Рамадан Рамадани е доктор на науки во областа на отоманската историја. Долгогодишен активист во повеќе формални и неформални граѓански иницијативи, како и писател и колумнист.
Интервјуто е снимено во 2015 година.
Фросина Пандурска: Пошироката јавност, да речам, ве запозна и имаше прилика да чуе за вас преку медиумите, главно за изградбата на Бурмали Џамија, односно, значи 2009 година. Вие сте исто така доктор по ориентални науки, ако не се лажам, и имате работено и како аналитичар. Исто така сте и оџа. Бидејќи ние сме комуницирале во последниве години, би ве запрашала: со што најмногу се идентификувате во последно време? Што е вашата главна дејност, да речеме, во моментот?
РАМАДАН РАМАДАНИ: Да. Во последно време, последните години, работам во Институтот кој што го формирав сам. Се вика Институт за слободна мисла „Нисма“, со седиште во Скопје, и тоа е главната дејност со која што се идентификувам. Инаку сега сум доктор на науки по историја од османлискиот период. Јас и пред советот за реизградба на Бурмали Џамија пишував, и сега моментално пишувам, имам редовни неделни написи на албански јазик и на македонски јазик, во неделникот „Фокус“ и на електронскиот портал Порталб.мк.
ФП: Исто така, значи, имате работено и како оџа. Значи сте делувале и како оџа. Дали сѐ уште го работите тоа?
РР: Не. Сега три години не сум активен и немам, да кажам, верска или свештена функција, но сум оџа, значи, по звање и прва вокација.
ФП: Како се декларирате од верски аспект?
РР: Муслиман.
ФП: Сега малце ќе зборуваме за поопшти прашања. Значи, многу е важно во овој тип на разговори да се разграничи што е вера, а што е религија.
РР: Да. Доколку, доколку постоеше во нашите јазици, на албански и на македонски, некаква разлика помеѓу зборовите вера и религија, тоа ќе беше разликата токму во кодовите на однесување или во капацитетот на практикување на верските правила во верскиот живот. Мислам дека ова ќе беше еден вид разлика, иако зборовите вера и религија во нашите јазици често се користат како синоними. Јас, за себе, повеќе претпочитам да го користам зборот вера, затоа што покрива повеќе, во смисла на тоа што човекот чувствува и има во однос на својот Господ и со вистините кои што ги има во животот. Зборот религија често има, го има значењето на правилата кои ние ги следиме или би требало да ги следиме во нашиот живот.
ФП: Спомнавте дека се имате занимано, дека, значи, истражувавте на полето на ориенталистиката. Сигурно, верувам дека сте запознаени со многу историски битки кои што се водени во име на религијата. Иако е општо прашањето, меѓутоа, ме интересира вашиот став.
РР: Да. Јас секогаш се водев според една максима на големиот германски филозоф, Имануел Кант, кој вика дека: „секоја голема идеја, кога паѓа во рацете на луѓето, се намалува“, и ова тој го пишува во својата книга, значи, „Вовед во метафизика“, и ова е вистина и за повеќето релации на верата со човекот, и условно и со општеството и со народот, и во однос на луѓето меѓу себе. Тука некако, во овие релации често се случува верата да е искористена како главен мотиватор за смрт на луѓето, нешто што редовно се случува во војна. Ова име два третмани. Едно, е позитивно, доколку можам да се изразам со овие термини, затоа што секој ден… затоа што се работи со смртта, и сѐ што е поврзано со смртта мора да има нешто метафизичко во себе. Значи, кога некој бара од вас во име на нешто, да изгубите нешто, да жртвувате, било човек или роба, тоа мора да има и некаква награда или контра-награда и во метафизичкиот аспект. Додека другиот аспект, кој се случува често во историјата, и актуелно некаде низ светот може да се видат такви феномени, е злоупотребата на верата, генерално во формата на политичка инструментализација, каде што различни луѓе не знаат, не сакаат или немаат можност да градат свои платформи со јасни политички барања, често злоупотребуваат или употребуваат верски мотиви, симболи или појави и норми.
ФП: Што за вас претставува Џихад? Како го разбирате овој термин?
РР: Џихадот. Да, џихадот првично е верска институција во исламот, и е комплексна институција која опфаќа многу аспекти. Значи, прво опфаќа, за да го идентификуваме, го опфаќа и личното ниво, и општественото ниво, и институционалното ниво. Личното ниво е секој напор на човекот кон доброто, според верските правила и… е џихад само по себе. Позната е како исламска максима изреката дека најголемиот џихад всушност е човечкиот напор со своето его. Значи нашиот напор да ги поразиме нашите пороци, нашите страсти, и друго, во секојдневниот живот е исто така џихад, исто како што е и општествениот џихад кој почнува од садење на еден цвет, едно растение, обезбедување на вода за населението и многу, многу други напори сѐ до тоа што се знае како институција, до тоа што се знае како институција и во исламската вера – тоа е заповедта за добро и забраната за лошо. И институционалното ниво каде, кога се работи, значи, за имплицирани верски норми… кодифицирани во државен поредок и каде џихадот се дали на дефанзивен џихад и на офанзивен џихад. Ние, значи, сунитските муслимани, кои што сме мнозинството муслимани во светот, немаме институција, сега засега, за да се направи каде било во светот офанзивен џихад, туку само дефанзивен џихад, што значи дека секој човек кому му е под ризик животот, богатството или својата чест, може да прави џихад за да ги заштити.
ФП: Ви благодарам многу за ова објаснување. Бидејќи спомнуваме, нели, лично верување, и религијата како една поширока… општо концепт, вашето разбирање за религијата, дали е лична или приватна работа?
РР: Верата на која ѝ припаѓам јас, исламот, нема некоја стриктна или јасна поделба помеѓу тоа дали е, да кажеме, приватна или општествена. Ова, затоа што човекот во себе е општествено битие и во текот на целиот свој живот со своите интеракции, со друштвото мора да го има и јавното, и затоа, не би можел да направам таква стриктна поделба или да пресечам помеѓу тоа што е приватно верско, или јавно верско.
ФП: Секуларното, нели, е започнато во западно-европските земји, да речеме претежно, и ние како земја исто така се нарекуваме дека живееме во секуларно општество. Што мислите вие, точно е или не, за Македонија?
РР: Да. Тука има два аспекти. Наспроти сите разлики на секуларизмот во светот, кој некаде се изразува со изразот лаицизам, некаде секуларизам, минимумот на секуларизмот е да биде спротивното на теократијата. Значи, доколку една… една држава, едно општество, не се води со верски правила и верски кодови од било која вера, тогаш тоа општество и таа држава е секуларна во себе. Потоа, варира овој секуларизам од секуларизми… од разни видови, зависно од општеството и нацијата која ги спроведува. Кај нас, прашањето дополнително станува комплексно, значи се комплицира дополнително и поради една функција која ја има секуларизмот тука кај нас во Македонија, а тоа е дека ние сме мултиетничка држава, и тука нашиот секуларизам има и функција на неутралност, што значи дека освен што црквата или џамијата не ја водат државата, исто така е и гаранција дека едната вера нѐ води, затоа што се работи за мултиконфесионално општество.
ФП: Често пати сме сведоци на дел од верските задници како повикуваат на традиционални вредности. Пример се… имаме многубројни примери, на пример, не знам, еве, еден пример може да биде и прашањата поврзани со правото на абортус и така натаму. Според вас, која е границата на делувањето на религијата во овој контекст?
РР: Мислам дека доколку можам нешто да третирам како граница кај нас, тоа е политизацијата или искористувањето или политичката инструментализација на верските институции, мотиви и симболи. Сѐ додека, пример, црквата или џамијата, не се користат за политизација или политички цели, до таму е во ред, дури и се преферира во општества, значи, кои да не заборавиме дека поминале еден див период за верата, значи, монистички и комунистички период, се преферира верата да ја игра улогата на освестувач за моралот, етиката и неколку однесувања, било за општествените вредности, било за вредностите во семејството или личните вредности на секој човек.
ФП: Сметате дека се рамноправен дел од цивилното општество верските заедници, и треба да работат исто така на, да речеме, да делуваат кон некои политики.
РР: Да, но има два проблеми. Првиот е тоа дека кај нас цивилниот сектор никогаш не беше целосно третиран со сите свои историски финеси. Ние како население во Македонија, и Албанци и Македонци како мнозинство, но и другите граѓани, цивилниот сектор секогаш сме го гледале само како нешто од запад или дојдено однадвор. Сето тоа што црквата, џамијата го направиле, значи, дали тоа биле јавни кујни или нешто друго, сето всушност било дел од еден сектор и еден цивилен ангажман на граѓаните. И вториот проблем е во носечките организации на нашите вери тука, конкретно на Македонската православна црква и на Исламската верска заедница, кои никогаш во себе скоро и не разбрале дека можат да бидат големи партнери со цивилниот сектор затоа што имаат иста целна група. И ниедна од организациите не ја оспорувал нивната моќ или нивното претставување или нивниот легитимитет, додека од другата страна, тоа не се случило. Значи ние сме видел многу пати спротивни ставови на овие верски институции кон цивилниот сектор.
ФП: Луѓето, граѓаните кои што можеби не се верници, оној видливиот дел на религијата го приметуваат само преку изградба на верски објекти. Сведоци сме на еден мапинг, да речеме, на изградба на џамии и цркви, во рурални и урбани средини. Кој е вашиот став. Може ли новоизградените објекти, верски објекти, да привлечат верници?
РР: Мислам дека за да се анализира во целост ова прашање, има потреба од некои бројки. Првото е навистина недостигот на џамии и цркви и други верски објекти во Македонија затоа што, да не заборавиме, пак ќе го спомнам минатиот период на монизам, каде имавме недостиг, значи, не дека била забранета верата целосно, како што се случило во Албанија или на некое друго место, но тука кај нас имало дистанцирање од верата, и исто така имаше едно стегање така… [ПОЧНУВА ЕЗАНОТ]
Јас не знаев дали завршивме со тоа.
ФП: Да, да, на крај. Значи, во последно време сме сведоци на изградба на многу верски објекти без разлика дали станува збор за христијански… за цркви или за џамии, ме интересира што мислите, дали преку изградба на овие објекти може реално да се привлечат верниците или да се задржат?
РР: Мислам дека за…
ФП: … албански…
РР: … да. Мислам дека за да се има став за ова прашање, ни фали статистика. Прво, значи, верските заедници треба да ни кажат колку навистина фалат ваквите верски објекти и дека населението има потреба. Пример, не е нормална ситуација, тоа што една… неколку населби, значи, во Чаир кои се со можеби 10 или 20 илјади жители, главно муслимани, да немаат еден објект за молење, исто така не е нормално, пример, целата населба Аеродром да има само една црква или ниедна црква, додека таму живеат 20 или 15 илјади православни христијани. Но овие бројки треба да ги обезбедат верските заедници. Второ е тенденцијата на населението или на индивидуите сами со свои иницијатива да градат верски објекти кои потоа верските заедници ги преземаат како нивни – нешто што често се случува во Македонија, каде што има различни локални иницијативи за изградба на верски објекти, било тоа да е во села или во градови. И трето, да речеме, политизацијата или инструментализацијата на културното наследство преку градење верски објекти, нешто што кај нас на еклатантен начин се појави преку изградбата на голем крст на Водно, и тоа беше една увертира за, да речеме, неколку многу долги минариња, пример, како што е примерот во Арачиново и кои можат да се објаснат само со крстот на Водно. Значи, не можеш на друг начин, ни верски, ни на друг начин да објасниш, освен со големиот крст кој се изгради над градот кој е од сите.
ФП: Според последните истражувања, во земјава над 90% од населението се изјасниле како верници, без разлика на која верска заедница ѝ припаѓаат. Мислите ли дека ова е реален процент? И малку да позборуваме околу, да речеме, припаѓање кон некоја вера и верување.
РР: Да. Значи ова, јас верувам дека оваа бројка е точна до некаде, колку што може да биде и статистички, затоа што кај нас верата сѐ уште се гледа и како идентификациска линија и припадност. Значи не се зема предвид само аспектот на тоа дали некој е верник или не, туку едноставно како припадност, значи, било тоа нормативно, било друго, и како линија за идентификување на тоа што е тој граѓанин. Мислам дека доколку имаше други статистики и други целосни бројки, пак кажувам, ова е работа на верските заедници во државата, како граѓани ќе можевме да имаме поцелосна слика за тоа колку навистина сме верско општество, затоа што во суштина се разликува, значи, тоа што некој е муслиман или православен христијанин, се разликуваат и нормите и во квантитативен и во квалитативен аспект и целосно се различни. И овие мерења доколку се правеа, значи, посебно за секоја религиозна заедница, ќе беа [НЕ СЕ СЛУША] како граѓани да имаме огледало, затоа што е друго кога некој ќе рече дека е, пример, христијанин во Египет, друго е кога кажува некој дека е христијанин во Норвешка, друго кога вика некој дека е муслиман во Македонија, друго кога вика некој дека е муслиман во Турција. Значи, и овие финеси и овие факти ќе беа поцелосни за да се има еден поцелосен пристап кон ова прашање.
ФП: Го спомнавте, нели, крстот на Водно, и можеме да кажеме дека во тој период масовно продолжува тој тренд на симболи, обележување територијално, значи не само со крстови, и со верски објекти и така натаму. Но она што барем за верските објекти кај христијаните е забележано, што сите овие нови објекти всушност се празни или заклучени поголем дел од времето.
РР: Верскиот објект, значи…
ФП: Би сакала во овој контекст да прашам да е нужно присуството на верски објект да, нели, некој биде верник?
РР: Не. Значи, особено во исламот не важи принципот на џамија или место за молење за да се биде муслиман. Исламската традиција вели, според Мухамед, алејхи селам (мир и милост врз него), дека: „мене земјата ми станала место за молење“. Значи, дозволено е молење во било кое место и во било кое време. Тоа што можеби може да се забележи, сега пак кажувам дека немаме статистика и тоа е тенденцијата за политичка инструментализација, етничка, некаде и партиска во верските големини. Но ова прашање, пак кажувам, е во рамките на верските заедници кои не треба да дозволат еден нивни симбол, објект или мотив да стане сопственост, туку можност за политичката злоупотреба од било кој.
ФП: По образование сте теолог, првично. Можете ли да ми го кажете вашето искуство со верата, како верник?
РР: Да. Моето искуство како верник, кога би се навратил наназад, се разликува, затоа што јас од кога знам за себе сум верник, и со сите тие трагања, егзистенцијални прашања што сум ги имал уште од детството, сум одлучил да оди во средно верско училиште и да ја истражувам верата. Практично, јас сум ја учел верата откако почнав да ја живеам, така што тоа е еден природен процес на развојот на моите чувства, моите мисли, и секогаш сум се трудел да го најдам вистинското, додека целосната вистина никогаш не може да се најде освен без вера… освен со вера… затоа што вистината во себе го содржи и метафизичкиот аспект и сите тие наши големи прашања за животот и смртта, секако го имаат вклучено и најголемото над-битие кое ги насочува нашите животи – тоа е Господ.
ФП: На почеток спомнавме дека работевте, делувавте исто така, како оџа. Може ли малку за тоа искуство да зборувате? Колку време… можеби за контактите со луѓето…
РР: Да, јас бев 10 години, значи, работев како хатиб (помошник оџа) во џамијата Иса Бег во Скопје. Пред тоа бев ангажиран многу пати и многу години, значи, за време на месецот Рамазан хонорарно во државата и надвор од неа, каде што имаше албанска дијаспора, значи во Швајцарија и Канада, и во текот на сета моја активност сум се трудел да бидам човек кој ќе биде мост меѓу тоа што јас го знам како цивилен ангажман, значи, генерално општествен и цивилен ангажман. Едно искуство што би го потенцирал е мојот хонорарен ангажман за време на војната во 2001., тука во Скопје. Бев оџа во едно место за молење во Визбегово и заедно со мене и другите луѓе учествуваа во една граѓанска активност која беше поврзана со запирање на рушењето на неколку објекти од страна на тогашната власт.
ФП: Значи, во периодот кој што го споменувате 2001 година, претпоставувам било тешко да се биде оџа. Која беше вашата лична улога, која беше улогата на другите свештени лица во одржување на мирот?
РР: Па, јас мислам дека генерално верскиот клер имаше позитивна улога во сето тоа што се случуваше тогаш во Македонија за време на вооружениот конфликт, за време на 6-те месеци или колку траеше. Сигурно дека можеби имаше и лоши епизоди на кои јас во моментов не можам да се сетам, кои биле на нивото на инструментализација на верата, било етничка или политичка. За себе, ја памтам граѓанската акција која што ја имавме во Визбегово, каде што јас бев активен како оџа и заедно со целата заедница марширавме и одевме до куќите што беа во план да се срушат. Потоа и инспекцијата и полиција се повлекоа од тоа место затоа што видоа дека не можат ништо против толпата. Значи, тоа беше една општествена цивилна акција која ја направивме на мирен начин, со големо присуство на луѓе.
ФП: Дали ви веруваа тогаш луѓето?
РР: Да. Луѓето верувам дека ми веруваа, затоа што јас секогаш гледав да го направам тоа што треба, според мене, секој верски лидер треба да го победи своето его или своите субјективни вреднувања за прашања или за феномени. Јас секогаш сум се трудел да ја зачувам чистотата (духовна) на верата и чистотата (духовна) на верските институции кои сум ги претставувал и верувам дека тоа можеби влијаело да бидам и мислам дека сѐ уште сум од доверба за луѓето.
ФП: Колку беа гласни верските заедници во 2001 година, ИВЗ и МПЦ, колку, главно, кон повикување, смирување на…?
РР: …не памтам верските заедници да биле на потребното ниво, било квалитативно или квантитативно, во самоорганизацијата на верниците. Претходно кажав дека свештенството генерално беше ориентирано позитивно, но ова не важи за верските институции. Во едно место, во едно општество и една држава каде што имаме 90% религиозни луѓе, можеби тие би можеле да играат и поголема улога во смирување на ситуацијата и конфронтациите: етничките, политичките или генерално општествените.
ФП: А сметате дека беа конструктивни или долеваа масло на…
РР: Не. Јас едноставно верувам дека не го направија тоа што можеше да го направат. Значи, тие можеа повеќе да направат, сега не ги памтам деталите, доколку имаше инциденти од тој аспект. Но, мислам дека не беа гласни колку што требаше да бидат.
ФП: Зборевме за дали ви верувале на вас граѓаните во конкретниот случај, но дали мислите дека во тој период на конфликт во Македонија граѓаните воопшто веруваа во овие големи верски заедници?
РР: Да. Мислам дека им веруваа, затоа што конфликтот беше конфликт, значи, во суштина, на режимот со граѓаните, и потоа се прошири во меѓуетничките односи, но не успеа да се развие до фазата да има нарушување на меѓуверските односи. Особено, во овој аспект, би сакал да ги потенцирам две групи или заедници во Македонија кои според мене играат клучна улога во афирмација на големите заедници, а тоа се Торбешите – значи муслиманите кои зборуваат на македонски јазик и Албанците кои и припаѓаат на православната христијанска вера. Мислам дека со нивно ангажирање, нивно претставување и нивно присуство колку може повеќе во јавност, ќе можеа да играат многу конструктивна улога во генералната добра состојба во општеството.
ФП: За жал, најчесто, во време на конфликт или војна, верските објекти се на… први на листата на уништување. Зошто, што мислите?
РР: Да. Тоа е поврзано со симболот на видливоста, но сега со најновите случувања во светот се разбра дека претставува геноцид уништувањето на историско-културното наследство, конкретно значи, сега според директорката на УНЕСКО, Ирина Бокова, уништувањето на овие објекти се смета за геноцид сам по себе. Ова се случува, верувам, во конфликти, се случува повеќе и причината е бришењето на симболите, како што се случи во делови од Босна. На пример во републиката Република Српска во Босна, неколку културно-историски објекти се збришани со земјата и се отуѓени, за да нема присуство на тие симболи.
ФП: За жал, во последно време, пак се вртиме цело време околу верските објекти, меѓутоа и околу конфликтите. Во 2009 год., сигурно се сеќавате на првиот протест на студентите против изградба на црква на плоштадот во Скопје, и од друга страна, на контра протест, таканаречениот прв контра протест на група на граѓани кои што беше добро наоружана со верски симболи и пред сѐ беше гневна. Јас бев новинар во тој период, бев на местото на настанот, да речам, имав многу добро прилика да видам што се случуваше. Покрај луѓе и конфликти во најново време, значи имаме внатрешни превирање и конфликти во ИВЗ, па еве, за овие два настани, ваше мислење?
РР: Да. За жал освен сите злоупотреби што им се прават на верските симболи, тука кај нас често се случувало верата да биде како мотив за политичка регрутација и ова се случи и тогаш на контра протестот против студентите на Архитектура кои имаа барање за секуларен плоштад, кој им припаѓа на сите, значи тие не беа конкретно само против црквата, туку против објектите кои можат да го нарушат секуларизмот. Друг случај, поеклатантен, се случи и потоа, со случајот на губење на Општина Центар од власта, каде што со изговор дека новата власт ќе ја руши црквата, тие се собраа, со истата иконографија која по себе изгледаше како нападите на крстоносците во средновековието. Од кои напади на крстоносците, да не заборавиме никогаш: тука настрадало целото население кое тогаш било богомилскохристијанско и други и други и така по ред. Но настрадало токму од таа политичка инструментализација која некој во Западна Европа ја направил, значи, за ослободување на Ерусалим… ова после… (изговорено на македонски) завршив.
ФП: Кажи за ИВЗ.
РР: Исламската верска заедница, за жал во Македонија, според мене, е единствената институција која не се реформирала. Значи, таа со оваа старост, и со оваа нереформираност можеби може да ѝ конкурира само на Македонската академија на науките, и на ниедна друга институција. Во Исламската верска заедница сѐ уште има кадри кои биле поставени од монистичкиот систем, и јас самиот паметам дека истите луѓе кои беа водачи во тоа комунистичко време, кога бев јас во средно училиште во 80-тите години, значи 86’ и 90’, дотогаш бев во средно училиште, сѐ уште тие луѓе имаат главен збор во оваа организација. Верувам дека со доаѓање на новите времиња, на новите ситуации ќе се случи реформирање и во Македонската православна црква и во Исламската верска заедница.
ФП: Декларативно, но и формално постои некаква Комисија за меѓурелигиски…
РР: Комисија за односи со верските заедници…
ФП: … верските заедници. Па сигурно и многу други, да речам, мрежи, каде што комуницираат религиите, претставниците на религиите. Колку, генерално зборувам сега за светски рамки значи, меѓурелигиската толеранција е основа за мирно општество?
РР: Да, мислам дека е еден многу важен фактор, значи, меѓуверската толеранција и верскиот соживот меѓу заедниците, особено во места како нашето, како во Македонија во која има различни религии. Ова не е работа на комисиите, или на некои институции, туку е работа на самите луѓе кои се на терен. Најдобриот соживот во етнички, верски, конфесионално мешани места секогаш повеќе го држат тие верски лидери кои се во тоа место, отколку некој, да речеме, од Скопје или некоја комисија. Друга работа што се случила во Македонија е дека државната институција која е должна да комуницира со верските заедници е во целост дефокусирана од својата примарна работа, значи Комисијата за односи со верските заедници често знае да врши работи на верските заедници, работи кои не се нивни, значи, таа често е злоупотребена да врши притисок врз бектешката заедница во корист на Исламската верска заедница, но и врз другата црква, таа на господин Вранишковски, во корист на Македонската православна црква. И второ, не ја врши својата примарна функција, а тоа е односите на државата со верските заедници во државата. Друго… освен ова, ние ја имаме и институцијата, значи, која е сочинета од сите верски заедници кои имале некои добри ставови… се обидувале да ги пренесат, но тие се состојат од верските организации.
ФП: Дали тоа значи дека претставниците на комисијата самите требало да поминат некој процес на освестување или запознавање со, да речам, нормите и правилата по кои што [НЕ СЕ СЛУША] некои верски заедници?
РР: Па, не. Ова првото е дека не им е познат карактерот на државата, примарно, и секуларниот карактер на државата за кој на почеток на разговорот објаснивме дека тука кај нас во Македонија ја има и функцијата на неутралност. Поточно, државата им припаѓа истовремено на сите верски заедници и на ниедна. Значи, од овој аспект, не може никогаш една државна комисија или еден државен орган да се користи само за една верска заедница, која и да било таа.
ФП: Со последните настани, значи, во Куманово, некако повторно се извади на главна маса национализмот. Но, за среќа, голем дел од граѓаните го препознаа ова и во социјалните мрежи се појавија, значи, прекрасни писма, видеа, за соживотот кој што постои во Македонија, што според мене е многу важна појава во моментот.
РР: Да. Мислам дека Куманово… дека Куманово беше еден голем тест за тоа колку постојат поделбите во Македонија и кои ние не можеме да ги криеме и често се многу големи, посебно помеѓу двете големи заедници: Македонците и Албанците, и се прилагодлив терен за политичка инструментализација. Кумановскиот случај освен што беше брз, беше некако и необјаснив, што го направи и сомнителен. Друга работа беше дека немаше поддршка, значи, од самиот етникум, конкретно Албанците кои беа мнозинство во тоа маало, но од друга страна, да не заборавиме, имавме жртви, значи, од двете страни имавме полициски жртви и Македонци и Срби, и Албанци, така што сето ова направи една ситуација што доколку имало нејзина нарачка или сценарист, за потпалување на меѓуетничките односи, мислам дека им излегла многу неуспешна.
ФП: Претпоставувам дека така и ќе остане, затоа што во овој момент некако луѓето да се заморени од таа тема, дека постои терен за меѓуетнички конфликти, поготово меѓу Македонците и Албанците.
РР: Да. Не само тоа, туку знаеме дека нашата држава сега поминува низ најдлабоката демократска криза што ја имала. И во 2001. институциите не беа толку рушени, колку што се во актуелниов момент, и се работи за еден политички конфликт кој е на граѓанска база, значи, тука никој не им ја зел државата на Македонците или Албанците, туку тука некој им ја зел државата на сите граѓани, ја окупирал и ја користи за лични цели, било тоа да купи земјиште по багателни цени на Водни, било тоа да купи луксузен мерцедес или за да вработи синови на свои вујковци.
ФП: Има уште три прашања.
РР: Уште има? Ауу… се уморив…
ФП: [СЕ СМЕЕ] Готови сме, готови сме… Можете ли да ми кажете која беше темата на вашиот докторат?
РР: Темата на докторатот беше „Културата на книгата и учењето кај муслиманите во Македонија за време на Османлискиот период, со акцент и фокус на ориенталните ракописи“.
ФП: Дали имаше некои допирни точки со верата, односно со [НЕ СЕ СЛУША]
РР: Не, освен материјалите, бидејќи поголемиот дел од ракописите кои останале во Македонија како културно-историско наследство, повеќето од нив всушност се и самите верски дела, значи, или се оноскрипти/транскрипти на Куранот или на верските науки. Освен нив, сигурно имаше и книжевност, историја и други области.
ФП: Може малку поапстрактно прашање, [НЕ СЕ СЛУША] религиите врз луѓето?
РР: Религијата во себе, верата, е врската на Господ со човекот, така што таа врска не може да постои без луѓето, но верата во себе или религијата, ги има сите норми кои прават човекот да биде заменик на Господ на земјата, и овој заменик или намесник е тука да биде добар. За жал ние сме тие кои во името на Господ ја одржуваме тишината, го одржуваме мирот, и го одржуваме редот во земјата.
ФП: Живееме во време на глобализам, предизвици, терористички напади, и така натаму. Која треба да биде улогата на големите религии?
РР: Мислам дека улогата на верата треба да биде таква каква што била во минатото, а тоа е консолидација, одржување и развивање на врската на човекот со Господ, и потсетувањето за добрината. Потсетувањето за добрината е нешто што генерално и во поголемиот број случаи го прави баш верата, значи, баш верата е таа што ни кажува за нашето жртвување, за нашата трпеливост, и за сите наши доблести ние ќе имаме една онтолошка награда.
ФП: За крај, може ли да постои мир без вера, односно верба?
РР: Не… јас… мене… јас мислам дека не може да има целосен мир без вклучување и на верскиот аспект во тоа, и ова е поврзано со човечката природа која се состои и од душата и ги има своите душевни потреби. Не е сѐ до економскиот, политичкиот или финансискиот мир, туку и до душевниот мир, кој се обезбедува само преку еден квалитетен преносител на чувствата на човекот, а тоа е верата.
ФП: И на крај, што е за вас лично мирот?
РР: Мирот за мене лично е јас да имам мир, со мојот Господ и со луѓето кои ме опкружуваат.
ФП: Благодарам… Те изморив малце ама супер беше.
РР: Ќе видиме.
ФП: Јас немам со мене книги ама ќе…