… те прашуваат: „Зашто не се вратите? Па кога мислите да се вратите, значи, па, зарем сè ќе оставите?“ Значи те прашуваат како… излегуваше од контекстот на муабетот дека ние сме самите виновни за тоа што се случи.
ФРОСИНА ПАНДУРСКА-ДРАМИЌАНИН: Значи, може ли прво да ни се претставиш?
КАТЕРИНА СТОИЛЕВСКА: Здраво, јас сум Катерина Стоилевска, од Скопје, од Арачиново, 26 години, студент на Педагошки факултет во Скопје, моментално невработена, да… тоа.
ФПД: Кажи ми нешто за периодот пред 2001 година.
КС: Вака, пред 2001 година значи, тогаш сум имала 16 години, значи пред да излезам од Арачиново. Животот пред 2001 година имало добро… имаше и добри и лоши моменти, значи. Во глобала на тоа што се сеќавам е позитивно претежно, со некои инциденти, помали, поголеми, некои закачки од страна на спротивната националност, меѓутоа беше ОК, сме се дружеле, комуникација имало позитивна со тие што се од наша национална припадност на училиште. Учев во Арачиново во основно, значи до осмо одделение, во посебни паралелки, меѓутоа бевме комбинирани, бидејќи бевме многу малку деца, прво и трето, второ и четврто. Албанските паралелки си беа посебни, да…и…
ФПД: Што учевте заедно?
КС: Па не учевме заедно, ништо значи. На почетокот имаше обиди да ни комбинираат настава како физичко на пример, за заедно некои активности меѓутоа не беше возможно затоа што имаше проблеми меѓу машките деца од нивна страна и од наша страна, значи имаше тепачки и тоа беше прекратено и заради тоа бевме секогаш сами, посебно…
ФПД: Професорите беа Македонци сите?
КС: Професорите, да. Нашите професори беа Македонци, нивните беа Албанци, значи имавме и еден Албанец професор по англиски, другите беа сѐ Македонци, да. Меѓутоа ги знаевме и нивните професори, бидејќи бевме многу мал број, нашето одделение броеше 13 ученици и со другото одделение не сме стигнувале ни бројка до 20, значи тоа било големо одделение, моето одделение на пример беше големо, а другите беа помали. Претходно одеа учениците од Брњарци значи, од соседното место на настава кај нас, меѓутоа имаа многу големи проблеми и заради тоа престанаа да ги праќаат кај нас и беа префрлени во Ченто, таму учеа они, а претходно, претходните генерации тие доаѓаа на настава во Арачиново. Е сега во мојот клас имаше и Босанци, значи од Орланци, тоа е друго место погоре од Арачиново, меѓутоа сме немале проблеми со тие ученици, тие учеа на македонски наставен јазик и што знам…
ФПД: Да речеме, во оној неформален дел од образованието, екскурзии, заеднички активности, колку имаше контакт со Албанци? Дали се дружеше, дали имаше другарки или некои комшики?
КС: Па вака, на пример кога ќе стане збор за образование, со Албанците сме имале комуникација, затоа што сме… лично сум била праќана на натпревари заедно со албански ученици, без разлика дали се машки или женски значи… сум била позитивно прифатена, немало некои негативности, некои префрлања, значи било важно образованието, степенот на образовна подготвеност, не било битно дали сум Македонка, а тие се Албанци. А за екскурзии… во почетокот бевме пуштани на екскурзии заедно, меѓутоа имаше многу големи проблеми, значи тепачки, претежно на… од страна на машки-машки и ние женските сме биле закачани, на пример те удираат, те штипат, те бркаат, ти префрлуваат разни коментари и заради тоа бевме одвојувани. На пример ако тие идат еден ден, ние одиме друг ден или пак доколку е наложено од Министерство да биде на пример екскурзијата во тој ден ние секогаш сме оделе на различно место. Значи никогаш не сме биле на иста географска одреденост, тие ако се на едната страна од Македонија ние сме на другата, за да нема никаков контакт ааа…
ФПД: Значи, на некој начин од мала си гледала дека постои таа поделеност?
КС: Да, отсекогаш постоела поделеност. Можеби било заради заштита, значи не викам, имало исклучоци што сакале и биле подготвени да комуницираат во позитивна смисла со нас, секогаш значи, во било кое време. Меѓутоа имаше голем дел и коишто не нè прифаќаа, едноставно те гледаа како малцинство, бидејќи беа многу поголем број отколку ние што бевме и заради тоа секогаш сме биле, како да кажам, заштитувани. Меѓутоа, за живеење, сега надвор од образование, во комшии сум немала никогаш проблеми значи, околу нас делот каде што живеев, имаше Македонци, бидејќи моето семејство се староседелци, имаше Македонци, меѓутоа имаше и доста голем број на Албанци исто што биле староседелци во Арачиново. Никогаш сме немале, значи, со нив проблеми, можеби како мали кога им биле внуците, да речеме на почетокот додека да ги воспитаат од дома значи…
ФПД: Во најлудите години…
КС: Да во најлудите години, имало мали закачки, меѓутоа како поминуваше времето, самите родители си ги насочуваа дека едноставно не сме ништо различни, ако сме ние Македонци, а тие се Албанци, сме имале позитивна комуникација значи, сме оделе на чај кај нив, на баклава редовно, на свадби сум одела, значи, со баба ми, сум била многу мала на пример петто, шесто одделение, меѓутоа сум присуствувала и на нивни свечености што се вели. Тие беа нон-стоп значи кај нас, бидејќи во тоа време тие немаа телефон, баш се сеќавам, Албанците немаа телефон, а дедо ми и баба ми имаа телефон во нивната куќа и нон-стоп доаѓаа кај нас да се јавуваат бидејќи роднините им беа во странство, значи нон-стоп имаше некој.
ФПД: Имало нормална комуникација…
КС: Да, имаше нормална комуникација.
ФПД: Може ли да се сетиш на некоја позитивна случка од детството, значи, која што на некој начин кога ќе ти текне на Арачиново…на нешто убаво кога сакаш да помислиш, да споделиш, да речеме таква… такво некое искуство? …А после друго ќе те прашам.
КС: Па што знам. Ми текнува, како да се изразам. Значи, ако сум живеела 10 години во интернат, меѓутоа најубавите години ми беа таму, значи детството сум го поминала во Арачиново. Денешните деца имаат многу поразлично детство за разлика од нашето. Јас сум имала баш она буквално детство, детство. Значи имало многу позитивни случки, на пример оние детски игри што се друштвени, играње жмурка со братучедите, братучетките, другарките од околните куќи значи Македонци, дури понекогаш имало и комбинации и со албански деца сме играле. После тоа сме играле клинканица ние си ја викавме, значи живеев до раскрсница, нашата куќа беше до раскрсница, значи сме цртале друштвени игри, плочки…други бројни игри на пример… Арачиново е место каде што луѓето се занимаваат со земјоделство, значи сум уживала во оние што се жетви, сум се возела со комбајни (се смее), со најразлични работи кои на денешно време на децата дури и да им ги спомнеш им е како апсурдно, едноставно незаинтересирани се за тие работи. Исто, ако сум била девојче, значи сум се дружела многу со машки, бидејќи братучедите околу мене во околината претежно ми беа машки, значи и ден денес се сеќавам како со брат ми и братучед ми се качував на ореви. Значи многу ми беше криво, они беа машки и се искачуваа по гранките многу високо, а јас едноставно не сакав да се помирам со фактот дека сум нешто по различна (се смее) и морав и јас да достигнам исто ниво, значи на оревот. Имало безброј други, многу различни игри сум имала, баш буквално детство – детство. После тоа, значи како поминуваше периодот, првите собирања значи, разговори…
ФПД:…кафиња пиење…
КС:…кафиња, гледања, да, јас не пиев кафе секогаш пиев какао, другарките сите ми пиеја кафе (се смее на глас), да… а јас почнав да пијам дури во трета година средно кога дојдов во интернат, меѓутоа никогаш не се одвојував секогаш сакав да бидам присутна. Имав неколку другарки што, значи, живееја до мене, заедно учевме, имаше и многу помали и секогаш се собиравме значи…денес на пример ако одиме кај мене утре кај друга, третиот ден кај трета и баш сме го имале она право другарство, да. За различни теми сме разговарале, значи, баш буквално за сѐ што не интересира. Тогаш немаше како сега на пример ЦД-ња, системи – имаше, значи, после…, да речам, после 12 години откако наполнив. Претходно значи имаше аудио касети, се сеќавам сега како мала колку се собиравме значи кај мене кога ќе следуваат точките на пример за патронат, па ќе се собираме, па спремаме точки, да настапи, песни, значи буквално ни било убаво. После тоа имавме места каде што се собиравме и во одреден период од денот и секогаш кога ќе се соберевме, сите си кажувавме кој што има да каже и баш ни беше убаво, што знам…
ФПД: Така. А може ли сега да ми кажеш некое негативно искуство пред 2001 година?
КС: Негативно искуство? Па, негативно искуство, има и доста негативни искуства, значи кога ќе одев на пример во продавница да речеме, немав многу близу до куќата продавница и ќе те сретне на пример некое дете од спротивна национална припадност и сега треба да внимаваш дали ќе те скубне за коса, дали ќе те фати за газ, дали ќе те навреди нешто и не знаеш едноставно, доколку си сам како да се одбраниш. Меѓутоа јас сум немала некој проблем на пример, сум била храбра во тој поглед, сум одела многу подалеку одошто треба да одам, секогаш, на пример затоа што во одреден дел од Арачиново имаше, значи, македонски куќи, сега имаше продавници каде што имаше само Албанци. Мене не ми било предизвик или проблем да не одам, секогаш сум се движела слободно. Признавам дека во мене постоел секогаш страв, бидејќи биле многу побројни на пример и се сеќавам неколку пати, не неколку пати, многу пати се случувало тоа, ќе ме сретнат на пример повозрасни, јас ако сум била да речеме до 14 години, тие биле младичи значи до 20 години, и ќе ти префрлат некои вулгарни зборови, јас секогаш сум враќала значи на тие вулгарни зборови, а никогаш на пример не сум била иницијатор, мислам и никој Македонец дека не бил иницијатор за да започне кавга со нив, меѓутоа доколку им покажеш слабост тие си зимаа поголема сила и замав. А инаку на пример лично немало некоја негативна, на пример случка, меѓутоа имаше многу во… во Арачиново, на пример мои другари што се ден денес, беа прободени од нож значи додека се враќаа од училиште. Потоа…
ФПД: Пред 2001-ва?
КС: Да, пред 2001-ва. Потоа на пример, јас сум била да речеме прва средно, тие што биле трета, другари. Често се случуваше, значи да бидат симнувани неколку станици, на пример пред Арачиново, значи Економија се вика местото, да бидат тепани во 55-ка, да бидат симнувани значи, без да имаат прилика да бидат заштитени од било кој. Значи имаше многу такви негативни… негативни настани, на пример, што не биле лично со мене, тепачки на пример, ама обично со машките, да…
ФПД: Еве, ми спомна во школо дека од секогаш си постоела таа поделеност, да речеме. Кога за прв пат се промени некако атмосферата во Арачиново? Кога прв пат пред 2001 почна да се зборува во таа насока? Колку се промени воопшто животот?
КС: Па, на почетокот, значи, додека бев помала, не сум чувствувала некоја голема загрозеност, на пример лично, како да кажам, како дете на пример. Меѓутоа како што поминуваше времето, знаеш, се слушаа некои овации дека треба да се селиме, дека имало закани, значи, во семејствата на Македонците, пристигнувани анонимни писма, да се селат. Значи јас тоа сум го слушала скришум, како дете на пример, го правеле тој разговор татко ми, дедо ми, повозрасните членови на семејството. Меѓутоа, не знам, Македонците мислеле дека треба да останат таму дека не треба да ги напуштат своите родени огништа. Е сега, мислам дека најголема промена во односот меѓу Македонците и Албанците настана со конфликтот во Косово што беше, значи кога пристигнаа косовските бегалци во Арачиново. Мислам, отсекогаш биле побројни Албанците од нас, од Македонците меѓутоа кога дојдоа тие, значи од Косово, мислам дека тогаш почнаа проблемите, бидејќи структурата… не можам да кажам дека влијаела толку, можеби влијаело, сепак пак они биле побројни, дошле уште повеќе значи од таму, да речеме раселени лица, бегалци, не е битно, меѓутоа мислам дека тие им го променија начинот на гледање на… на животот. Мислам дека тие беа поттикнувачи за нивните сфаќања, да речеме да се борат за некои права, идеи, да си бараат повеќе и мислам дека беа заради нив во поголем случај негативно настроени спрема Македонците, дека… Како да кажам, како да им поттикнаа некоја негативна енергија во живеењето, тие луѓе што беа дојдени од страна и мислам дека многу голема опасност се случи за Македонците, како некое, како некое предупредување, меѓутоа не го сфатија сериозно – пред 2001-ва кога беа четири македонски полицајци убиени на почетокот на Арачиново значи, беа брутално убиени, мислам дека насекаде, не само во медиумите, владееше некој страв кај луѓето, не знаевме како да… како да се однесуваме, се плашевме, значи не се очекуваше такво нешто, мислам никој не би очекувал, за било каде во земјава да речеме, меѓутоа тоа се случи баш во Арачиново. Се случи прв пат кај нас, имаше опкружување на местото насекаде од воени сили од полиција и мислам дека, не се сеќавам сега многу убаво, многу време требаше додека се пронајдат виновниците и тоа беше, не да речам смешно, беше катастрофално што погинаа четири луѓе, а виновниците беа пронајдени многу подоцна мислам дека, да.
ФПД: Колку… Како ги доживуваше ти овие настани, еве да речеме пред да се случи 2001-ва, дали се појави некој сомнеж што може да биде или едноставно не сакаше да размислуваш за тоа?
КС: Па не знам, не сум размислувала, најискрено, никогаш не сум помислила дека такво нешто…на пример сум слушала, сум била информирана преку медиуми за Косово за бегалска криза, значи сум следела такви активности преку телевизија и на пример во комуникација со ученици, тогаш бев средно, прва година, значи, меѓутоа не сум… не сум очекувала дека и кај нас ќе се случи такво нешто, баш во Арачиново дека ќе се случи тоа. Што знам, некако потсвесно отсекогаш сум имала некој страв, не знам како да кажам, од такви случаи, секогаш кога ќе слушнев некој таков настан, било каде на пример, не ми било пријатно, ми било, не знам, некој неопислив страв, можеби тоа било и некое претчувство дека длабоко во себе можеби сум знаела дека може да се случи такво нешто зошто, што знам, се измени животот после Косово. Значи никогаш не постоеше онаа комуникација како претходно, значи сѐ беше во потесен круг, како да кажам дури и Албанците се… се пазеа кога комуницираа со нас, значи тие комуницираа и ден денеска комуницираат, меѓутоа како да кажам, како да беа ограничени, значи во комуникацијата и што знам, јас не очекував искрено. Вака реално, во реални услови на пример да ме прашаше некој дали мислиш дека може да се случи вакво нешто, тука не би рекла не, никогаш, затоа што Арачиново си било Арачиново, на пример можеби сум чувствувала некоја не објаснета сигурност, затоа што дедо ми е староседелец и е долги години таму. На пример што сум слушала претходно дека добивале заканувачки писма да се селат едно друго, можеби затоа што сето тоа било поминато значи, како да кажам, пребродено или не знам…можеби заради тоа не сум мислела дека јас ќе бидам таа што ќе биде иселена од сопствениот дом и дека може да бидам внатрешно раселено лице, никогаш не сум помислувала на такво нешто и мислам дека и самиот факт што излеговме од Арачиново, значи веќе зборувам за 2001-ва, со една торба, мислам дека самиот факт кажува дека ние не сме биле спремни за такво нешто. Мислам дека доколку луѓето…постоеја, значи, да кажам еден пример неколку семејства македонски што продаваа куќи во Арачиново, меѓутоа тие ќе ја продадеа од едното место…
ФПД:Пред 2001-ва?
КС: Пред 2001-ва значи, ќе ја продадеа од едно место во Арачиново и се селеа во Арачиново повторно, на друго место, значи напред во населбата. Сакам да кажам дека доколку луѓето мислеле дека ќе има некаква опасност, дека ќе има нешто, не би дозволиле дека со време секој би си барал решение за било каде.
ФПД: Кажи ми кога веќе се случи 2001-ва, како… кој беше првиот настан, да речеме, што го доживеавте, како го доживеаја тоа твоите дома, во семејството? Колку, колку во тој момент мислевте дека… дека е сериозна ситуацијата?
КС: Па вака значи, 2001-ва кога се случи, претходно, ние неколку пати слушавме што се случува, значи имаше овации дека во Тетово се спрема нешто, дека во Косово, значи се подготвува, беше спомнувана, значи и Македонија, меѓутоа Арачиново не. Значи никогаш не би помислиле дека такво нешто може да се случи, значи сè си течеше во нормален тек. Ние нонстоп бевме информирани преку медиуми дека нешто не е во ред, меѓутоа никој никогаш не го спомна Арачиново. Значи луѓето претходно нити беа предупредени, значи никој ништо не ни кажа, значи немавме никакво навестување дека нешто негативно може да се случи. Затоа што убаво се сеќавам претходно, пред да се случи, значи јуни 2001-ва, неколку месеци претходно беа нашите, значи претставници што се од македонските семејства кај градоначалникот и самиот градоначалник, значи, дури на јавноста и изјавуваше дека нема потреба, значи…
ФПД: …од паника.
КС: …од паника, дека луѓето се безбедни, дека нема никогаш нешто да се случи, дека не треба да се крева паника, да се вадат информации, затоа што медиумски не беше потврдено, меѓутоа во Арачиново се слушаа некои коментари дека нешто се спрема, вака така, меѓутоа никој не го сфати тоа сериозно, затоа што сите луѓе дури Албанците неколку дена пред јуни почнаа да се селат значи нагло. Претходно немаше ништо, неколку, како да кажам, еден месец дали беше пред јуни 2001-ва, почнаа да се коментираат, значи вести дека пристигнувале вооружени лица во Арачиново.
ФПД: Значи вие тоа од вести го дознавте или од комшии?
КС: Па ние од комшии го дознавме, а на вести ништо не беше, значи, објавено, медиумски немаше никаква потврда, значи ние ден два пред да излеземе од Арачиново, нашиот градоначалник како што кажав и медиумски тврдеше дека Арачиново е безбедно место за живеење, дека ниту едно лице нема да биде загрозено и слични такви коментари се сеќавам дека кажуваше и сега тој месец значи, не јуни, мај, се сеќавам дека ние, имаше некои луѓе од македонска национална припадност што наслушнале нешто или не знам од каде добиле некаков извор на информации, ваљда од гласини, од меѓусебни комуникации, дека постои можност и дека во Арачиново се спрема нешто и голем дел, значи од луѓето се иселија од дома.
ФПД: Преку ноќ?
КС: Да, преку ноќ отидоа во некои семејства. Баш веќе не знам каде беше започнат конфликтот во Македонија, мислам дека имаше некакви препукувања, и се сеќавам дека луѓето после тоа не беа присутни неколку дена во своите домови, значи сѐ што понеле со нив од покуќнина од лични работи… после тоа тие сѐ вратија, значи сѐ вратија бидејќи…
ФПД: Истиот месец?
КС: Истиот месец, значи мај беше тоа, се сеќавам убаво, си се вратија назад. Тоа беше две недели пред јуни. И, баш се сеќавам, беше2 јуни, значи селска слава. Ние чекавме слава во Арачиново тогаш, значи доколку луѓето сметале дека не се безбедни и дека се спрема нешто никој не би останал таму. И мислам дека, што знам, не бевме ние спремни за такво нешто, значи си седевме цело време во Арачиново.
ФПД: Гледавте ли кога се иселуваа Албанците?
КС: Па во нашиот дел, не гледавме, значи немаше иселување. Мислам дека и нашите комшии, дури во разговор се сеќавам што кажуваше татко ми дека као се шушкало нешто дека се спрема нешто, меѓутоа као демек нема шанси да се случи нешто. Сите…
ФПД: Никој не верувал?
КС: Мислам дека дури и Албанците, тие што беа староседелци не сакаа да поверуваат. Меѓутоа тие знаеле, затоа што не може туку така преку ноќ да се спремат тие ровови, што подоцна, откако ние бевме веќе излезени од Арачиново кажаа дека биле ископани, дека Арачиново добило друга структура, дека вооружени лица биле стационирани и како се случи настанот значи, јас бев на училиште баш. Баш бев на училиште и се сеќавам дека мојата класна, дојде… се зачуди значи прво, Катерина Стоилевска ме прозва демек, јас си станувам знаеш најнормално, не очекувам дека ќе ме бара за нешто важно, дури се изненадив што, како да кажам од нејзиниот израз, ми имаше направено некоја фаца кога ме виде, скаменета беше целата професорка, и ми рече: „Ти уште си тука?“ знаеш, викам „да“, викам, „да, а зашто? Каде треба да бидам?“ Вика: „Ај ако сакаш“, демек, „со мене малку напушти го часот!“ Јас сега како што ми ги изговара тие зборови си станувам директно од клупа и таа ми вика: „Не, не, не“, вика, „врати се!“, вика, „сѐ што имаш твое“, вика, „земи си со тебе!“ Е сега, јас искрено во тој момент си помислив дека, не знам како да кажам некоја глупава мисла ми се сврте низ глава дека нешто се случило на моите најблиски, затоа што обично претходно кога ќе те повика професор на пример со некој чуден поглед, со некој чуден израз, исказ, секогаш на такво нешто, не знам, ме асоцираше. Е сега јас, првата работа јас што си ја помислив во себеси, беше „леле што е работа, знаеш, „што се случило?“… и излегов и таа ми вика: „Слушај“, вика, „не треба веќе да бидеш на настава“, вика, „треба да си одиш под хитно дома“, вика, „не знам“, вика, „зашто“, вика, „меѓутоа“, вика, „еве и медиумски, знаеш, кажуваат, дека треба луѓето од Арачиново…“ демек… вика „не знам што е работа.“ и не сакаше ви… да ми…
ФПД: Да ти објасни.
КС: Да ми објасни, не знаеше ни што да ми каже, мислам дека и таа беше многу збунета. А сега јас во една душа значи, ми кажа дека контактирала со татко ми, дека тој потврдил дека треба да си одам дома. Јас се сеќавам дека ја прашав, дали се случило нешто на некој од моите најблиски и таа ми рече: „не, не, не, нема ништо“, знаеш како, „треба само да си одиш дома.“ И се сеќавам дека бев целата како изгубена, дека не знаев што е работа, никој не ми објасни, значи бев сама, немаше никој друг од Арачиново на пример во мојата генерација, имаше постари и помали генерации, меѓутоа јас не можам да ги барам од клас на клас, плус тоа не се поклопувавме со часови. Се сеќавам во 55-ка кога се возев накај дома, дека имаше многу малку луѓе, значи неколку Албанци и сите ме гледаа чудно, зашто се возам накај…
ФПД: Арачиново.
КС: Накај Арачиново. Автобуската, значи, ми беше многу далеку, 20 минути пешки значи, од станицата до мојата куќа и мислам дека како што одев по патот, нозете ми се враќаа назад, затоа што немаше живо пиле по улица, беше една морничава слика, мислам дека никогаш нема да ја заборавам таа слика, затоа што по патот, на почетокот имаше канал, значи како што го поминувате каналот има багреми, значи дрва високи, тополи и сè беше морничаво значи, не се слушаше ни…
ФПД: Штама.
КС: Ни птица ни ништо – значи сѐ беше штама, некоја не знам каква, некоја страшна тишина. Е сега јас како што одев, не знам, си вртев многу филмови во глава, зашто е вака? Затоа што јас сум навикната, значи нема шанси претходно во Арачиново да излезеш на улица, да не те сретне не знам колкав број на луѓе (се смее), значи секогаш имало деца, на пример и да немало Македонци, албански деца во секое време значи, навечер можеби не толку значи. Навечер секогаш имало некоја тишина, тоа е факт. Значи претходно, значи пред 2001-ва до 8, 9 часот имало раздвиженост, после тоа минимално, меѓутоа тогаш немаше никаква раздвиженост. И сега јас си одам накај дома и сега не ми е јасно, зошто е така, нити човек да сретнеш по улица, претходно на пример кога ќе поминуваш се слушало како тропаат врати, затоа што имаа големи капии и сега ништо, ништо…и кога стигнав дома мајка ми целата вика: „А, стигна ли?“, знаеш. Викам: „Да, што е работа? Зашто“, викам, „ме барате?“ Вика: „Сега и татко ти ќе дојде.“ Е сега ние си седиме, знаеш, ништо не правиме, не очекувавме значи јас сѐ уште не знаев, зашто мене ми рекоа да си дојдам дома. И се сеќавам дека се врати татко ми и во тој момент се јави братучетка ми и ме праша каде сме и јас разговарам на телефон и викам: „Па дома сум,“ викам, „сега си дојдов од училиште“, викам, „зашто ме прашуваш каде сум?“ викам, „како, кај треба да бидам?“ И таа целата испаничена вика: „Па вие не сте нормални“, вика, „униформираните лица…“
ФПД: […] навлезени
КС: вика „…се навлезени“, вика, „и идат“, вика, „од нивите“, значи кај Белимбегово, Илинден денешно, „идат од Белимбегово нагоре, знаеш, сите еве кажуваат“, вика, „што правите“, вика, „уште?“, вика, „немојте да седите, не дај Боже може да се случи нешто, брзо селете се!“ значи, тоа беше единственото нешто што ни го кажа, значи дали е тоа точно, после тоа, се сеќавам дека вртев кај друга другарка, тие веќе биле иселени значи, ми потврди, затоа што ние значи ја добивме информацијата дека имаше некои… значи дека имало униформирани лица и пак не ни се веруваше, пак се јавуваме за да прашаме, да потврдиме, затоа што се сеќавам многу убаво дека претходно дедо ми коментираше во разговор на пример, кога ќе седиме да збориме дека нема да се роди тој што ќе го истера од дома, меѓутоа се случи баш тоа, и се сеќавам дека ние бевме изгубени, значи не знаевме на која страна да се свртиме, мајка ми почна да плаче и јас почнав исто да… да ми течат солзи, значи […] ми течеа солзите, почнав некоја паника и тој страв што го чувствував претходно, значи целиот, како да експлодира од мене, значи,повторно ми се појави како некаков ужас да чувствував во мене и се вртевме од дневна во детска соба, во друга соба… трчавме, значи јас што викам како без глави, и се гледавме и не знаевме што да правиме, не знаевме што да земеме и јас појдов книгите да си ги земам, се сеќавам многу убаво дека книгите си ги земав. Е сега и велам на мајка ми, „што попрво?, што да земам?“, вика „Не знам“, вика, „земи една торба“, вика „и што“ ,вика, „што можеш да земеш, немаме време. Не дај Боже…“, значи, не ни беше важно тоа што требаше да бегаме, значи гледавме да се спасиме само. Не ни беше битно што ќе земеме. Јас се сеќавам баш убаво после неколку дена, значи откако помина тој шок на бегање, мајка ми се јави кај тетка ми во Скопско Поле, значи нејзината сестра, таму седевме некое време. Се сеќавам дека баш кога отидовме беше, значи, лето, а јас имав земено неколку блузи и тоа се подолги, значи во една торба, значи немав нити гаќи, нити… ништо, ништо буквално ништо. Со едни влечки што велам и ништо немав на мене, исто и моите, значи немавме ни документи, ништо, сѐ ни остана таму. И бегавме значи… е сега што друго се случи, значи тој момент кога бегавме сите бевме испаничени, значи почнав да плачам, мајка ми ме смируваше, како сега, значи, ја гледам таа слика и татко ми не убедуваше дека не треба да се паничиме, посмирено, знаеш се трудеа да ја смират ситуацијата, меѓутоа ние со самата информација, значи со тоа што го слушнавме, не знам можеби сум имала 16 години значи, ама сепак сум, како да кажам, сум била дете, ако сум имала 16 години. На денешно време, значи децата, не се тие деца. Јас сум имала 16 години и сум била несозреана и сум била многу, како да кажам дете, значи самиот факт што го слушнав, значи поимот униформирани лица, вооружени, ми се создаде, некоја слика, некој страв и не знам… не можеа да ме смират. И баш ние тргнавме, тогаш дедо ми имаше комбе, појдовме значи со една торба, испаничени и на пола пат значи, поминавме 300 метри, мајка ми значи во таа паника се сети дека не заклучила. Значи ние, не знам како да кажам, значи бегаш… јас сега кога ќе… некогаш кога ќе размислувам ги анализирам ситуациите, значи, што се случиле иако поминало 10 години од тогаш, значи бегаш да си го спасиш животот и во тој момент, твоите разговараат, значи… како да кажам од една страна ние бегаме значи, бегаш за да се спасиш, од друга страна не си свесен, пак не си свесен, затоа што ние се вративме назад за да заклучиме.
ФПД: И се вративте?
КС: Да, значи ние се вративме назад и пак не земавме ништо и во тој момент се сеќавам дека комшиите, како што кажав претходно, живеевме на раскрсница, а комшиите беа во двор, значи не беа иселени. Жената со три деца, на тато најдобриот другар, значи ги земавме со нас, тие немаа појма што се случува, им кажавме дека нема потреба значи, ги почекавме, не знам не се сеќавам точно, многу малку дали беа 10, 15 минути за да земат само некои работи, меѓутоа и тие како нас ништо не земаа и се сеќавам дека заедно… се… се иселивме, не знам како да кажам, избегавме од Арачиново… и не знам, таа слика мислам дека никогаш не би ја заборавила. После тоа се смирувавме значи, веќе од како ќе излезеш, како што излегувавме значи, ние излегуваме од Арачиново, немаше живо пиле значи и претходно не сме гледале, значи гледавме ние коли претходно се движеа, значи пред тие денови, меѓутоа немало она…
ФПД: Кон…, конвои, …
КС: Да, конвои, значи и мислам дека поголем дел, како што кажав претходно, Арачиново ноќе било мирно, беше претходно мирно, меѓутоа тие неколку… една две недели, како да кажам, не беше мирно, значи навечер, се слушаа камиони, коли, трактори, значи мислам дека преку ноќ луѓето исчезнуваа, си одеа, и ние што знам, немало некои, не сме приметиле такви работи. Баш и кога си одевме, немаше живо пиле, значи повторно онаа слика како претходно значи, кога се враќав од училиште… и после тоа како што излегуваме, значи излегуваме од Арачиново и веќе…, поминуваме преку Арачиново накај Брњарци и веќе пунктовите беа наместени. Значи… значи луѓето…
ФПД: Тогаш веројатно сфативте…
КС: Да, веќе како да се освестивме, не знам како да кажам, значи веќе сфаќаш дека всушност ти си избегал од дома, поради нечија вина значи и сфаќаш дека е нешто многу посериозно. Затоа што јас мислам дека претходно ние не сфативме, затоа што ние како да кажам, ни висел животот на конец, значи секунда фалела, ние излегуваме, после тоа изјавуваат дека пристапот во Арачиново е забранет, дека…
ФПД: нема влез излез…
КС: …дека нема влез излез, дека униформираните лица, јавно изјавуваат дека е нивно Арачиново и дека кој останал – останал, кој не – не. Имаше тогаш и останато Македонци во Арачиново, тие ми беа роднини, после беа со полициски сили…
ФПД: …извлечени.
КС: …извлечени, да, се сеќавам дека имаше луѓе што се враќаа, значи што настрадаа по лекови на децата значи, мојот комшија се врати по лековите и настрада значи, беше брутално претепан, заради, како да кажам, нешто што му беше најважно, лекарствата за животот на син му. Да, и мислам дека ние претходно не сфативме колку е сериозна работата затоа што си се вративме назад да заклучиме, што знам, како… како да не бевме, не знам, значи од една страна добивме информација од друга страна како да не бевме уверени дека тоа е вистина, мислам дека не сакавме таа слика… таа… таа случка, тој настан да го прифатиме како реален. Меѓутоа после тоа кога излегувавме надвор од Арачиново и кога веќе на Ченто, значи на последна 45-ка, постојаа … бројни војни сили од македонска страна, значи се подготвено значи за, како да кажам, за воени акции, значи се спремаше. Нас ни стана веќе многу појасно дека работата била далеку посериозна. Да, и многу пати после тоа, значи во разговор на почетокот не разговаравме за тоа, меѓутоа како што поминуваше времето, затоа што поминуваше многу време, помина многу време т.е. ние и јас на пример стално во разговор кога ќе се вратам на тој момент, можеби бегањето претходно, тие стресни случки влијаат на мене, да, не сакам да се сеќавам, меѓутоа не можам јас да ги заборавам, минатото не можам да си го избришам, тоа е факт. Стално си го поставувам прашањето што ако? Значи, не знам, можеби некоја виша сила не чуваше, значи секогаш сум благодарна за тоа затоа што, не знам, како да кажам, после се има Господ што ние се спасивме, затоа што тоа било секунда.
ФПД: Колку време, рече дека сте биле сместени на почеток кај тетка ти, колку време останавте? Како ви беше воопшто тие први денови?
КС: Па, кај тетка ми останавме околу две недели, мислам дека беше. Можеби немаше ни толку, не се сеќавам, значи. Првите денови значи, јас не сакав да разговарам, плачев се сеќавам многу, не сакав да коментирам со никого ништо, тетка ми се трудеше да ме смири, мајка ми беше многу испаничена, татко ми нѐ смируваше, значи ние седевме кај неа… благодарение значи, таа беше првата што се јавивме и што нѐ прими, значи не можам да негирам и да коментирам спротивно, затоа што после тоа во разговор дознавав за многу луѓе кои што пробале да се сместат некаде, биле одбивани, ние немавме таква случка, тетка ми веднаш нѐ прими, исто така и другите од страна на татко ми што се, исто така нѐ прифатија веднаш, значи меѓутоа ние одлучивме да одиме кај неа, не знам зашто одлучивме, така, можеби затоа што ни беше најблиска во тој период. Претходно исто многу комунициравме, не дека и со другите не сме комуницирале, така, едноставно така се одлучи во тој [момент]. Мислам дека дури не ни беше ни важно каде ќе бидеме, бидејќи вратите на најблиските ни беа отворени. Како ни беше? Што знам се трудевме, никој, што велам јас, не градел куќа, значи за тебе, секој си градел за свои потреби, за свои можности и беше тешко значи, ние бевме четворица, тие беа исто четворица, сите легнати на еден кревет, стуткани значи, немавме ништо, треба да мислиш, значи, за повеќе… значи сѐ се измени не само нашиот ритам на живот, туку ние го изменивме присилно нивниот ритам на живот, значи ден денес сме благодарни заради тоа. Беше тешко значи, почнаа коментарите по медиумите значи веќе не беше, што велам јас, тајна воена дека се спрема нешто, значи веќе беше, и како да кажам, дури како… не знам, од која насока значи… како да го објаснам тој факт, дека Арачиново беше чисто албанско, значи мислам дека и тоа било отсекогаш целта да остане албанско, затоа што пред 2001-ва, ние бевме 600, тие беа 10 илјади, сега не знам, можеби се и 15 илјади и… мислам дека луѓето секогаш се залажуваа дека ќе имаат некаков живот, е сега дури во тој период кога, значи тие неколку дена после излегувањето од дома, ние сѐ уште не бевме свесни дека… дека тоа ќе трае толку време. Мислам дека, не мислам, туку сигурна сум дека моите, на пример, татко ми и другите поблиски, дедо ми, очекуваа дека ќе се заврши многу побрзо, дека ќе се вратиме значи, меѓутоа имаше преговори, се сеќавам многу убаво со таканаречените униформирани лица, УЧК, пошто и претходно паролите низ Арачиново беа УЧК, да, неколку… Баш се сеќавам неколку месеци пред да се случи настанот во Арачиново, значи и претходно имало, насекаде во била која земја, на пример во Македонија конкретно и ден денес има, значи хиероглифи, шкртаници по објекти, по скулптури по било што, значи таа некултура и ден денес постои значи, меѓутоа со партиска определеност. Неколку месеци… значи Арачиново претходно не било… баш се сеќавам…
ФПД: немало такви […]
КС: …убаво, значи, еве ќе кажам еден, како да кажам, не глуп пример, туку реален. Значи Албанците отсекогаш живееле заградени во големи ѕидови со големи капии, значи што велам палатите си ги чуваат многу убаво, затоа што навистина беа многу добро ситуирани, барем во мојот дел каде што живеев, имаа многу добри куќи значи и внатрешно и надворешно изградени и средени. Значи претходно ѕидовите беа чисти, додека неколку месеци пред да се случи 2001-ва, почнаа да се пишуваат, се сеќавам многу убаво, со црни спрејови УЧК, разни навредливи…знам дека имаше неколку: „Смрт за Македонци“, на Албански, затоа што знам Албански, на Албански имаше пароли дека Арачиново е нивно, дека не е наше, така нешто и баш се сеќавам дека нагло, како што кажав, дека тие пароли почнаа пред неколку месеци, пред да се иселиме од Арачиново и да се пишуваат низ цело место. Тогаш, како што кажав, значи да се навратам наназад и во јавноста потврдија дека имаат преговори со таканаречената УЧК, којашто била поврзана значи… како што се сеќавам […] слушав, дека е истата од Косово, дека тие се нивни борци, дека ќе се борат за свои права, за своја држава, дека преговараат со нашите луѓе од високите кругови од Владата од државен воен круг и се сеќавам многу убаво дека, што знам на почетокот состојбата беше мирна, немаше никакви активности значи и ние, мислам дека, на пример татко ми и другите што беа на негова возраст, дека мислеа дека ќе се вратат.
ФПД: Ќе се смири побрзо…
КС: Да, ќе се смири побрзо и ќе се вратат. После тоа, ми беше од друга страна многу тешко затоа што беше летен период и јас требаше да одам на феријална пракса и како сега се сеќавам, јас неколку дена, дома го поминав тој период, значи не дома, кај тетка ми дома, кога ми беше тешко и кога не можев да се соземам, сѐ беше свежо на пример, уште беше живо сè што се случи претходно и некако успеав, значи да соберам сили да сватам дека мора, дека не можам да остана…, дека обврските си се обврски, дека јас морам да поминам, учев медицина, учев за сестра и морав да одам на феријална пракса и баш на почетокот значи, немав алишта немав ништо, од братучетка ми земав гардероба. И многу ми беше непријатно, тоа што и претходно кога сум била во средно значи, на факултет си бројка голема, значи не може секој професор да…
ФПД: Да знае кој е кој…
КС: …да знае, да ми даде информации за… за било кој студент, меѓутоа на училиште е нешто друго, значи сме биле 39 ученици, многу повеќе имаше комуникација, професорите многу добро знаеја дека сум од Арачиново, дури, баш убаво се сеќавам, значи пред 2001-ва, кога ќе одговарав многу се чудеа професорите и тогаш значи имаше некој, како да кажам, како некоја точка, како да бевме обележани, се… беа изненадени од начинот на…
ФПД: Некој вид на дискриминација, да речеме…
КС: Да, како… како дискриминација, како некоја недоверба, не знам како да кажам, како некое чудење имаше како, како може ученичка што учела основно во Арачиново кога ќе ја кренете да ја испрашувате да ви даде солиден одговор за петка…па татко ти што работи, па мајка ти што работи, баш се сеќавам дека многу често ги добивав тие прашања и пред 2001-ва и после 2001-ва, да. И баш се сеќавам дека веќе кога се случи 2001-ва, сите знаеја, значи дека сум од Арачиново и ми беше многу тешко тоа што, некои се трудеа значи, не можеа да ми помогнат, може да те прашаат, значи ме прашуваа другарките од средно дали ми треба нешто, значи онаа морална поддршка што секој нормален човек со човечко срце во реални услови би ти ја пружил доколку имаш проблем, значи гардероба, пари било што, значи таков вид на поддршка во секое време сум имала од тие неколку другарки па мислам дека дури од тие што не ми беа другарки, не ми беа, ми беа само соученички што не сум била толку блиска. Секогаш сме биле поделени во групи, значи не сме биле оној обединет клас, туку сме биле поделени во групи и мислам дека после тој настан, значи тие што сакаа да ми помогнат навистина ми помогнаа и сум им и ден денес благодарна, меѓутоа имаше некои што навистина претеруваа со… со прашања со глупости…како избега од дома? Па со кого бегаше, па кај бегавте па кој ве покани… знаеш, навраќаат и дури мислам дека имаше некои апсурдни прашања: Па како немаш ништо? Па зашто не си земавте? да, јас не знаев, знаеш, одбивав да…
ФПД: И од професори имаше таков начин на…
КС: Не, професорите не… професорите се обидуваа да ја смират ситуацијата, ме храбреа дека ќе се среди дека не треба да бидам растревожена и баш се сеќавам дека една професорка ми кажа, штом сте… демек твоите како се? Брат сестра имаш, немаш? И јас, знаеш, објаснувам што, како. „Сите сте живи здрави?“ вика, викам „да“, „тоа е најважно,“ вика „за другото не се секирај.“ Мислам дека таа професорка највеќе ми влеа не некој позитивен дух туку оптимизам, онака некоја светла страна…
ФПД: Те смири да?
КС: Да ме смири.
ФПД: Сакаше да раскажеш за… како си се разочарала на пракса.
КС: Да.
ФПД: Значи, што примети, што беше различно, дали претходно имаше почнато на пракса или тогаш првпат у ствари?
КС: Тогаш почнав, значи на феријална пракса е сега јас, знаеш и објаснував дека сепак професијата е хумана, со луѓе значи, не е зафрканција и дека не сум способна да ја одржувам, да ја обавувам таа практична настава и се сеќавам дека на почетокот имаше негодувања како „како може да не си спремна?“, мислам дека луѓето не ја сфаќаа сериозноста толку многу на настанот, можеби затоа што дел имаа проблеми од дома, па заради тоа добивав такви одговори. Знам дека една професорка ми рече: „Како може ти да не одиш на пракса? Тоа што се случило се случило, ти си ученик, треба да си бидеш спремна во секое време“. И се сеќавам дека ми беше многу мака на почетокот, затоа што уште не бев смирена уште мислев на тоа што се случи меѓутоа кажав, имав неколку другарки и ден денеска ги имам тие другарки. Едната има и слична ситуација, не слична дури и полоша од мојата, со Србија, таа и ден денес ми е другарка и мислам дека кога дојдов во прва година во средно, дури секогаш сум сакала да разговарам со неа и сум внимавала што ќе ја прашам, кога ќе било прашање на пример, темата за тоа, што се случило претходно, меѓутоа кога ми се случи тоа што мене ми се случи, мислам дека многу подобро разбрав и убаво е кажано дека додека не осетиш на своја кожа не може да знаеш како е, а не дај Боже некој такво нешто да осети и…со неа значи разговарав и таа ми… ми кажа неколку, како да кажам, стручни совети (се смее) како треба да се однесувам, како треба да размислувам и мислам дека тогаш почнав да се соземувам и сватив дека сепак обврските, можеби професорките беа делумно во право дека обврски ми се обврски и дека животот мора да продолжи.
(Пауза од 10 минути)
ФПД: Е, сега стигнавме, значи, до моментот, у ствари кога треба да си заминете од кај тетка ти. Значи, кога ти соопштија твоите дека треба да одите во колективен центар?
КС: Аха. Епа вака, значи ние седевме, не знам недела – две, кај тетка ми и, значи на почетокот мислевме дека многу побрзо ќе се заврши ситуацијата, меѓутоа во јавноста веќе почнаа да се шират гласини дека може ќе потрае процесот, ситуацијата неколку месеци и веќе почнаа да се згрижуваат луѓето по колективни центри значи, и ние самите, мислам татко ми одлучи дека нема потреба да бидеме, што се вика, товар на некого, да пречиме од една страна, иако бевме прифатени, сепак не можеме да му нарушуваме на некого ритам на живот и заради тоа тој одлучи да се сместиме во колективен центар. Мислам, не бил единствен, тој цело време комуницираше со сите луѓе од Арачиново, значи со Македонците, со Албанците што беа излезени и имало, значи понуда од Владата да бидеме сместени во колективен центар и се сеќавам дека, значи изборот, немало врска, значи било туку така…
ФПД: Во која смисла?
КС: Па во смисла што, значи, не бевме ние, значи, ограничени да мораме да се сместиме во тој колективен центар, значи имало список, биле понудени тие неколку центри и не знам зашто, дали во тој период веќе биле зафатени некои, затоа што не бевме со… фамилијарно значи, со чичко ми, не бевме во исти колективен центар, во друг бевме значи тој беше во Сениќ, ние бевме во Партение Зографски и баш се сеќавам кога ми кажаа онака, ми беше чудно, значи не знаев како да го прифатам тоа, меѓутоа беше факт дека мораме да се иселиме од кај тетка ми, дека ни беше јасно дека ситуацијата ќе потрае неколку месеци, барем така мислевме дека ќе биде неколку месеци и што знам? Некако со негодување, меѓутоа од друга страна бевме подготвени, затоа што не можевме да останеме подолго и беше подруго, значи почнавме да се спремаме, меѓутоа немаше што да спремаме у ствари (се смее иронично), затоа што немавме алишта, сѐ што имавме беше што ни беше дадено, значи од најблиските, од тетка ми, моите што купија значи, што купувавме сами првите неколку недели и многу ќе кажам, многу, не интересно, не е воопшто интересно меѓутоа секогаш претходно кога сум се движела со автобус, значи за враќање после осмо одделение значи, зборам, додека бев средно, секогаш сум поминувала значи од делот Маџари – Триангла и кога ќе сум го поминела со 55-ка
ФПД: мостот…
КС: Не мостот, туку Михајло Пупин – ЕТУЦ средното училиште, погледот секогаш ми се вртеше накај Партение Зографски, значи тој… тој дел, значи, од Скопје сум го поминувала многу често, за било каква причина, меѓутоа не знам, баш и после тоа коментирав дека со другарките секогаш сме се прашувале, значи сум ги гледала двете згради, сум го гледала дворот и тие две години секогаш се чудев што е тоа? Значи, го читав тоа натписот „Партение Зографски“ и многу… значи не сум прашала никогаш дома, сигурно знаеле за што бил тој објект, дека било средно за глувонеми, а јас секогаш сум се чудела што е ова? Не знам онака, некако.
ФПД: Добро, таква е зградата […]
КС: […] зградата, да, и баш после тоа често коментирав дека немаше потреба дефинитивно да се чудам затоа што ни помалку ни повеќе туку поминав точно 10 години во таа зграда, во тие згради и дознав и многу повеќе од тоа што е тоа. Значи, што велам јас, можеби глупава енигма, можеби судбина ама дознав што е тоа, значи. Од една страна, значи ќе кажам подоцна за искуството во Партение Зографски, ми беше негативно, значи, искуство, меѓутоа од друга страна и позитивно, да, за тоа ќе разговараме подоцна во тој контекст и што знам, ние ја прифативме веста дека треба да си одиме, значи не беше… не ни беше сеедно, затоа што од една страна не ни беше сеедно затоа што бевме свесни дека треба да го напуштиме домот на тетка ми, не можевме вечно да живееме кај други луѓе, меѓутоа од друга страна, не сакавме да прифатиме дека некаде, значи во Арачиново то јест, ние имавме куќа, имавме…, кој колку имал, секој имал за себе си значи, а сега си принуден да живееш во една соба. Не знам, затоа што тоа беше тоа што ни се нудеше, значи една соба четири на четири, сите четворица, значи јас, мајка ми, брат ми, татко ми. Дедо ми не беше со нас, затоа што немаше петкреветни соби, дедо ми беше значи на 60 и кусур години со студент сместен, да, затоа што немаше место, а мораше да се смести, да и тој живееше извесен период со студент и, значи комбинација стар човек пензионер да живее со непознато лице и тоа студент, мислам…
ФПД: Што сака да си прави журки […]
КС: Да, што… што нема никаква допирна точка, што се вели. Понекогаш со родителите не се разбира, а не па со… Студент! и тоа непознато лице, и што знам?
ФПД: На ист спрат беше дедо ти?
КС: Па не, тој беше на прв, ние бевме на трети спрат.
ФПД: Каква беше атмосферата кога се влеговте, имаше веќе сместено луѓе, колку беше исполнет центарот?
КС: Па, кога влеговме… кога влеговме, значи поголем дел, значи ние се сместивме во… меѓу последните луѓе, веќе поголем дел од луѓето од Арачиново беа веќе сместени значи. Татко ми не знам, некако покасно дознал или не знам од кои причини не се ангажираше веднаш околу тоа и баш се сеќавам дека имаше студенти се уште бидејќи траеше јунска сесија, имаше студенти од другите градови на Македонија, затоа што Партение Зографски не, не беше само центар за глувонеми лица туку имаше сместено и студенти што студираа на факултетите во Македонија. Баш се сеќавам дека ние буквално ги истеравме, значи. Се сеќавам како сега дека кога влегувавме, значи во собата дека во собата имаше студентки коишто нѐ разбираа. значи без проблеми, без кавги, без никакви…
ФПД: Најверојатно им било кажано…
КС: Им било кажано, да, биле веќе известени, меѓутоа не го очекувале тоа толку брзо, тие сметале дека ќе биде покасно, мислам дека Партение и не беше, на почетокот не бил во списокот за сместување на раселени лица, меѓутоа затоа што во другите колективни центри немаше веќе простор, немаше место, мораше да се сместат… да се сместат луѓе од Арачиново и ние баш меѓу последните во тие…, во тој центар бевме. И… што знам, на почетокот беше многу чудно од една страна, значи бевме, како да кажам, задоволни затоа што не бевме товар за едни луѓе, меѓутоа од друга страна си правивме споредби. Некогаш имавме сѐ, сега немате ништо значи, една обична соба со четири кревети и беше малку збунувачки, меѓутоа… на почетокот знам дека не знаевме кој каде е, имав изгубено комуникација со луѓето од Арачиново, значи телефони мобилни, многу слабо имаше на почетокот, тогаш почнаа да излегуваат. Претходно цела комуникација сме ја одржувале преку фиксни телефони и сме биле блиску во Арачиново, сега сите бевме на различни страни и не можевме да се најдеме, знам дека сѐ што дознававме, беше преку еден, друг, трет, значи овој е ваму овој е таму, мислам многу јасно, татко ми си дознаваше за неговите пријатели и роднини, ние за нашите другари и другарки, братучеди, братучетки и со тек на време за неколку… недела дена, дознавме, значи сите кој кај сме, кој е кај нас, кој не е и што знам, првите неколку дена, значи имаше присуство, се сеќавам на новинари, на странски фондации, на луѓе од други земји, значи испратени, од работилници на различни имаше, и знам дека сите сакаа да комуницираат со нас, да не прашуваат што? како?, како се случи?
ФПД: Како го чувствуваше ти тоа, беше напорно?
КС: Па што знам, ми беше напорно, не сакав јас да разговарам, сега, значи го поминав тој период и сега, како да ви кажам, ме враќаа назад, значи некои прашуваа, значи стварно имаше луѓе што знаеја да комуницираат, знаеја да ти постават прашање, значи на место, ама имаше и некои што прашуваа апсурдни прашања, „па, зашто не се вратите?“ Значи, на телевизија изјавуваа дека не е безбедно, а тебе те прашуваат: „Зашто не се вратите? Па кога мислите да се вратите, значи, па, зарем сè ќе оставите?“ Значи те прашуваат како…излегуваше од контекстот на муабетот дека ние сме самите виновни за тоа што се случи. А немаше врска, значи ние бевме далеку од тоа дека бевме ние виновни, значи одлучуваше некој друг за тоа што се случи во Арачиново и се сеќавам дека претходно, значи пред да…, пред да се вселиме во колективниот центар, дека нонстоп имаше луѓе кои што доаѓаа во Илинден на мостот и го гледаа Арачиново, значи тогаш нели беше таа подготвителната акција за воено дејство, требаше нели као наводно да се сруши целото Арачиново меѓутоа во последен момент, јас како сега се сеќавам дека, сите дома…значи буквално немаше врска, значи дали се луѓето од Арачиново или не, мислам дека повеќето луѓе што беа од Арачиново и во овие околните делови од Скопје беа многу заинтересирани за случајот. Почнаа, значи воените дејствија и се сеќавам дека сите очекуваа дека Арачиново ќе биде срушено до земја, почнаа акциите, почна сè што се случи, меѓутоа на крај се случи да акцијата беше прекината и тоа што се сруши се уништи со воените дејствија, остана така, знам дека голем број од луѓето преку двогледи, преку комшиски линии си ги следеа, значи ако не бевме ние во Арачиново, значи татко ми гледаше и чичо ми нонстоп, значи сите други, мислам дека… Македонци, па и Албанци верувам се сеќавам дека се информираа нонстоп за состојбата на куќите затоа што можеби, не можеби туку Арачиново сега реално е како град со бројност на куќи меѓутоа тогаш имало да, имаше многу куќи, меѓутоа, бидејќи се знаеше структурата која каде е куќа, беше многу лесно…
ФПД: […] видливо.
КС: Повидливо и полесно е, не дека и сега нешто е поневидливо, меѓутоа луѓето точно знаеја каде им се наоѓаа куќите и преку двогледи следеа се што се случуваше и преку телевизија се сеќавам дека сите внимателно следеа што се случуваше значи претходно знаевме дека куќите ни стојат, па откако заврши акцијата, секојдневно се слушаа, значи во интернат информации, откако веќе си отидовме: „мојата куќа е срушена“, „мојата запалена…“ Знам дека откако завршија акциите во почетокот немаше пристап, значи во Арачиново. Не смееше да се влегува, значи беше присутен само резервниот состав на војската на АРМ, а подоцна знам дека возрасните членови од семејствата влегуваа во…
ФПД: На проверка.
КС: Да, да пров… на проверка, мислам не на проверка туку само на терен каде што веќе беше испитан затоа што имаше присуство на бомби, на мини од претходно, од другите групи, значи не од нашите туку од УЧК, како што кажуваа и беше теренот проверен, значи се вршеше проверка на теренот и откако кажаа дека е испитано, значи не беше дозволено да се изнесуваат било какви ствари од куќите, на пример на жителите, туку само имаа дозвола да влегуваат внатре во присуство на полиција, на ОБСЕ, мислам дека беше во тоа време, и да излегуваат, значи едноставно да добијат некоја слика, некоја информација за својата куќа, значи за состојбата на домот, во која состојба е. И така во…
ФПД: Во кој момент, да речеме откако се сместивте во Партение, еве да речеме и после завршувањето на конфликтот, по смирувањето на ситуацијата, значи кога у ствари прв пат сфативте дека нема да биде привремено и дека нема да се вратите?
КС: Па… откако се сместивме во Партение значи, кажав на почетокот ни беше малку тешко, затоа што бевме во една соба, значи насекаде, да речеме по девет соби на кат по четиричлени семејства, значи 36 луѓе, за сите луѓе, значи имаше едно Ве-Це, една бања значи и требаше да се чека ред, се правеа списоци, значи имаше кавги. Е сега на почетокот луѓето разговараа нонстоп за состојбата, значи тоа беше главна тема меѓу сите раселени лица и мислам дека мислеа дека ќе се заврши многу побрзо значи се очекуваше барем два три месеци да бидеме сместени и толку меѓутоа како што поминуваше времето значи почнаа луѓето да добиваат дозволи да одат во своите куќи, значи дел дознаа дека се срушени, дел дознаа дека не се, почнаа да доаѓаат, се сеќавам, фондации од други странски земји и баш ми текнува дека, мислам дека најголемо влијание за одлуката дека нема да се враќа значи и дека ќе трае подолго процесот е настанот што се случи во Арачиново кога наш човек загина од бомба во сопствениот дом. Значи претходно јас еднаш имав отидено лично со татко ми, значи со моите од Арачиново, така ме интересираше значи, татко ми одеше секој ден откако беше изјавено дека има дозвола со воена придру…, мислам со полициска придружба да влегува, значи и тогаш можеше да ги земе само документите затоа што немавме здравствени легитимации, лични карти, јас не ни имав, тие; и се сеќавам дека, што знам, се ослободуваа луѓето, имаше голем дел на куќи од наша страна од Албанска страна што беа минирани, запалени, срушени, значи каде што имало стационирани бункери, на пример, воени магацини, претежно тие информации, значи, стигнуваа откако Македонците влегуваа во Арачиново и знам дека голем дел, на… на пример на спротивната страна, на нивната УЧК војска, дека сѐ што било санкционирано, значи без разлика дали било воен магацин, воени подготовки, престојувања, дека сите активности ги обавувале и ги вршеле во македонските куќи. Да, значи не можев значи, сепак морало да постојат…
ФПД: …некој за да им каже.
КС: …некој за да им каже, мислам дека тоа е многу јасно дека тие соселани што учествувале во таа акција им ги кажувале точните локации, значи која е македонска куќа, која е албанска, туку така не може, значи да се случи тоа, и знам дека највеќе, мислам дека влијаеше тоа што се случи, тој настан значи, кога Македонецот, нашиот роднина…
ФПД: Кој месец беше тоа?
КС: Па, не знам кој месец беше, не се сеќавам, дали беше август, така нешто. Знам дека имаше поминато околу месец – два, после тоа август, септември, не ме фаќајте за збор, значи не се сеќавам, само знам дека одевме ние претходно, јас еднаш, кажав веќе, бев, нашата куќа, значи немаше ниту еден метак, да речам, затоа што беше на долниот дел од селото на излезот од Илинден и знам дека мајка ми беше многу испаничена секогаш кога одеше татко ми, значи не му дозволуваше да оди, го прекоруваше, му велеше да внимава затоа што на телевизија иако кажуваа, значи кажуваа дека теренот е безбеден, дека е проверен, се сеќавам додека тие беа во Арачиново, баш ми кажаа, јас тогаш тој ден не бев со нив, беа значи татко ми, мајка ми и брат ми, баш се случи во одреден дел од селото, значи на горниот дел имаше експлодирано мина, значи во јавноста изјавуваа дека сè е проверено дека е безбедно, има мина, и мислам дека, како да кажам…
ФПД: Настрада тогаш некој таму?
КС: Не, не настрада никој затоа што била, не знам во каков простор, мислам на пат, на улица, не настрада тогаш…, се сеќавам, таму, меѓутоа, како да кажам, луѓето имаа позитивна енергија, позитивен дух, иако се случи тоа што се случи, значи на голем број им беа оштетени куќите, меѓутоа повеќето мислам дека планираа да се вратат, затоа што не знам како ги сфаќаа работите, не можам да кажам за другите, значи. Ние сме немале толку голема штета, значи тоа што било уништено внатре, значи од материјална страна и што било украдено, значи за тој еден месец додека немаше дозвола никој да влегува сметавме дека е поправливо дека може да се надомести со работа, со труд дека…, ако се заштеди, дека повторно ќе се има, меѓутоа тоа што се случи со бомбата, кога загина човекот мислам дека влијаеше најмногу кај поголем дел од Македонците затоа што не е исто да загубиш човек и да загубиш било каков предмет, телевизор, телефон и било што и мислам дека луѓето почнаа да се плашат за сопствената безбедност, значи тој немил настан многу влијаеше кај сите, мислам дека тогаш луѓето почнаа да добиваат друга слика за Арачиново. Претходно, иако се случи тоа што се случи, значи ние бевме избркани, немавме предупредување, значи излеговме туку така, значи никој не нѐ заштити едноставно, мислам дека ќе се вратеа луѓето, меѓутоа кога се случи тоа, сите, мислам, дека добија поинакво сфаќање, поинакви размислувања и едноставно никој не е, како да кажам, луд во жар да си го става сопствениот живот и при здрава свест да дозволи да загине за…
ФПД: Едно поопшто прашање, еве, мислам, ми ги опиша баш онака сите тешки моменти, и бегањето, и сместувањето во колективен центар и колку ви било тешко да се навикнете сите воопшто. И да речеме од денешна перспектива дали можеш да кажеш што се смени кај тебе лично по конфликтот?
КС: Па, што се смени? Се сменија многу работи. Значи, кажав претходно, јас кога излегов од Арачиново, имав 16 години, бев многу мала, се осеќав, значи мала, ако бев втора година средно, што знам, сум живеела, сум била можеби воспитана можеби на поинаков начин, затоа сум била уште, како да кажам, дете, можеби другите созреваат порано, не знам. Мислам дека предвреме, 2001-ва нѐ натера да созрееме, ни даде друг ритам на живот значи. Откако… откако се сместивме, значи во интернат веднаш добивме етикета, значи раселени лица, имавме картончиња за возење, значи во градски линии и како ден денес се сеќавам, првите неколку години, значи три, четири години, ја имавме таа бенефиција и се сеќавам дека кога и да се качевме во автобус, и значи контрола на ЈСП, и покрај контролата, значи, ти прави проблеми, зошто немаш лична карта, а ти си малолетен! Кога си средношколец , значи си малолетен, добивавме и едно картонче, значи оригинал, фотокопиите не смеевме да ги користиме, значи од една страна ни кажуваа, демек, имаме плус, а од друга страна бевме ограничени и многу ми беше непријатно, тоа што кога ќе се качевме во автобус сите луѓе значи, буквално, која и да е линијата, немало врска, значи дали е македонска линија, на пример каде што се движат претежно Македонци или мешани автобуси што се, не е важно, значи буквално сите погледите им беа вперени во нас, без разлика дали си сам, со некој друг и секогаш имало коментари, значи: „Еве ги овие од Арачиново, што сакаат? Сѐ добија, си седат во интернати, значи им плаќа државата сметки за струја, за вода, им дава јадење и пак бараат…“ Значи сакам да кажам дека луѓето имаат, не знам, некаков… имаа негативен став кон нас, значи, не дека не беа свесни, не сакаа да прифатат дека тоа што се случи се случи баш буквално во Скопје, дека Арачиново не е толку далеку од Скопје, како што и ден денес некои се прават дека не знаат каде е или ред други работи, дека постојат многу други места во Ара… во Скопје што се многу подалеку оддалечени од центарот на Скопје. Мислам дека луѓето не сакаа да го прифатат тоа и дека нѐ гледаа, не знам како, како некоја пониска класа, си зимаа за право да коментираат, значи за нашата ситуација, не беа воопшто засегнати за тоа, можеби и заради тоа коментираа, не можеби, гарантирам дека коментирале затоа што тоа што се случи, не им се случи лично на нив, да, и мислам дека со тоа самите си го покажуваа, значи својот хуман карактер, својата човечност, значи вредноста како луѓе.
ФПД: Колку те погаѓаше тоа?
КС: Па да ви кажам, ме погаѓаше многу, затоа што јас не бев виновна за тоа што се случи, јас така го сфаќав тоа, мислам едноставно не е Македонија единствена земја каде што имало воен конфликт или војна, не е важно, значи на секаде во светот постојат воени конфликти и сега ми беше криво тоа што луѓето мислеа дека, дека си нешто пониско, дека не вредиш, дека едноставно си поинаку…, дека е морално да бидеш поинаку третиран само затоа што си во една соба, затоа што си раселено лице, иако тоа не е по твоја вина, значи. Тоа не беше по наша вина. Многу ме повредуваше тоа што луѓето, кажав и претходно, ми поставуваа многу невкусни прашања, а никој не се трудеше да те разбере и да ти, да ти помогне. Едноставно им беше важно да се каже нешто, значи не размислуваа дека тоа што го кажуваат, повредува некого, значи, дека може да се случи на било кого, било каде, било кога и мислам дека многу ми влијаеше тоа што се случи со Арачиново, значи на пример кога бев некогаш, кога имаше ситуација да се возам во било која градска линија, некоја од другарките, значи кога ќе добиеја некој коментар од било кое лице значи, влегуваа во конфликт, се расправаа, јас не можев, значи не можев никогаш, не сум ни сакала да влегувам во конфликт, а од друга страна сметав дека немаше потреба да објаснувам за мојата ситуација затоа што едноставно не гледав дека сакаат да ми помогнат, можеа само да ми одмогнат и да направат да ми биде уште полошо, значи јас и така имав веќе негативна енергија во себе со тоа што се случи дека со самиот конфликт дека таа негативна енергија ќе биде уште поголема. Друго што се смени, се смени, значи во, во негативна смисла мојот ритам на живот, значи бев ограничена. Кажав претходно, не е важно кој колку имал претходно, меѓутоа сега јас бев во една соба значи, тинејџерка со моите родители, со брат помал. Е сега секој си тежнее кон своите цели, кон своите обврски и интереси, а сите имаат различни интереси, тоа е многу јасно, кога се на различна возраст, па и да се на иста разл… и на иста возраст, пак ќе имаат различни интереси, тоа е индивидуално, значи секој си сакаше да си ги обавува своите обврски и настануваа многу конфликтни ситуации, многу стресови, значи некогаш во сам… во кругот на самото семејство, некогаш заради други луѓе, значи ми беше сѐ отежнато, значи ритамот на живот ми беше отежнат, јас учев претходно на глас, мислам и ден денес учам на глас, бев принудена да учам на глас, значи на една ламба, чекав да заспијат сите, не можев да одам во колективната читална каде што учеа другите студенти, затоа што имаше сѐ уште студенти. На пример имаше галами, во почетокот беа од Арачиново само луѓето, значи околу нас, меѓутоа после тоа почнаа да се селат, кој како си го средуваше стамбеното прашање. Постоеја галами значи, а од друга страна ти си принуден да спремиш, на пример, испрашување во средно, потоа испит, мислам на факултет, и сето тоа влијаеше многу негативно врз мене затоа што бев принудена да седам, немав излез од ситуацијата, значи не бев виновна ни јас, ниту моите виновни, едноставно бевме принудени за седење. И влијаеше сето тоа негативно, значи многу пати се случуваше да немаше простор каде да се облечам, значи во една соба со сите, многу јасно дека нема да се облекувам пред моите родители. Чекав ред, значи во колективното купатило да се облечам и баш убаво се сеќавам, млад си, значи сакаш да излезеш, треба да бидеш подготвен во толку саат, чекаш ред, на пример наместо пет минути, петнаесет минути додека се отвори купатилото, па влегуваш се облекуваш, внатре сѐ е мокро, па гардеробата што планираш да ја носиш ти се…
ФПД: …измокрува.
КС: …измокрува, па тоа ствара дополнителни нервози. Таа нервоза мораш да ја истуриш на некого, најчесто, не најчесто – секогаш е на најблиските, не можеш на било кого (се смее), тоа многу ретко, да. И тие негативни работи, значи влијаеја многу врз мене како личност, мислам дека направија да, да созреам на поинаков начин од другите, затоа што се случија ситуации после тоа, значи после 2001-ва, што ме натераа да сфатам кои работи во животот ми вредни, кои не, и сфатив дека некогаш кога ќе немаш излез од некои работи дека едноставно треба да извлекуваш поука од тоа и дека да бара… дека треба да бараш нешто позитивно, иако е негативна самата работа што ти се случила, па уште повеќе и доколку самиот не си виновен за тоа што ти се случило, значи.
ФПД:Кога ти беше најтешко?
КС: Па најтешко… значи, кажав, во колективните центри, значи не бевме фамилијарно сместени, само потесниот круг на семејството, значи другите луѓе беа буквално од било кој дел на Арачиново, постоеја и луѓе што прв пат ги гледав. Значи од кога се сместивме во колективните центри, беа, значи, буквално и непознати, странци за мене, а постоеја луѓе коишто од претходно ги знаев и сум комуницирала, значи имаше многу ситуации кога ми било многу тешко, значи за учење, меѓутоа тоа било сето минливо, затоа што иако сум учела, ќе кажам, значи до три до четири ноќе, на глас или сум спремала испит до шест сабајле а од осум саат полагам, секогаш сум била горе-доле во солидна граница, значи со успех […] сите обврски во врска со образование иако сум била, како кажав, ограничена, значи за разлика од другите луѓе. Во интернатот значи имавме комуникација и со нашите луѓе од Арачиново, значи тие пријателства што сум ги имала од претходно, се случуваше значи тие другарки и другари да не бидат во истиот интернат, значи во Партение Зографски, да бидат сместени во другите центри, значи таа комуникација беше убава, меѓутоа се случуваше да, не се случуваше, туку се зближивме најмногу тие што бевме во самиот центар. И со текот на времето, значи стекнуваш пријателства, тие што си ги имал ги зацврстуваш уште повеќе, и значи едноставно бевме како едно големо семејство. Значи тие што останавме повеќе, затоа што имаше, кажав и претходно, имаше неколку семејства што успеаја на било каков начин да се снајдат, да си го решат прашањето значи, не чекаа судскиот процес да заврши како што чекавме ние, што се водеше против државата, значи десет години што траеше, таа отштета што се чекаше. И кажав, значи бевме едно големо семејство, значи за добро за лошо, тие млади што бевме горе-доле на таа возраст значи, поминавме многу лоши работи, значи од една страна заедно затоа што најдобро си се разбиравме ние меѓусебно, што го имавме доживеано истото прашање, истиот проблем, значи и претходно сме разговарале во Арачиново, меѓутоа сега имавме друг проблем и секогаш кога ни беше тешко, а беше поврзано, значи, за таа тема, секогаш си ги кажувавме маките едни на други, значи колку ни фали нашата детска соба, колку ни фали ова, колку ни фали она, колку ни беше криво што нашите родители требаше да стојат во ходник, а ние требаше да чекаме друштво, значи во соба и ред други работи, значи. Кажав, во интернатот, значи доживеав многу работи. Беше подобро додека бевме само ние од Арачиново, значи […], меѓутоа после тоа имаше и студенти, е сега ќе кажам неколку примери, значи, и тие примери да извлечам кога ми било најтешко. Значи студентите си имаа своја култура, голем дел, значи, ми се пријатели и ден денес, значи благодарение на Партение Зографски, тоа ми е многу голем плус во животот и мислам дека можеби и ако некогаш се запрашам, значи кога ќе ми текне таа слика на Партение тоа ќе биде единственото нешто што ќе ми остане онака на прво место, значи за во иднина. Значи, секогаш кога ќе кажам, денес ако посакам да отидам во било кој дел на Македонија, а претходно не сум имала можности, значи само од личен интерес или, на пример ако сума сакала да шетам затоа што роднинските врски ми се претежно во Скопје, сега и ден денес имам безброј пријатели, значи не многу, да ги набројам на една рака, меѓутоа се во различен дел на Македонија и што знам, како да кажам, да им се јавам во четири по полноќ, дека ќе бидат тука за мене, без разлика дали е Струмица, дали е Тетово, дали е Битола, Кочани и така натака каде што ги имам тие пријатели што сум ги стекнала заради Партение Зографски. И сега, имавме значи…, бевме неколку млади од Арачиново и сега ќе кажам неколку случки. Значи, едната другарка ми беше болна од леукемија, да, морам да го кажам ова затоа што тоа било период кога ми било најтешко. Значи, со неа учевме основно заедно, пред сè сме и крстени во една вода и отсекогаш кажувавме дека сме сестри, таа има сестра, јас немам и секогаш зборевме дека таа е мојата друга сестра. Значи поминуваше времето, значи оние први тинејџерски лудувања, излегувања, лудории, значи во кругот на Партение, без разлика во кое место, значи кафичи, дискотеки, зафрканции биле, значи со неа. Она е една од тие другарки и, значи времето поминуваше, си поминуваше значи, делевме исти кревети понекогаш, заедно јадевме значи, се смеевме, пеевме и едноставно, кажав, бевме едно големо семејство. Значи, сме биле блиски и претходно, меѓутоа Партение Зографски направи да бидеме уште поблиски. Затоа што роднинските врски како поминуваше времето, значи година помина, па две, па три, па четири, па пет, значи роднинските врски се забораваат, значи. На почетокот имаше само интереси за нашата ситуација, после тоа постепено, што велам јас, сите почнаа да нѐ забораваат, а ние си знаевме како ни е и многу јасно дека утехата и поддршката си ја баравме меѓу себе, и многу јасно со тие што сме во исти колективен или друг колективен центар и …
ФПД: Што прави сега другарката што ја спомна?
КС: Па другарка ми ништо не прави моментално, нека ѝ е лесна земја. Да, значи…
ФПД: Бог да ја прости.
КС: Она почина…
ФПД: […] долг период почина?
КС: Она почина, да, пред неколку години, значи тоа беше 2007-ма мислам, така мислам, да, 2007-ма, значи скоро четири години. Значи буквално отсекогаш била посебна. Знаевме, значи да се искараме пошто бевме неколку девојчиња. Знаевме да се искараме, да си кажеме секакви работи, значи меѓутоа сѐ поминуваше, после тоа, бевме пак најдобри другарки, и тоа најдобрите другарки, и како што кажав, поминавме сè заедно и многу ми беше тешко. Значи сум медицинско лице, средно образована и нејзината дијагноза ја знаев многу добро, знаев дека ќе се случи тоа што се случи и едноставно ми беше, како да кажам, негативно искуство во животот, затоа што сфатив дека нема вредност, значи не оди по ред, дека зима… дека зима луѓе без, значи, разлика на возраста, дека не е важно дали е млада или стара. Претходно исто се случи не само човекот, што кажав, од бомбата што загина што ми е роднина, имаше и други луѓе коишто починаа на многу рана возраст, значи мои другарки, познанички, како да ги наречам од Арачиново коишто беа на многу млада возраст значи. Тоа беше негативното искуство што влијаеше, значи од Арачиново и мојата другарка се бореше до последен момент и едноставно, не знам, не знам да ги објаснам тие моменти, значи нејзините последни моменти на живот коишто ги поминавме заедно и претходно сѐ што сме правеле заедно, знаеш, тие слики не се забораваат и тоа ми е едно негативно искуство, значи од Партение Зографски (зборува со насолзени очи). Да.
ФПД: Кажи ми за твоите, да решам… Колку беа силни?
КС: Па моите, моите се трудеа значи, по природа сум многу емотивна личност, значи се трудеа да ме смират, да ми кажат дека така мора да биде, иако јас знаев дека ќе биде така, кажав претходно, ја знаев добро дијагнозата, го знаев векот на живеење на таквите луѓе, меѓутоа ми беше тешко затоа што самото живеење во интернат направи да ја чувствувам како да ми е личност која што е… не знам, како да е моја сестра, значи.
ФПД: Уште повеќе се зближивте…
КС: Уште повеќе значи, ме зближи и ми беше тешко, значи. Таа има сестра, меѓутоа јас и ден денес ја чувствувам како моја сестра, значи некоја што починала. Моите се трудеа значи, не сакаа да ми кажат на почетокот, затоа што знаеја дека нема да го прифатам убаво тоа, меѓутоа немаа избор, мораа, значи. да ми кажат и се сеќавам дека кога, кога беше дента на погребот, значи нејзините се преселија тука исто, во истава населба. […] дека јас се изгубив, значи, […] кај неа, нели се посетува мртовец и јас мислев ка… не сакав, мислев дека сум храбра меѓутоа не бев доволно храбра…
После тоа друга, друго негативно искуство… значи, има многу негативни искуства поврзани со тој животот после 2001-ва. Смртта на друг другар, значи на мојот комшија, Заза, ќе го помнам сега по надимакот, да. Значи Заза исто почина од истата болест како Александра. Со него, значи претходно, како што кажав во Арачиново постоеле луѓе што сум ги знаела само фигуративно, како […], некои не сум ги ни познавала, значи биле на возраст како мене, можеби по една-две поголеми, помали, не е важно. Партение направи да ги запознавам многу подобро, значи тие што не ги знаев ги знам, и од тие што не ги знаев испаднаа баш тие трајни пријателства што мислам дека ги […] прават во животот. Со Заза, значи, бевме соба до соба долги години, значи он беше машко постар од мене две години, меѓутоа можев да му кажам сè. Имам брат, и он има брат, значи на иста возраст, меѓутоа со него секогаш сум разговарала буквално за сѐ, можеби бил оној мој брат што сум сакала да го имам, а сум го немала, можел да ме разбере. Исто и со него, значи се случувало многу пати, значи они примаа со Александра крв редовно на клиника и се случувало многу пати, знаеш, јас знам кој период на почеток на месецот примаат […], значи јас го чекам со кафе кај мене и он…, значи буквално немало ограничување во Партение Зографски дали шест наутро, дали е дванаесет, дали е дванаесет после полноќ, значи вратата секогаш ни била отворена за тој што сака да дојде, значи секогаш биле добредојдени, а ние сме биле како едно семејство и не ни било важно дали ќе седиме, значи со полна трпеза или со една чаша вода, важно сме разговарале, сме се смееле и се случувало многу пати, значи кажав, јас ќе го чекам него со доручек или со нешто купено од сендвичара, или обратно, он ќе дојде, он ќе купи и… Баш ќе кажам сега за негативното искуство пре… преска сакав да кажам, во врска со студентите, значи, еден немил настан а поврзан со, со Сашо, и ден денес кога ќе се сетам на него, ми текнува на тој настан. Значи, кажав имавме колективно веце и … имавме колективно веце и мораше да се чека ред, меѓутоа во почетокот имаше една култура на ниво, значи нема врска што биле луѓето само од Арачиново, постоеја и студенти на почетокот, меѓутоа како си поминуваше времето, значи таа култура и се губеше, да и луѓето… некои луѓе, значи не знам кои, обожаваа, значи откако ќе ги завршат личните обврски, хигиенски или нехигиенски, значи уринирање, дефекација и ред други работи […] да не пуштаат вода, значи. И сега, значи тоа е една моја слика од животот во Партение Зографски што никогаш нема да ја заборавам и што ден денес, значи кога ќе си го вратам филмот, значи, ситуацијата кога доаѓале мои другарки од средно значи, а не можеш да не комуницираш со луѓе иако си ограничен, значи живееш во една соба, сепак сакаш да отидеш некаде и да ти дојде некој. Колку пати се сеќавам ќе се враќам назад, рикверц, ќе ја терам мајка ми да обавува хигиенски обврски затоа што некој несовесен, а тој некој на возраст колку мене значи, некој што му е тешко да пушти вода значи јас можеби сум била од една страна навикната на тоа, меѓутоа ќе ми дојде некој непознат и сега…, не непознат, за мене е познат, меѓутоа ќе дојде во непозната средина и сигурно, иако не било лично мое, значи…
ФПД: Си се осеќала одговорна.
КС: Да, сум се осеќала одговорна. Значи сега, значи такви слики, такви настани, значи се случувало и да има на пример после, како да кажам, интимни односи, значи оставени остатоци во купатило, во бањи, да, и сега ние треба да гледаме сè само затоа што мораме да живееме таму и… Значи тоа се негативни настани што и ден денес се ужаснувам кога ќе, кога ќе се сетам на нив, ми текнува што се […] тој живот. Во тој период од животот […] И да докажам за случката со Сашо, значи, се случуваше тоа што се случуваше, значи, нонстоп постоеја коментари од страната на моите родители на неговите, на сите родители значи, се правеа и обиди, значи се оставаа соопштенија, листи на врати дека треба да се пушти вода, дека е бесплатно, значи дури тие коментари, значи жалби, поплаки стигнуваа и од чистачките, и тие беа самите ужаснати, значи не беа должни иако се чистачки значи, и… Дури и до директорот стигнуваат овациите, меѓутоа нашите, што велам јас, колеги, не е важно, студенти, или било што кој и од кај и да е, си продолжуваа по својата практична настава, што си ја имаа стекнато и култура. И баш со Саше, беше период кога се спремаа зимници значи, на почеток на септември, а веќе беше, значи почната и сесијата, крај на август веќе доаѓаа студентите, ние едни добри три недели пратевме, тие што беа во помал број дојдени. Значи се собиравме на трети спрат горе во ходникот и си правевме муабети и се зафркававме, игравме карти значи кога нашите одмараа во собите ние немавме избор каде да се собираме, имаше клупи, стално седевме на тие клупи значи. И ние извесен период пратевме, значи што се случува, бевме револтирани од тоа што нашите, значи, реагираа, а тоа што се случуваше се случуваше и понатаму и понатаму и сметавме дека треба да му дојде крај на тоа. Баш се сеќавам дека дознавме кој е студентот што, што е толку несовесен и Заза беше секогаш брилијантен, секогаш имаше некое, како да кажам некои фикс идеи во главата (се смее) некои интересни настани, беа поврзани претходно, значи заради него и се случуваа и си добивме, значи, идеа да ставиме јогурт со зејтин од ајвар на вратата во ве-це-то, значи го пратевме студентот, чекавме да се качи од… од читалната, и на вратата од купатилото, значи од тоалетот, му поставивме две канчиња јогурт и дечкото кога влезе значи, имаше две врати, прва да влезеш во едната […], наредната за да влезеш во ве-це-то, во тоалетот. Ние видовме кога влезе и знаевме дека ќе остави така, затоа што нонстоп оставаше така. Ги поставивме јогуртчињата, ние си се сокривме, многу јасно, и дечкото беше целиот избањат со јогурт, со зејтин и мислам дека после тоа, не мислам, туку гарантирам дека после тоа не се осуди да остави остатоци од нехигиенската култура негова, да, и… Ќе кажам, значи пак имав многу позитивни случки, но негативното искуство ми беше тоа што и Саша морав да го загубам значи, исто он почина, значи истата година, сега во ноември […]
ФПД: во една година.
КС: Да, во една година и двајцата починаа, значи он беше две години, три постар од нас, он почина од истата болест, значи нека му е и него лесна земјата. […] Дури мислам дека и денес почина на шести ноември, можеби грешам, можеби ден, два се во прашање, меѓутоа знам дека е пред Митровден и сакам да кажам дека и тоа ми беше многу негативно искуство, а имав многу позитивни случки и настани што мислам дека на денешно време младиве и немаат толку такви, како да кажам, пријателства, другарства кои што ги имаат оние вредности , како да кажам,што не се базираат на корист, на материјална корист или било каква друга страна, ние сме имале баш другари – другари, сме биле баш другари – другари. После тоа негативно искуство значи се случи тоа што се случи со Саша во 2008 година, меѓутоа во кругот на моето семејство, значи јас и претходно имав приметено дека… дека на мајка ми не ѝ е добро, значи можеби климаксот влијаеше, значи периодот на годините, меѓутоа како поминуваше времето, значи секој Божиќ, секој Бадник значи, со онаа мисла искажана и гласна: Наредната година во наред…, во нова куќа, наредната година во наредна куќа. Годините си се нижеа, нервозите од претходно значи, што биле пред 2001-ва, после 2001-ва, начинот на живот значи, сѐ влијаеше и можеби не сакав толку свесно да прифатам, меѓутоа приметував дека, дека нешто не е во ред, дека не е мајка ми како порано што беше, дека не е истата жена затоа што почнав да приметувам дека почна да заборава, како што велам јас, да се губи, значи во простор и во време. Да не обрнува внимание на некои работи, што ги обрнувала претходно, значи да не си ги обавува обврските како што треба. И во неколку наврати значи, разговарав со татко ми за… со татко ми за тоа значи, ја убедувавме да… да појде на лекар, едноставно заради свое лично добро, меѓутоа мајка ми беше тврдоглава и како што велам јас цигарите и беа поважни, да, и не сакаше да прифати значи, одеше само фигуративно на лекар. И се случи тоа што се случи, значи настанот којшто, можеби тој настан, не можеби туку тој настан е негативно искуство од животот после 2001 –ва, значи во Партение Зографски, кога мајка ми доби психички проблем, значи на нервна база, кога се поремети нејзиниот живот скроз, ама во тој поглед го поремети таа и нашиот живот, значи. Значи се случи неочекувано после смртта на…, на Аце и на Саше. Едноставно јас не знаев како да реагирам затоа што имав дваесет… значи тоа било 2008-ма, сум имала 22 години, бев млада девојка, којашто гледаше сѐ што се случува околу неа и којашто, како што ќе кажам, едноставно некогаш немаше каде да се исплаче, па мораше да оди во купатило за да не ја гледаат најблиските како плаче и како ѝ е тешко (зборува со насолзени очи). И значи се случи тоа што се случи, значи во таа една соба, што велам јас, во која што поминав и толку добри работи но и толку лоши и мислам дека никогаш нема да заборавам како ми беше во тој период кога мојата лична мајка не можеше да ме препознае, значи, сето тоа што се собирало од тие нервози, значи од претходно, после 2001-ва значи, мислам дека тоа најмногу влијаеше на нејзината психичка состојба, значи сите проблеми што се случуваа, значи после тоа, затоа што откако бевме во интернат, брат ми имаше повреда со ногата од фудбал, беше еден месец неподвижен значи, и мислам дека сето тоа влијае и од претходно значи што се собирало. Едноставно таа бомба во нејзината глава експлодира и тоа беше денот кога мојата лична мајка не ме препозна, значи (плаче). Не знаеше која сум и јас не знаев значи како да реагирам, што да правам, не знаев како да… да се справам со ситуацијата затоа што во глава ми се вртеа многу слики, претходно јас бев, значи четврта година средно на пракса, на невропсихијатрија, јас им помагав на луѓе коишто имаа ист и сличен проблем, а сега не знаев самата како да реагирам, значи сфатив дека можеби не сум била толку јака како некогаш. Можеби, не можеби, туку не бев спремна за тоа што се случи, не сакав да прифатам дека се случило. Се случи и едноставно не знам, тука беа сите што во тој период што ми се најдоа, значи брат ми не знаеше како да реагира, а не сме биле мали значи, сме биле веќе зрели луѓе, јас 23, он 21 година и мислам дека да не беа тие што беа во тој период толку до нас, што ми помогнаа, стварно ми помогнаа, значи. Морам да ги кажам Ели, брат ѝ, после комшиите, тетка Светле, братучетка ми Маја и тие што стварно ми пружале поддршка, другарка ми Вики од средно, другарка ми Кате. Морам да го спомнам и Бојан, ќе си се пронајде и самиот. Значи тие луѓе биле покрај мене значи, како да кажам, дури не ни разговарале со мене, затоа што јас не сакав на почетокот да разговарам за тоа. Не беше потребно да разговараат со мене, доволно беше нивното присуство, значи доволно беше тоа што седеа, што знаеја дека сум имала проблем, дека не е личен мој, но дека, дека […] лично мој, дека меѓутоа сум го осеќала како да е и повеќе од лично мој, затоа што стануваше збор за мајка ми. Ми помогнаа и навистина после тоа, значи терапијата си е терапијата, значи и ред други работи и значи горе-доле ситуацијата се средува значи, меѓутоа тие слики никогаш не се забораваат. Затоа можеби и научив од тие негативни искуства, дека секогаш треба да се надевам на најдоброто, а да бидам спремна за најлошото, дека не можам да знам што ќе ми се случи, на пример утре. Мислев дека 2001-ва е единственото нешто, значи со Арачиново, со материјалната страна, на пример за куќата, со тоа што остана таму […] сè, дека тоа е нешто негативно што, мислев дека… навистина така сум размислувала на почетокот, дека тоа е нешто што… што не може да се поправи, што нема процен…, што има непроценлива штета, на пример. Ги слушав моите, значи, и ден денес ги слушам како кажуваат, значи како мајка ми била бремена со брат ми деветти месец, како ден два претходно ставале темели, после ден два се родил брат ми, како правеле куќа, значи како работеле цел живот, како печалеле и на крајот оставиле сè туку така. Јас навистина можеби водена од тие мисли, од тој живот од тоа убаво детство што сум го имала од таму, сум мислела дека нема нешто полошо што може да ми се случи, меѓутоа како што поминуваше времето, кажав после 2001-ва, значи прво се случи тоа што се случи со бомбата во Арачиново, тие смртни случаи значи, што не беа директно во мојот потесен круг, меѓутоа пак бев и јас засегната. Постепено почнав да… да размислувам на поинаква насока значи, на поинаква страна на животот, значи после тоа што се случи, тоа што се случи со Аце, па со Саше, па со мајка ми значи, и сфатив дека можеби, не можеби туку гарантирам дека барем од моја лична страна, дека материјалната штета, дека може да кажам дека нема вредност. Можеби луѓето мислат дека има вредност, дали живеат во палата, дали живеат во колиба, не знам како да кажам, дали имаат пет станови или десет или не е важно значи, дали некој има или нема, мислам дека нема никаква вредност, затоа што после тоа што се случи, значи извесен период, откако помина ситуацијата со мајка ми значи, сите помош што ја добивме од страна, од роднини, од терапии, од медицински лица значи, се среди ситуацијата и се случи пак негативно искуство, значи куќата после цели осум години во Арачиново ни ја запалија, да. Значи нашата куќа, кажав претходно, немаше еден, што велам јас, еден скапан метак значи, помина воен конфликт значи, беше, што велам јас, едно камче не и фалеше, се случи, значи после толку години, да ја запалат, да, и можам да кажам, не можам да кажам, туку тврдам дека ми беше криво, значи, кога го слушнав тоа што го слушнав, значи. Настанот, кога кажаа дека татко ми го барале, дека куќата ни ја запалиле, значи тие слики значи, како повторно мајка ми плачеше, како ѝ беше жал, значи, и колку и да… да кажуваш дека не те боли – боли, не е сеедно, меѓутоа тврдам дека не ме погоди толку многу, како што ме погодија претходните настани, значи што се случија со смртта на Аце и на Саше, недоброто здравје на мајка ми и можеби не влијаеше толку многу, не викам дека не влијаело, не ми беше сеедно, иако не бев 10 години таму, не 10 туку осум, иако одев, значи нонстоп во Арачиново, можам да кажам дека бев една од послободните девојчиња коишто одеа во Арачиново, дури имам повеќе пати одено после конфликтот, отколку брат ми што бил, иако тој е машко, ние сме голема разлика, значи јас… не сме разлика во години, меѓутоа јас така сакав да одам. И ден денес сакам да одам.
ФПД: Каде одеше во Арачиново?
КС: Па, во Арачиново одев, значи обавезно одев дома кај мене, иако немаше ништо значи, само една, што велам јас, куќата си стоеше цела, внатре значи, немаше ништо, сѐ што беше демолирано си стоеше, значи испошкртано, прозорите, ролетните значи искршени, ништо немавме реновирано, меѓутоа јас сакав да одам, иако ме убедуваа дека не треба да одам, дека требало во свеста да си ја чувам онаа слика што сум ја имала претходно за куќата, меѓутоа јас не мислев така и не ни послушував кога ми сугерираа други, јас сакав да одам. Мајка ми беше најголем противник, да не ми се случи нешто, да не бидне нешто. А кога одев таму, одев прво кај мене, после тоа одев, две, три куќи погоре живееше братучетка ми, значи они се вратија после конфликтот, живееја неколку години во интернат и после тоа се вратија во…, во куќата, беа приморани, бидејќи имаа потпишано за реновирање на куќата и не им следуваше престој во колективен центар и мораа да се вратат, немаа избор. Значи јас одев кај неа на гости значи. Мислам дека тоа што се случи, значи бомбата во која што погина чичкото, чичко ми у ствари, после имаше уште неколку смртни случаи во Арачиново што се случија, не влијаеше толку, затоа што јас немав избор, сакав да ја видам братучетка ми, братучетка ми, кажав, ми се најде најмногу во тие најтешки моменти и можеби и заради тоа имав некој оптимистички дух и не ми влијаеше тоа што е пак Арачиново, што пак треба да одам таму, тогаш куќата не ни беше запалена, после тоа ни беше запалена, е после тоа не сакав да одам и не сум ни била. Значи не сакав да си ја губам навистина веќе сликата којашто си ја имав, затоа што сега кога ќе се сетам на… на тоа место, си ја враќам онаа слика којашто си ја имам од претходно, пред да се случи тој настан. Значи кажав пак, значи не беше доволно тоа што се случи, сите кажуваа дека е безбедно, иако ние знаевме дека, дека нема да се вратиме во Арачиново, веќе беше и повеќе од јасно, годините си поминаа, осум години во интернат значи веќе поминаа и мислам дека и тоа ми беше едно големо негативно искуство во Партение Зографски, значи други негативни искуства имам уште безброј значи со сите тие несреќи, смртни случаи што се случувале стриктно на пример во Партение Зографски, значи пред година и нешто на другарка ми баба ѝ погина на пешачки премин пред Партение Зографски, јас бев во моментот со неа кога ѝ кажаа на телефон значи, после тоа некои други настани, значи со болни луѓе, со ред други работи, значи имало многу негативни работи кои не можам да ги заборавам. Меѓутоа ќе кажам, можеби во еден период после 2001-ва, сега кога ќе правам компарација, значи некои споредби, се враќам филм и си велам: тогаш немав гаќи да облечам значи, немав блуза, немав пантолони, немав ништо, значи времето си поминува, значи работиш, ќе стекнеш, еве. Можеби не е вкусно за коментирање, меѓутоа денес имам еден куп алишта, значи ништо не ми фали, меѓутоа сфаќам дека, сум сфатила значи, заради тоа Партение Зографски, заради тоа Арачиново дека ниту едни пари не ми се вредни и дека ништо не е вредно доколку покрај мене ги немам тие што ги сакам најмногу, доколку тие што ги сакам не ми се живи и здрави и среќни, затоа што ако тие се среќни сум среќна и јас и сум сфатила дека сѐ што е материјално е минливо. Денес може да имаш, а утре да немаш и обратно, а дека со текот на времето сѐ си се средува, значи кажав таа куќа ни е запалена, денес имам повторно куќа, значи можеби не е иста, меѓутоа објективно горе-доле иста, значи колку таа по големина и сфаќам дека за да бидеш среќен не ти е битен просторот во кој што живееш, дека ти се важни луѓето покрај тебе, дека ништо не е важно ако тие што ги сакаш ги немаш покрај тебе, значи џабе сѐ што ќе имаш материјално, ако тие што ги сакаш покрај тебе не се добри здравствено или едноставно да кажам, не дај Боже не се присутни помеѓу тебе, значи. Да.
ФПД: Дали после сите овие негативни искуства и поуки коишто ги имаш извлечено… од периодот, значи наназад, дали сѐ уште му се лутиш на некому или обвинуваш некого за 2001-ва?
КС: Па што знам, значи кажав, помина многу период, значи животот секогаш ми бил на различни страни, значи ми добивал различни правци, само што ќе помислиш дека ќе се среди едно нешто излегува нешто друго, тоа ќе се среди, излегува нешто друго, без разлика позитивна, негативна смисла. Интересно е тоа што на пример кога ќе се шетам некаде или кога ќе слушам некој што разговара на пример, слушам како кажуваат, значи со омраза, значи разговараат [кон] спротивната националност, не знам можеби е до мене, меѓутоа јас не чувствувам омраза спрема Албанците после 2001-ва, па и пред 2001-ва не сум чувствувала, можеби луѓето и од тогаш сум ги сфаќала и ден денеска ги сфаќам, дека постојат луѓе-луѓе и кај нас и дека постојат луѓе-луѓе и кај нив, дека секогаш постојат исклучоци, дека има луѓе во негативен…, од негативен аспект од нивна страна и од наша страна. Не се, не се лутам на пример на никого, вака да, да набедувам на пример, не сум набедувала, еве заради нив или заради овие, исклучиво онака што сум се лутела и што сум чувствувала револт е спрема државата, значи државата како институција. Мислам дека државата е најголем виновник што пред сè не нè заштити значи, ние моравме да почнуваме сè од нула, значи не само Македонците, туку и Албанците, значи почнаа сѐ од нула после 2001-ва значи сѐ што си имал, без разлика на кој начин си го стекнал, си го стекнал и било твое, значи никој не ти го поклонил, па дури и да ти го поклонил било твое, значи ти било драго. Ние моравме да почнеме сè од нула значи, мислам дека нѐ уназади еден век, да, мислам дека државата е најголем виновник и отсекогаш кога и да станувало збор за таа тема на пример, без разлика со кого и да сум разговарала, со постаро лице, помало, Македонец па и Албанец да е, сум го наоѓала виновникот во тоа поле, дека таа не нѐ заштити како граѓани, друго ќе…, поинаква ќе беше ситуацијата доколку државата нѐ заштитеше. Исто така ќе беше многу поинаква ситуацијата, мислам дека дефинитивно многу помал број ќе беше, бројот на починати луѓе од конфликтот што се случи во 2001-ва, доколку ситуацијата се решеше многу побрзо. Значи процесот траеше предолго, 10 години, мислам дека многу луѓе добија, не знам како да кажам, негативна енергија, стресови, мислам дека добија негативни последици, значи без разлика дали се со смртен крај или со сериозни болести токму заради тој живот во колективен центар што е. Значи колку и да, колку и да си силен, значи и да си бил силен и подготвен, времето си го прави своето и не можеш да бидеш силен кога гледаш дека стоиш во место, дека никој не ти помага за да имаш подобро утре, да. И мислам дека доколку сакаа, мислам доколку сакаше државата можеби ќе имаше поинаков, можеби ние ќе… поинаков крај у ствари, можеби ние ќе живеевме пак во Арачиново, меѓутоа мислам дека… не знам… така требало да биде најверојатно, да.
ФПД: Спомна, значи дека доста тешки моменти си имала и за учење и воопшто за секојдневно функционирање, после десет години поминати во Партение, на што се гордееш?
КС: Па, на што се гордеам? Се гордеам на тоа што, на пример, денес сум, како да кажам, зрела личност со различно искуство од…, на другите, на пример жители на оваа држава. Не би сакала да има никој како моето искуство, не дај Боже значи, не му посакувам на никого, нема врска значи ни вера, ни националност, ни пол, не ни возраст. Горда сум на тоа што сум, на пример кажав, што сум зрела личност, што сум се оформила како личност којашто пред сѐ, иако имала многу негативни искуства пак наоѓа позитивна смисла во гледиштата за животот, што велам јас колку и да ми е тешко денес и да плачам, пак се смеам, значи. Горда сум на тоа што сум сфатила дека постојат некои вредности во животот, сум сфатила според мене, можеби и грешам, не знам, не мора да значи дека другите ќе мислат исто како мене, јас сум си сфатила, значи кои се мои вредности и кои се мои цели, значи во животот, да. Сум сфатила што, што треба да правиш, а што не, значи што сум се оформила како личност којашто можела да се оформи на друг начин, значи да биде негативно настроена, со деструктивни однесувања спрема себе, спрема останатите луѓе, а тоа мислам дека не се случило, тоа треба другите да кажат, сепак јас не можам да кажувам, значи за моите однесувања (се смее на глас) спрема другите. Горда сум иначе што сум, што сум постигнала, значи и со образование и на пример тоа што сум помогнала на многу луѓе околу мене, значи, и што имам, значи, некој којшто можам да го побарам во било кое време, што сум оставила, значи простор после сè, да биде покрај мене кога ќе ми треба и што знам дека и тие знаат, значи дека јас сум за нив секогаш таму кога ќе им требам, значи не е важно за што. На друго што се гордеам, па не знам, не знам многу, не знам што да кажам (се смее). Горда сум, значи… морам да ги кажам, тие што ми помогнале, значи горда сум навистина на некои луѓе што ги сакам и што ми се нашле во различен дел од тие десет години, значи сепак сум поминала многу, многу искуства за тие 10 години, многу среќни моменти и тешки моменти, значи морам да ги кажам затоа што ми се многу важни во животот. Моите најблиски, значи не морам да ги спомнувам, кругот на семејството секогаш ми е на, на прво место значи. Морам да ги спомнам Маја, пред сѐ, и нејзините најблиски значи, потоа Ели, брат ѝ Ангелче, Кате, Илчо, Бојан, Јасмина, Љупчо, Марија, Кате, Кате, Кате од средно, Вики, Јасна и.. не знам, Томи, Славче има многу, многу луѓе коишто ми се нашле навистина и ден денеска ми се наоѓаат за било каков совет значи, и за било што и да ми треба, знам дека се тука за мене. И… не знам, мислам дека можеби после сѐ горда сум на тоа што на пример не сум станала некоја лабилна личност којашто посегнала по пороци значи, по девијантни однесувања и појави значи, а сум можела, далеку од тоа. Мислам дека многу луѓе коишто наидуваат на било каков проблем, дури мислам дека не им е проблем, тие си го поставуваат и си го сфаќаат како проблем и посегнуваат по пороци, значи коишто влијаат штетно врз нивната личност, врз здравјето, врз другите луѓе, врз околината. Мислам дека сум горда и заради тоа, на пример, што имам некој што го сакам и што ме сака. И морам, сега ми текна морам да ги…, кога го видов цртежот, морам да ги споменам Моника, Ирина и Ивона, моите три кукли значи, тоа се девојчињата од интернат што… значи сега, двете се веќе шесто одделение, едната е трето одделение што ден денес ме викаат тетка Кате иако не сум им…, не сум им тетка, значи роднински, меѓутоа не е важно, ги чувствувам поблиски од било кои роднини, значи, тоа се девојчињата коишто знаеја, значи и најлошиот ден што го имав во тие 10 години да ми го направат најубав, а и ден денес знаат, да, сѐ уште е така. Горда сум, значи што сум успеала да стекнам, значи детска љубов иако не ми се, значи кажав, нешто блиски, затоа што најважна е детската љубов затоа што е најискрена, а за другите не мора да коментирам (се смее на глас), не сакам да коментирам.
ФПД: Пошто веќе си ги спомна сите блиски и пријатели… Зошто пред сѐ се одлучи да го поделиш ова искуство со јавноста?
КС: Па вака, сега да, ги спомнав, морам да кажам дека ако сум пропуштила некој, може и сум пропуштила, значи, не се сомневам во тоа, може сум направила утка после овој разговор, значи, нека не ми се лутат, да (се смее). Зошто се одлучив? Па, се одлучив затоа што едноставно сакам да знаат луѓето дека не е сè така розево како што изгледа, дека колку и да се… значи јас го сфаќам ова од личен аспект и го кажувам од личен аспект дека не треба да се ценат луѓето според изгледот, според тоа што го имаат на себе, затоа што јас денес може да се дотерам, да се облечам најубаво, да се изразам така, меѓутоа моето искуство како човек е непроценливо значи, јас си го сметам како многу важно. Можеби е во поголем дел, на пример, негативно, меѓутоа и во тоа негативно јас сум искусила многу позитивни работи, сум заклучила значи, сум се насочила кон позитивни работи и сум сметала… и сметам дека заради тоа треба да го споделам со другите, да сфатат луѓето дека не треба да ги ценат другите според изгледот, дека треба прво да ги запознаат пред да коментираат за нив, дека не треба уште пред да ги запознаат да ги осудуваат и да ги…, што велам јас, да ги ставаат во одредена рамка и листа, како…
ФПД: …да ги етикетираат…
КС: Да, како луѓе од посебен ранг или од понизок слој затоа што јас бев така често рангирана или потенцирана. И сметав дека треба да го кажам ова затоа што на пример и после сè значи, сѐ во животот поминува, значи денес сме живи и здрави сите, значи дека може другите да извлечат поука, иако немаат можеби исти проблем како мојот и немале, дека за сѐ има решение, дека најважно…, дека е најважно да се сите живи и здрави и дека сѐ кога тогаш се средува, порано или подоцна, дека сѐ ќе се средува. Морам да кажам дека и на обуката, значи на тренингот го кажав тоа дека моја, како да кажам, можеби малку побожна парола, меѓутоа јас верувам во Господ, секогаш сум верувала, значи и пред 2001-ва и после 2001-ва значи, и ден денес верувам значи, и сметам дека тоа што е твое ќе си дојде, порано или подоцна дека не треба да се губи надеж и верувам дека можеби Господ малку забавува ама никогаш не заборава и дека доколку правиш добро кога тогаш ќе ти се врати, значи.
ФПД: Уште едно прашање, на почеток си се претстави како од Арачиново, нормално таму си родена. Дали едноставно се чувствуваш горда кога се претставуваш дека си од Арачиново?
КС: Па, да ти кажам, интересно прашање…
ФПД: Иако моментално не живееш…
КС: Да, интересно прашање, истите ми го поставуваат и ден денес, значи јас и ден денес кога ќе запознам некој… преку било кој човек, значи на било каков начин јас и ден денес кажувам дека сум од Арачиново, иако, самата кажа, дека не сум во Арачиново веќе, и еве шест месеци живеам во Илинден, во Марино, значи преселена сум, не сум веќе во колективен центар, не сум веќе раселено лице, меѓутоа моите лични документи ми сѐ уште ми се на Арачиново (се смее), па од тука можеби и ќе го заклучиш одговорот, јас сѐ уште сум си…, и сум горда што сум од Арачиново. Што знам. Можеби не е друг, на пример од друга страна можеби на некого кога ќе го слуша ова, кога ќе го чита и…, без разлика, ќе му биде смешно или…, не знам како да кажам, или апсурдно или глупаво, меѓутоа мене ми е во секој случај за гордеење и мислам дека уште долго време ќе си кажувам дека сум од Арачиново. (се смее слатко) Да.
ФПД: Дали има нешто што не те прашав, а би сакала да го споделиш?
КС: Па не знам, нема, мислам дека нема.
ФПД: Ти благодарам.
КС: Ништо, повели и друг пат.
