ЈАНКОВА: Добар ден.
ЛИДИЈА ЦВЕТКОВА: Добар ден.
ДЈ: Ќе Ве молам да се претставите. Каде работите, нешто за себе и краток опис на работното место.
ЛЦ: Ви благодарам. Јас сум Цветкова Лидија, професор по македонски јазик и литература повеќе од 30 години, точно 33 години ќе навршам наредната година, значи 2021 година. Работам во средно техничко училиште „Наце Буѓони“, веќе последните 20-тина години, инаку првата моја работа беше исто така во средно стручно училиште „Перо Наков“. Таму поминав околу 10-тина година и оттогаш, па мислам деведесет и некоја година, дека дојдов во техничко училиште, еве до ден-денеска непрекинат стаж во ова училиште.
ДЈ: Ќе можете ли да се сетите како беше `80 и `90 години? Како што разбрав Вие од тогаш имате, нели, искуство.
ЛЦ: Точно.
ДЈ: Како се работеше, како беше, активности какви имаше во училиштето?
ЛЦ: Точно. Иако поминаа многу години, сега еве ова ќе биде една голема временска дистанца, ама ќе се обидам да се сетам, бидејќи и тогаш, јас точно почнав `87, далечната веќе сега можам да речам, далечната `87 година. Како што кажав, тоа беше прво мое вработување во училиштето „Перо Наков“. Убаво, кога сте млади, полетни, почетник во работата, имав за среќа повозрасни колеги од кои што црпев многу искуства и, само напоменав дека, и во тоа време, значи и во „Перо Наков“, а подоцна и во училиштето „Наце Буѓони“, работев во паралелки во кои што имаше и ученици Македонци, а имаше и паралелки во кои што учеа ученици од албанска националност, што значи дека имам искуство и од тој дел. Уште на почетокот работев таму и можам да ви кажам, сега проблеми, секојдневни проблеми, нели, кога се среќавате со многу луѓе, со многу ученици. Од друг некој тип проблеми не сме имале. Наставата се одвиваше нормално, зборувам за тој период, значи `90 години, до некаде `90, `91 година, до самостојноста на Македонија.
ДЈ: Би сакала да Ве прашам каква беше соработката со колегите од другите етнички заедници, со учениците? Сте имале секции, натпревари, дали се сеќавате како се одвиваше тоа?
ЛЦ: Како не, како не, се сеќавам, секако дека се сеќавам и тоа со задоволство, бидејќи професијава која што ја работам сум си ја избрала јас, по моја желба и мислам, никогаш не сум се покаела, ни до ден-денес и уште еднаш кога би се родила, кога би можела да бирам, секако дека ова би го одбрала. Не се пронаоѓам во ниедна друга професија, бидејќи ги сакам децата, си ја сакам работата и секогаш сум имала некој позитивен став кон училиштето, кон децата, кон учениците. Соработка – да. Имало соработка, сме оделе на натпревари, беа убави стари времиња, да речам, сега веќе старееме, па кога се враќаме во младоста, можеби и тоа, ете, ни е како еден вид, некаква носталгија за едни минати, убави времиња, да речеме, можеби и од оваа дистанца сега, но и вака еве кога ќе се сетам, проблеми од никаков тип. Сега, учениците како ученици, имало и одлични ученици и… Во сите [паралелки], и кај Македонците и кај учениците Албанци. Сме имале и Роми, значи мешовит состав на… Не сум ги делела јас учениците никогаш по таква основа, ама еве сега, кога веќе, нели, треба да кажам, да одговорам на вашето прашање конкретно, инаку децата за мене секогаш биле деца. Сум го гледала нивното однесување за време на часовите, за време на наставата, па бидејќи Куманово ни, па и сега и тогаш не бил којзнае колку голем град, нели, ние кумановци сите се познаваме, по улицата сите ме среќавале, ме препознавале, ме поздравувале, еве можам да се пофалам и ден-денеска. Ние професорите, можеби покрај другите погодности што ги имаме, па се разбира имаме и тешкотии, како секоја работа, ама имаме една голема привилегија и чест, јас не… верувајте, нема место, па и надвор од Куманово, ама еве зборувам конкретно за нашиот роден град, нема место каде да не отидам ученици да не ми се јават.
ДЈ: Да Ве прашам: дали се зборувало за некоја етничка дискриминација? Дали постоело, така во воздух да се чувствувало и да се разговарало или да имате такви проблеми?
ЛЦ: Во тој период мислам дека веќе почна. Почна некаде околу `90 години, мислам дека веќе почна. Имаше превирања некои, макар што ние со колегите сме биле во една иста канцеларија. Е, учениците учеа во посебни паралелки, ама во истата зграда, во истиот објект. Зборувам сега првин за „Перо Наков“, а подоцна, `94 -`95 преминав во техничкото училиште. Учеа во истата зграда, во истиот објект, исто и таму имавме една иста канцеларија. Можно е да се насетуваше, да речам, во воздух, можеби некој немир. Мислам дека `91 после осамостојувањето, мислам дека тогаш веќе почна да се зборува за некаква дискриминација, кога беше прогласување на независноста на Македонија. И, еве се сеќавам, дека албанскиот етникум, мислам дека во своите искажувања, во своите барања укажуваа дека се дискриминирани и бараа поголема застапеност во власта, во полицијата, во армијата… Значи бараа, мислам дека бараа и јазикот, албанскиот јазик да се издигне на ниво на официјален јазик, како втор јазик во Република Македонија.
ДЈ: Ајде сега да се потсетиме на 2001. Работеше ли вашето училиште во тек на 2001., што се случуваше? Раскажете ни за случувањата во 2001. во училиштето и во Куманово, така од вашите сеќавања, колку може да се присетите.
ЛЦ: Па да, малку и се подготвував за ова интервју и еве се обидував да ги освежам своите сеќавања. Сеќавањата на 2001., ако се сеќавам само на она што беше како професор и како човек, мислам дека [е] една година која што донесе многу трауми кај сите нас. Значи не ги делам тука по етникум, никого не делам, затоа што војната или конфликтот и ден-денеска, мислам сè уште не е дефинирано она што ни се случуваше во 2001 година, и мислам дека тоа влечеше корени од поодамна. Сега, јас не сум политички аналитичар, ама како професор, како некој кој што, нели, бил лично засегнат, бидејќи сум жител и граѓанин на оваа, првин на овој град, а потоа и на оваа држава и бевме сите засегнати, значи не можевме да бидеме имуни на таквата ситуација, бидејќи се пукаше, бидејќи почна еден воен конфликт, бевме нападнати од сите страни, како да речам, и наставата еден период се прекина. Јас на прво што се сеќавам од 2001 година, тоа е дека, мислам дека беа првомајски празници и дојдов во училиште, јас тоа време бев, неколку години бев и заменик на директорот и раководев со една смена, а со другата смена раководеше колегата Неџмедин Салиу, и ден-денеска тој работи во нашите… тоа е пак во зградата во ЗИК, сè уште ја врши истата функција, тој во една смена, јас во друга смена. И убаво се сеќавам дека тој ден ниту еден ученик од албанските паралелки не се појави на настава, а ниту пак колегите. На тоа убаво се сеќавам и ние не знаевме што се случува. За жал, дознавме малку подоцна, не помина некој саат-два и ние дознавме дека всушност има пукање во Македонија, дека нешто лошо се случува. Војната никому не му носи ништо добро и сеќавањата, да речам, сè уште се свежи, еве догодина, наредната година, нели, ќе се навршат скоро 20 години, не скоро, туку точно 20 години ќе се навршат од тој воен конфликт, кој што, верувам дека никому ништо добро не му донесе. Најубаво е кога работите би можело да се решаваат, нели, по мирен пат, ама, за жал, многу пати… Е, сега… Многу пати доаѓа и до вакви ситуации. Нашето училиште работеше тогаш, ама во отежнати услови и убаво се сеќавам дека имаше полициско обезбедување. А, за жал, местоположбата, во тоа време, на нашето училиште беше таква каква што е еве и денеска, нели, сме на таа локација, но местоположбата, близината со „Диво насеље“, нели населбата каде што има претежно албанско население, мислам дека кај луѓето, кај децата, кај родителите влеваше страв. И сега и учениците Албанци се плашеа да дојдат на настава, а од друга страна пак и учениците Македонци, исто така и нивните родители, реагираа. Верувајте ми, имавме толку исцрпувачки состаноци: Меѓународната заедница, ОБСЕ, Европската Унија, мислам дека имаше претставници и од Америка, значи НАТО. Имавме толку многу средби со сите тие фактори кои што се обидуваа да го решат, по мирен пат, конфликтот кој што настана во тоа време. А, работата беше во отежнати услови во тоа време, да. Наставата не беше… не се изведуваше во нормални услови. Еден период и не одевме на училиште, а одевме на училиште и околу цела Соколана, околу цел Соколански парк, односно околу целото наше училиште, убаво се сеќавам дека имаше полициско обезбедување.
ДЈ: Бевте ли во комуникација со колегите од другата националност и со учениците и каква беше таа комуникација? Што се случи со нив? И со македонските ученици што останаа, што Ве прашуваа, што најчесто беше проблематика за која што разговаравте?
ЛЦ: Најчесто пробле… Со колегите Албанци не стапувавме во контакт, единствено само телефонски со заменикот на директорот, Неџмедин Салиу, инаку другите колеги не доаѓаа, и тие се солидаризираа со учениците, затоа што велеа дека нив им е загрозена безбедноста, дека се плашеа да дојдат во училиштето „Наце Буѓони“ и бараа да учат во посебна зграда, во посебен објект. Исто така, од друга страна и учениците Македонци, пред малку споменав дека и тие беа уплашени за својата безбедност. Значи во целиот град се чувствуваше една неубава атмосфера. Истрауматизирани бевме сите, никому не му беше сеедно, бидејќи се слушаа пукотници, на телевизија, значи сите медиуми известуваа, за жал и за запалени села, за големи материјални штети, за човечки жртви, за жал, тоа требаше првин да го споменам. На двете страни, значи кога боли – боли. Смртта е подеднакво трагична за секого, значи таа не бира ни по вера, ни по боја, ни по националност. Така што, еден многу мачен период. Значи, еве и сега кога се сеќавам, значи спомените не се убави и не можат да бидат убави, значи… Да го заборавиме, подобро да го заборавиме сево ова, ама ете, сега кога веќе мораме да се потсетиме на тие години, на тие времиња, на таа година, конкретно 2001., мислам дека најмногу, пак ќе речам еве сега, од човек кој што читал, како интелектуалец, ме интересираше од каде вака, зошто вака се случи? Мислам дека сево ова влече корени од војната во Косово 1999 година и во многу медиуми тогаш се пишуваше, и тоа беше навистина така, дека Македонија и Македонците се плашеа дека после Косово ние сме следните. И навистина, не помина многу време. Мислам дека и бегалската криза, која што во Македонија најмногу се почувствува, Македонија беше принудена да прими голем број бегалци, нели бевме хумани, хуманитарна… од хуманитарни причини да им помогнеме на луѓето, кои што нели, беа во војна. А, косовските Албанци, мислам дека имаше една бројка дека Македонија требаше да прими, благодарение на Меѓународната заедница, околу 20 000 бегалци, а, имаше еден податок дека преку 360 000 бегалци останале во Македонија. Сега, не ја знам точно бројката, немој да ми забележите, ама мислам дека поголем број останаа и мислам дека и ден-денеска голем дел од нив се во Македонија. Имаше многу раселени лица. Значи тоа беше посебно, посебно нешто што го паметам, затоа што имав од блиското семејство и од пријатели, луѓе кои што живееја во околните села и кои што беа небезбедни, па мораа да ги… Се водеше војна. Таму се водеше војна, се пукаше и луѓето беа уплашени за својот живот, за својот имот и ги напуштаа своите домови. Некои можеби и продадоа, не сум сигурна, ама некои ги напуштија своите домови, бегаа, па дури некои ја напуштија и нашата држава.
ДЈ: Дали тоа се случи во класот во кој што Вие предававте, некои ученици да отидоа во други држави? Дали дојдоа ученици од други градови? Се сеќавате за некоја случка со некој ученик?
ЛЦ: Се сеќавам, се сеќавам. И за колеги се сеќавам и за ученици и од тоа искуство ова токму и го зборувам, бидејќи, ви кажав, и од блиското семејство имам и од соседи, од пријатели, луѓе кои што ги напуштија своите родни огништа. На телевизија постојано гледавме дека беа палени, уништувани верски објекти, културно-историски споменици, нешто што, штета која што е ненадоместлива и затоа… пак ќе се вратам на тоа, на една случка. Бидејќи Куманово е град кој што е мултиетнички, ние не сме имале проблеми. Еве јас живеам во центарот на градот, во близина на основното училиште „Бајрам Шабани“, ние сме немале никакви проблеми. Значи кога сум била дете… Ама, како еве поминуваа годините, ви кажав, нели, точно за кој период, за која година, сè повеќе и повеќе тензиите растеа и недовербата. Недовербата кај луѓето постојано се зголемуваше, постојано растеше. До вчера сме биле, нели, пријатели, соседи, сме си оделе на гости, сме си оделе на слави и така натаму, сме се канеле на свадби. Јас убаво се сеќавам, кај моите соседи сум одела на свадба, тој, се сеќавам Рамадан се викаше, имаше 9 деца, јас со нивните деца израснав, тие во нашата куќа – ние во нивната куќа.
Така што, сум немала никогаш предрасуди и секогаш сум одела… Ни стереотипи, ни предрасуди и на почетокот кажав дека јас децата сум ги гледала само како деца и сум го гледала нивното однесување како било за време на наставата, за време на часовите и како тие меѓу себе се однесувале. Ама, почна тогаш, почна, значи, нетрпеливост. И едните и другите чувствуваа некаква опасност, се гледаа со недоверба, значи веќе престана онаа комуникација што ја имаа децата меѓу себе. А, за случката ќе се навратам; имав ученик од Тетово. Од Тетово имаше неколку семејства што се преселија, а и наши ученици, неколку ученици, заминаа во странство кај пријатели, кај роднини, веќе и немаме контакти со нив, ама мислам дека тие и ден-денеска се таму. А, имам неколку ученици преселени од Тетово, затоа што мислам и дека прво таму почна, некаде Танушевци или како беше, не ме држете за збор, ама мислам дека таму беше. [Во] Тетово посебно беа луѓето загрозени и доаѓаа во Куманово. Имам и неколку колешки, еве во средни училишта, се преселија оттаму цели семејства. Така што, состојбата не беше добра. Воспитно-образовниот процес се одвиваше, ама во отежнати услови.
ДЈ: Тоа сакам да Ве прашам. Навистина…
ЛЦ: Да, во отежнати услови.
ДЈ: …било сериозна работа и…
ЛЦ: Да, војна.
ДЈ: …многу било чувствително да се биде наставник во тој период.
ЛЦ: Така е.
ДЈ: Би сакала да Ве прашам баш конкретно како ја водевте наставата? Што најчесто Ве прашуваа децата? Како Вие се чувствувавте во тој период, а имавте одговорност, нели, кон децата? Нешто така…
ЛЦ: Разбирам што сакате и која ви е поентата. Секогаш јас сум човек кој што е, да не речам, миротворец, ама јас секогаш сакам без конфликти, по мирен пат да ги решавам работите и јас верувам дека ние, и знам, не само да верувам, туку и знам дека ние покрај семејството, покрај родителите, имаме огромна улога во развојот, во психо-физичкиот развој, во формирањето на личноста на младите луѓе. Бидејќи предавам во средно училиште, се работи за една многу чувствителна возраст, нели, од 14, 15 години, токму тоа се тинејџери, млади луѓе кои што сè уште си го бараат, нели, својот пат, си го формираат своето мислење. Да ви кажам дека навистина беше многу тешко. Прашањата беа такви, да, затоа што тие дома слушаат што се зборува, гледаат и тие на телевизија што се случува. И двете страни беа изреволтирани, и двете страни си имаа своја вистина. Јас ви кажав, работев и во паралелки македонски, чисто македонски и во паралелки со ученици Албанци. Немав проблеми од типот дека тие мене нешто ми се спротивставувале или нешто со мене се расправале, туку се забележуваше страв. А, после 2001 година, за жал, бидејќи нашето училиште беше мултиетничко, за жал ќе речам, и покрај сите напори и на Меѓународната заедница, ви кажав и пред малку, имавме исцрпувачки состаноци со двете страни, бевме и во Бирото за развој, значи Министерството за образование, сите се обидуваа да ни дадат одговори на прашањата, мнозина не знаевме како да им кажеме на децата, како да се справуваме со тоа. Сакавме сите да живееме заедно, да учиме заедно, бидејќи сите чекориме по истите улици, Куманово е град на сите нас.
ДЈ: Која беше улогата на родителите?
ЛЦ: Клучна.
ДЈ: Имавте ли комуникација со родители и од едната и од другата етничка заедница?
ЛЦ: Имавме. Еве, тоа што ви кажав, улогата на родителите – клучна. Првин, децата доаѓаат од семејство, нели, таму слушаат што се зборува, како се зборува, па потоа ние се обидувавме, ако, нели нешто и ние да допринесеме, да дадеме свои укажувања во однос, во смисла на тоа дека мора да ги прифатиме сите луѓе, дека ние сите сме исти, дека не треба да се, децата посебно, дека децата не треба да бидат манипулирани и не треба да бидат инволвирани. Тие се наивни, тие се чисти души и со нив не треба да се манипулира. Нив само треба да им се каже вистината и да не заземаат некаква страна. Имавме, и со родителите значи, и од македонски етникум и од албански етникум состаноци и во училиштето со претставници, најразлични претставници доаѓаа од сите сфери. Реков, Меѓународната заедница мислам дека ја одигра клучната улога. Таа беше како модератор, како страна, нели незасегната, која што се обидуваше да ги смири страстите, да двете страни да [дојдат до] некаков компромис, нели, за да дојдеме до мирно решение на конфликтот. И родителите имаа клучна улога, секако дека имаа клучна улога. Се сеќавам дека кога, во миговите пред да се разделиме, пред да отидат, ученици Албанци да отидат во зградата, другата зграда на ЗИК, каде што и ден-денеска учат, ние сме едно училиште и ден-денес, со исто име, ама двојазично, мултиетничко, ама двојазично училиште, комуницираме со колегите, и ден-денеска си комуницираме, ама, еве пак ќе се вратам на тој период, за 2001., додека учевме, многу ученици доаѓаа со родителите. Значи, тие се плашеа за своите деца и ги испраќаа до училиштето, а потоа и ги пречекуваа, после часовите. Ги пречекуваа своите деца, плашејќи се за безбедноста. Значи, за двете страни не беше добро. Не беше добро.
ДЈ: Е, сега ќе Ве прашам: после 2001. како продолжи училиштето да функционира?
Како општообразовниот процес да продолжи, комуникација ученици-наставници? И што сè беше ново во училиштето?
ЛЦ: Ново во училиштето, имавме еден прекин, реков, требаше време да се стабилизираме, време да се вратиме во нормала. Престана пукањето, нели, престана војната, раселените лица и понатаму останаа да живеат, беа сместувани кој како знаеше и умееше, некој сам се снаоѓаше, за некои се погрижија, нели, се погрижи Меѓународната заедница, власта и така натаму. А, ние како училиште, за жал се одделивме. Од едно училиште, од една зграда, едно училиште во кое што, реков, учевме сите заедно, за жал, мораше да се разделиме и со колегите и со учениците. Тие заминаа да учат и во друг објект, во друга зграда. А, со колегите имавме комуникација и тогаш и сега, не сме имале проблеми никакви, ама требаше да помине време. Требаше да помине време, значи не можеме… И сега еве, иако поминале и од оваа временска дистанца, а, нели, зборуваме за еден период кој што е скоро 20 години и за оваа временска дистанца велам дека… И не сите колеги, морам да признаам, и од Македонци и од Албанци, не сите колеги го делат моето мислење. Значи, имаше луѓе кои што имаа голем отпор, кои што не сакаа да комуницираат, кои што не сакаа да се дружат. Лично, еве јас бидејќи го кажувам мојот став, моето мислење, јас сум немала проблем од таков тип, бидејќи немав предрасуди. Јас како заменик директор и по службена должност морав да комуницирам и меѓусебно да се почитуваме и да соработуваме со сите колеги, без разлика на јазикот…
ДЈ: Кој ја донесе одлуката да се преселат во друга зграда? Дали имавте сознанија? ЛЦ: Па, јас мислам дека Министерството за образование. Не Министерството за образование, туку Владата. Владата на Република Македонија, бидејќи Министерството за образование преку свои претставници вршеше напори. Ние седнувавме на иста маса, се сеќавам убаво, долу во Бирото за развој. Неколку пати имавме состаноци. Во нашето училиште многу пати имавме состаноци, сè со цел да еве од двете страни да си ги кажат, со отворени карти, да си ги кажеме проблемите, маките и да видиме каде е проблемот и сфативме дека родителите и учениците, и едните и другите, се плашат за својата безбедност и мораше да се направи таков компромис. За жал, во тој момент немаше поинакво решение. Знам и дека тоа… и условите таму во таа зграда не беа баш адекватни, значи таа зграда и не беше адекватна за… Ние добивме, убаво се сеќавам дека Министерството за образование покрај многуте обиди што ги правеше за да останеме заедно во истата зграда, под ист кров сите заедно да учиме, да работиме, во нашето училиште, кое што е средно стручно, се отворија 2 многу атрактивни струки во тоа време: здравствена струка и компјутерска техника и автоматика. Многу атрактивни струки, сè со цел да ги задржиме учениците, да бидат тука. Еве, тоа беше еден огромен чекор за да останеме сите заедно. Ама, за жал не успеавме и во тоа. Се правеа неколку [обиди], тоа траеше, тоа беше процес кој што траеше подолго време, ама за жал имавме многу инциденти, многу ученици изостануваа, многу големи притисоци имавме од сите страни, и ние како професори, и…
ДЈ: Какви притисоци?
ЛЦ: Па, притисоци во смисла на тоа учениците да не доаѓаат на училиште, од родителите, мислам, притисоци имавме. Не од други, од родителите кои што постојано ни вртеа телефони: „Нема да ги пуштаме учениците, ваму биле нападнати, таму биле нападнати…“ Имаше случаи, мислам тоа и целата јавност го знае, во Куманово дека имаше многу случаи на напаѓани деца, зборувам за двете страни значи, сега не делам ни Албанци, ни Македонци. Зборувам родители и од едната и од другата страна, секој си се плашеше за, и што е сосема природно и сосема нормално, секој се плашеше за безбедноста на своето дете. И такви притисоци имавме, од тие, а, инаку друг притисок сме немале, освен да… И ние сакавме да се врати сè како што беше порано, затоа што никому, велам никому ништо добро не му донесе [војната]. Трагите и ден-денеска мислам се чувствуваат. Во Македонија долго време требаше да се врати и економијата и стопанството, значи мнозина останаа без работа, економска криза настана, значи во целата држава имавме само штета.
ДЈ: Е, сега да се навратиме, какви се условите за учење во вашето училиште, во однос на 2001? Што е различно во овој период?
ЛЦ: Е па, различно, мислам сега, времето си носи свое, нели, многу промени, модернизација. А, во однос на… имаме голем број на паралелки, значи нашето училиште брои преку, сега зборувам за нашето училиште, мислам и на паралелките кои учат, изведуваат настава на албански наставен јазик, затоа што тие учат македонски јазик, имаат 2 часа неделно македонски јазик, има колешки Македонки кои што и ден-денеска работат таму. И ние овдека, во оваа нашава зграда која што е во близина на Соколанскиот парк, нели, старата зграда на нашето училиште, модернизирани услови, убави услови за работа, изведуваме еден вид и кабинетска настава. Сега малку, еве сега ќе го споменам и вирусот што еве малку ни го поремети воспитно-образовниот процес, но еве ако го занемариме тој факт, бидејќи ме прашавте за денеска, условите во однос на 2001. се далеку подобри. Мислам, минатото треба да остане зад нас, да не им робуваме на стереотипите, на предрасудите. Колегите доаѓаат. Колегите Албанци доаѓаат кај нас. Учествуваме на заеднички проекти сите овие години. Значи требаше да помине еден извесен период од неколку години, да имаме некаква дистанца. Имаше дистанца, да бидеме искрени, значи тоа не се случи преку ноќ, кажав и пред малку дека тоа е процес кој што траеше. Требаше време, нели, раните да се залечат, страстите да се смират. На крајот на краиштата луѓето си ги добија и своите права. Сметам дека добија, нели имаше Рамковен договор и така натаму. Тоа повеќе е работа и тема за политичарите, ама јас како професор, како дел од еден воспитно-образовен процес, можам да кажам дека условите се многу подобри. Далеку подобри во однос на мултиетничката соработка, учество на повеќе проекти, дружење на децата, дали од невладин сектор, дали еве и преку Министерството за образование и во програмата, во програмите на сите години, зборувам во прва, втора, трета и четврта година, според програмата која што ни ја дава Министерството за образование и наука, ние сме должни, како наставници, како воспитувачи, во, па може и во секој миг, ние кога ќе почувствуваме потреба да инкорпорираме дел од мултиетничкото битисување. Како луѓе мораме да бидеме хумани, мораме да бидеме емпатични, да сочувствуваме со другите, бидејќи, еве сега е веќе 21 век и не треба да се грижиме кој од каде е, на кој јазик зборува, туку треба сите да се чувствуваме среќни во својата кожа, да се чувствуваме слободни, да се чувствуваме задоволни и да не им робуваме на предрасудите, да не робуваме на навиките, ете можеби останати од минатото, да одиме напред, бидејќи иднината останува на младите. И мислам дека среќно општество или богато општество ќе биде само ако има богата младина, среќна младина, задоволна младина, младина која што… Бидејќи ние истите улици ги одиме. Болката за сите нас е иста. Градот Куманово е на сите нас. Македонија е на сите нас. Сите кои што живееме овде, ова парче земја е за сите нас.
ДЈ: Така. Вие ги кажавте предизвиците на образованието во иднина, односно мисијата на образованието. Дали сакате нешто да додадете на таа тема или ако нешто не сум Ве прашала да дополните?
ЛЦ: Темава е многу опширна, ама еве колку сега една како порака. Мое лично видување е дека сите треба да стремиме кон тоа дека сите сме исти, сите сме луѓе. Значи бојата на кожата е само боја на кожа, јазикот е само јазик. Кој сака да нè разбере, може да го научи нашиот јазик, можеме ние да научиме друг јазик. Значи ако сакаме да живееме заедно, а мора да живееме заедно, да се разбереме, значи ние друга иднина немаме. Немаме поинаква иднина. Иднината ни е во заедништвото, во сплотеноста, во соработката, бидејќи луѓето кои што се образуваат, кои што се школуваат, сфаќаат дека светот нема граници. Ширината на луѓето, знаењето… Човечкиот ум треба да биде отворен за да ги прифати сите различности и да сфати дека колку знаеме повеќе за сите различности, дека ние сме само побогати, дека ние само добиваме. Не осиромашуваме со тоа што почитуваме некои обичаи, што сме научиле за други обичаи, што сме посетиле објекти од некаква… други верски објекти, ние само си го збогатуваме својот интелект, си ги збогатуваме своите видици, си ги прошируваме своите хоризонти и своите знаења. Мислам дека иднината е во заедништвото. Значи ништо не правиме ако заземаме страни, спротивставени страни. Реков пред малку: војната никому ништо добро не му донела низ историјата. Знаеме, свесни сме, сме читале и најубаво е тоа да остане и понатаму во историјата и да се изучува и како поука дека најубаво би било работите да се решаваат по мирен пат.
ДЈ: Ви благодарам.
ЛЦ: Ви благодарам и јас.