Џелал Зејнели е роден во 1954 година во Тетово. Работел како професор по албански јазик и книжевност во гимназијата во Тетово. Тој исто така работи како преведувач, а бил и заменик директор на новинската агенција МИА (2002-2006). Автор на лингвистички дела објавени во Македонија и во странство.
Интервјуто е снимено во 2020 година.
ФЛАНЗА ЈУСУФИ: Ќе ве замолам за почеток да ни се претставите, името, презимето. Да ни кажете каде работите или каде сте работеле, училиштето, местото… нешто повеќе.
ЏЕЛАЛ ЗЕЈНЕЛИ: Јас сум Џелал Зејнели. Роден сум на 11 мај 1954 г. во Тетово. Основното и средното образование ги завршив тука. Универзитетските студии ги завршив на Белградскиот универзитет, Филолошки факултет.
Во 1979 година се вработив како преведувач на албански-српски и српски-албански јазик во Федералниот совет, Извршниот федерален совет во Белград. Значи, во Југословенската влада. Таму работев, значи работев таму 14 години, до 1993 година, кога Југославија престана да постои. Така што, 20 години живеев во Белград, таму имав и мој стан. Шест години студирав и 14 години бев на работа во органите на Југословенската Федерација и влада во својство на преведувач, во рамките… во својство на преведувач во рамките на албанската редакција, или на косовската редакција.
Потоа, во 1993 година се вратив тука, во Тетово, и се вработив во гимназијата во Тетово, како професор по албански јазик и книжевност. Во 2002 година бев именуван за заменик директор на Македонската информативна агенција. Таму бев заменик директор четири години и во 2006., значи по четири години, се вратив во гимназијата во Тетово, каде што работам и денес, како професор по албански јазик и книжевност.
Во меѓувреме, автор сум и на книгата од 500 страници, која го носи насловот „Периодите и правците во книжевноста – книжевни методи“, а објавувам и написи со политички теми и со книжевни и лингвистички теми во сите медиуми кои се објавуваат тука, во Македонија, во Албанија, во Косово, во Европа и во Америка. И моите написи се преведуваат на странски јазици, на неколку странски јазици.
Оженет сум и имам четири деца: три ќерки, еден син. Ќерките се мажени. Ова е сѐ што можам да го кажам за себе. Не сум активен во ниту една политичка партија. Честопати сум учествувал на телевизиски дебати, во телевизиски студија. И имам критичка мисла и критички став кон сите албански или македонски политички партии, во функција на унапредувањето на демократските процеси тука, во Македонија.
ФЈ: Нешто повеќе околу училиштето во кое работите? Еден краток опис.
ЏЗ: Во училиштето во кое работам, во гимназијата, проблеми со колегите немаме, со директорот немаме. Училиштата во Македонија се политизирани. Тие се партизирани, затоа што директорите во сите училишта во Македонија, можеби и на Балканот, се именуваат од политичките фактори, без професионални критериуми. Ако си нивен човек, човек од партијата, послушник на партијата, на политичкиот субјект, ти се именуваш за директор, независно дали ги исполнуваш условите, критериумите за да ја извршуваш таа работа и таа задача. Затоа и образованието во Македонија не е на потребното ниво.
На тестирањето што се вика ПИСА, Писа-тест, меѓународното мерење или меѓународното оценување на познавањата на учениците на возраст од 15 години… тоа е меѓународно мерење на познавањата на учениците на возраст од 15 години. Македонија зазема едно од последните места во светот! Косово и Македонија ги заземаат последните места во светот.
Јас бев оценувач на ПИСА тестовите на учениците Албанци во Македонија. Двапати сум бил и Македонија го освои четвртото место во светот одназад. Додека Косово, третото место одназад. Значи, 77% од учениците Албанци и Македонци, затоа што податоците не се за Албанците посебно, за Македонците посебно, тие се за државата… на државно ниво… 77% од учениците тука, во Македонија, на возраст од 15 години не го разбираат тоа што го прочитале. Зошто се случува ова? Ова зависи од серија причини. Една од причините е, како што реков, и крајното политизирање и партизирање на образовниот систем во Македонија. Сѐ е во рацете на политичкиот фактор, политичките партии. Служител во селско училиште не може да бидеш именуван доколку не припаѓаш на некој политички субјект. Тоа е.
ФЈ: Благодарам. Сега ќе се вратиме во периодот пред 2001 година. Вие сте работеле, како што кажавте, и во ’80, ’90. Може ли да повлечете една паралела меѓу тоа какво било образованието, образовниот систем, во текот на ’80, во споредба со ’90 или пред да дојде до војна во 2001 година?
ЏЗ: Раширено е мислењето дека денес, на 16 јуни 2020, образованието во Македонија се наоѓа во лоша состојба. Ова мислење е раширено насекаде. Со ова прашање се занимаваат и некомпетентни луѓе. Излезете вие на пазар и во чаршија и велат дека нема образование, образованието е уништено. Зборуваат паушално луѓе кои не го познаваат проблемот, кои не се таму, кои не се бават со ова прашање. И велат дека од 2001. досега, образованието во Македонија бележи пад. Зборувам за албанското образование, на албански јазик, за образованието на македонски јазик… немам информации. Зборувам за таму каде што сум. И ја земаат како граница 2001 година, наводно оттогаш почнува падот, уривањето на албанското образование тука, во Македонија.
Јас имав еден напис. Написот има 50 страници. Објавен е, написот е објавен и во Америка. „Албанското образование во Македонија – вознемирувачкото ниво на деградација“. Го има и на македонски јазик. Јас ви велам дека пред некои 10-15 години имаше некаков квалитет во нашите училишта. Имаше некој ред, некаква дисциплина и критериуми. Во последните 10 години, или последните 15 години, квалитетот, редот, дисциплината, критериумот, се релативизираат до баналност. И, токму тоа се надоврзува со падот на квалитетот на албанското образование тука, во Македонија. Долго време учениците не ја повторуваат училишната година, не го повторуваат класот. Долго време, разбираш? Одамна. Има седум-осум години, 10 години.
Јас не сакам да ја земам за граница 2001 год. Нема зошто да ја земам, меѓутоа, порано учениците ја повторуваа учебната година, ја губеа годината, што е добро. Кога паѓа ученикот е добро, кога не паѓа е лошо. Разбираш? Е сега… има седум-осум години, можеби и повеќе, ниту еден ученик. И тој што има 10 единици, една недела пред крајот на годината, поминува.
ФЈ: Ова е што се однесува до знаењето на учениците. Но, што се однесува до прашањето на правата… значи, ’80, ’90 години, границата, како што рековте, некаде во 2001. Како беше? Каков беше образовниот систем во тој период? Нешто со што требало да се соочите вие како наставник, како професор, во тој период?
ЏЗ: Слушај сега. Ние тогаш се соочувавме со одредени проблеми, како на пример, недостаток од учебници. Ме разбираш? Се соочувавме со преведени текстови, учебници во основно и во средно образование преведени од македонски на албански, преведени дилетантски и непрофесионално.
Но, учебници и денес немаме во доволна количина. Учебници преведени од македонски на албански, преведени квалитетно, немаме ниту денес. И денес се преведуваат дилетантски и непрофесионално.
ФЈ: Во тој период, на каков јазик се одвиваше наставата?
XHL: Слушај сега. Не знам дали сте слушнале за изразот „мешовити паралелки“. На крајот на ׳80, 1988, ׳89, не знам кога беше тој периодот на оската Скопје-Белград-Титоград, кој денес се вика Подгорица, се донесе одлука да се создадат таканаречени „мешовити паралелки“, што значи дека класот имаше 30 ученици Албанци, еден ученик Славомакедонец, и поради тој ученик Славомакедонец, сите други требаше да учат на македонски јазик. Ова беше стратегија на Скопје-Белград-Титоград, за да се асимилираат Албанците, да се маргинализираат, да се гетоизираат и да се сотрат и да ги натераат да се иселат од своите историски огништа во Европа и насекаде низ светот. Ова беше, значи периодот на мешовитите паралелки.
Во служба на овој период се ставија и некои „чесни Албанци“. А, „чесен Албанец“, според белградскиот печат, беа оние Албанци кои ја напаѓаа Албанија и ја фалеа Југославија. Кој? Албанецот кој ја напаѓаше Албанија и ја фалеше Југославија, тој се нарекуваше во белградскиот печат „чесен Албанец“.
И, во времето на мешовитите паралелки имаше двајца-тројца „чесни Албанци“ тука, во Македонија и во Тетово, кои ја поддржаа таа теорија, но за кратко време оваа апсурдна идеја исчезна како меур од сапуница. За оваа работа се апсеа и професори и учители и наставници и ученици. Беа апсени. Беа покани низ дупките на Србославија, разбираш? Ги тепаа, им вршеа тортури, ги избркаа од работа, од училиште. Но, тој период потоа исчезна. Ова беше период на комунизмот, во времето на Титова Југославија или во времето на авнојска Југославија, разбираш? Сега, ако навлеземе во образовниот систем во времето на плурализмот по 1991 година – Албанците беа крајно дискриминирани. Само 1% од Албанците се запишуваа во Универзитетот „Кирил и Методиј“, таму, во Скопје. Само 1%! Овие велат 3%, 4%… 3% се со тие од педагошкото училиште. Тоа не беше училиште, тоа беше псевдоучилиште. Сите предмети беа на македонски јазик, само еден предмет беше на албански јазик, и го викаа Вишо-педагошко училиште. Разбираш? Тоа беше псевдоучилиште. И, со некои студенти кои се запишуваа таму, се достигнуваше бројот 2-3%, а всушност, на Универзитетот „Кирил и Методиј“ во Скопје само 1% ученици се запишуваа. Затоа Фадил Сулејмани, со група интелектуалци, група интелектуалци од Македонија, не само од Тетово, од Струга, Охрид, Дебар, Кичево, Гостивар, Куманово, Скопје, Тетово, разбираш, со група интелектуалци го отвори Универзитетот.
Тетовскиот универзитет е резултат на дискриминацијата на Албанците во образованието на мајчин јазик, особено на универзитетско ниво. И, се роди тоа што се нарече ТУ – Тетовски универзитет.
Бевме крајно дискриминирани. Во основните училишта, одделенијата беа со по 45 ученици, разбираш ти? Дека дискриминацијата нема рогови. Ова е дискриминација. По одделенија имаше 45 ученици, основни училишта. И излегуваа неподготвени ученици. Завршуваше четврто, потоа осмолетка, но учителот не е виновен, или учителката. Па како да работиш ти со 45 ученици? Ниту ред не можеш да одржиш, ниту дисциплина, ниту имаш време да ги контролираш, да ги оценеше, да ги вреднуваш и така натаму.
Имаше училишта каде што се работеше во три смени. Во три смени! Основни и средни училишта, разбираш? Зборувам за периодот пред 2001год., да се разбереме сега. Ние сме во ’91/2001, една деценија, 10 години. Основни и средни училишта со паралелки со настава на албански јазик, во три смени, разбираш? Што значи три смени? Од седум до 10 ипол една смена, од 11 до два часот, другата смена, како во фабриката „Тетекс“, кога работеа на смени. Значи во смени, прва смена, втора смена… И, трета смена, да речеме од 15, до 17 и 18 часот, разбираш?
Па, какво училиште е ова? Часот траел 10 минути, 25 минути. Ова ли се нарекува училиште? Е сега, ова продолжи и по 2001 год., да се разбереме. Дека работите не се коригираат, не се поправаат веднаш. Работите не се менуваат брзо и лесно. Затоа што за да се променат не е потребна само политичка волја, туку е потребна и материјална основа. Потребна е економска основа, финансиска основа за да се градат училишта, да се создаде кадар и така натаму. Но, денес овие проблеми ги немаме. Денеска, на 16 јуни 2020, одделенијата имаат 15 до 20 ученици во едно одделение во основно и средно, со по некој исклучок. И тоа со три смени, тоа заврши, се разбира. Тоа е…
ФЈ: Да му се вратиме уште малку на тој период. Во тој период имаше, беа мешовитите одделенија со ученици од разни етникуми, или беа само со Албанци?
ЏЗ: Во времето на плурализам немаше мешани одделенија, немаше мешани паралелки. Мешаните паралелки беа во илјада деветстотини… во времето на Титова Југославија или авнојска Југославија. Тито не бил тогаш, дека тој умре во 1980 год. Разбираш? А ова, мешовити паралелки, тоа беше стратегија на Белград!
ФЈ: Со колегите, имавте, со колективот имаше комуникација со македонската страна?
ЏЗ: Слушај сега: Со колегите сме немале никогаш ниту еден проблем и ниту еден конфликт. Разбираш? Сме немале, но немавме ниту комуникација! И денес нема комуникација. Разбираш? Македонија е двоетничка држава, составена од Албанците и Македонците. Нема комуникација. Јас бев ученик во гимназија. Пред многу време. Немаше никаква комуникација. Денес, 60 години, или 50 и нешто години потоа, повторно нема комуникација меѓу учениците Албанци и Македонци. Точка. Бадијала се мачи Брисел или УСАИД, Америка, кај да… да создаде мултикултура. Нема! Разбираш? Јас сум таму, и како ученик и како професор. Нема комуникација, ниту контакт. Ниту спортска игра дури нема, да играат Албанците против Македонците фудбал или Македонците наспроти Албанците, нема. Или иста екипа, пет Албанци, четири Македонци, или седум Македонци, тројца Албанци, нема. Разбираш?
Тито ова го викаше братство-единство, создаваме една Југославија, братство-единство, а денес го викаат мултиетничко општество, мултикултурно. Ова е исто како братство-единството на Јосип Броз Тито. Нема братство-единство, нема ниту мултикултура, туку има еден ендек! Ова е реалноста.
Зошто е ова вака? Ова прашање е повеќе отколку политичко. Повеќе од политика. Дека во 1991 година Македонија се отцепи од југословенскиот амалгам. Излезе од југословенскиот амалгам. Славомакедонците себеси се прогласија за единствени наследници на државноста. Славомакедонците себеси се прогласија за единствени носители на државноста. Додека Албанците ги оставија на маргините на овие политички и демократски процеси. Ги оставија на маргините на процесите и продолжи националната дискриминација врз Албанците од ’91 па наваму, исто како во времето на Југославија на Александар Ранковиќ. Разбираш? И оваа дискриминација трае од 1912 година до денес. До денес! Еве, да ја земеме 2001., кога се започнува со Охридскиот договор да го менува на некој начин политичкиот статус на Албанците, кога некаква промена секако е направена. Не целосна промена, туку некаква промена, некаква корекција. И оттогаш, од 1912 година до денес, кон Албанците во Македонија се следи една дискриминаторска, рестриктивна и опресивна политика. Разбираш? Маргинализирачка и гетоизирачка.
Ние тука сочинуваме 30% од граѓаните на Македонија. 30% од населението на Македонија и ние имаме потенцијал да бидеме државотворен народ. Нас нѐ третирале, нѐ третирале како национално малцинство. Како такви нѐ третирале. И денес сакаат да нѐ третираат како национално малцинство. Како во времето на кралска Југославија, Пашиќева Југославија, на Никола Пашиќ, на Караѓорѓевиќи. Подоцна, во Титова Југославија, нѐ третираа, значи, под чизмата на Александар Ранковиќ. И така натаму. И во политичкиот плурализам во Македонија, пред ’91 па наваму, Албанците се третираа како малцинство и врз Албанците е вршено насилство.
Го имаме насилството на Битпазар, насилството во Радолиште, насилството во Гостивар, каде што беа убиени луѓе, насилството при основањето на Тетовскиот универзитет. Беше убиен, разбираш, убиен, тој човек го загуби животот од полицијата, од полицијата.
ФЈ: Да.
ЏЗ: …од полицијата. Што значи… во тој универзитет денес предаваат Македонци, професори Македонци. Предаваат на македонски јазик. Разбираш? Има студенти Македонци. Не дозволуваа да се основа, не сакаа да се официјализира, а денес тие таму работат и имаат студенти. Имаат катедри, свои ограноци на македонски јазик. Значи, не бил погрешен проект! Повелете.
ФЈ: Да. Што мислите, беа ли овие сите што ги спомнавте причини зошто се случи ова или зошто се случи војна во 2001 год.?
ЏЗ: Слушај сега. Војната во 2001. е внатрешна војна! Не е увезена војна од Косово, како што велат славомакедонските националисти. Тоа е последица на незадоволството на албанскиот народ во Македонија.
Војната во 2001., која започна тука во тетовското Кале на 14 март, во 10:30 часот, разбираш, а што се прошири фронтот од Танушевци до Танушевци, е последица на длабоко незадоволство на албанскиот народ во Македонија. Ова е незадоволство акумулирано од 1912 год. до 2001 година. Акумулирано во времето на Србија, Балканските војни, Првата светска војна, времето на Југославија на кралевите Караѓорѓевиќ и Пашиќ и во времето на Ранковиќ, авнојска Југославија или таа на Тито.
Истата политика продолжи и во времето на плурализмот, но нашите сојузници, Американците, нашите доживотни пријатели бараа од албанскиот фактор во Македонија и од албанскиот политички фактор да спроведуваме конструктивна политика, стабилизирачка и мировна, да го зачуваме мирот, стабилноста во Македонија и во регионот. Тоа е прашање на Косово, проблем на Косово. Приоритет, предност има решавањето на проблемот со Косово и тука албанскиот фактор, албанскиот политички фактор, следеше мировна политика.
Што значи ова? И стабилизирачка. Делуваа во рамките на институциите на системот, делуваа со политички и демократски средства. Своите барања ги формулираа и ги артикулираа по политички и демократски пат. Беа во Влада, во Парламент, во Собранието на оваа земја, не правеа проблеми. Беа конструктивен фактор! Но овие, Славомакедонците не разбираат конструктивност. Како резултат на тоа избувна војната во 2001 год., која заврши со Охридскиот договор, кој се однесува на промена на Уставот на оваа земја. Кој беше унитаристички, централистички, моноетнички устав. Каде што Македонците беа стопани на државата, а 30% од населението на оваа земја беше во гето и маргинализација, имаше помалку од 1% од власта.
Затоа се случи војната во 2001. Војната во 2001. на Ослободителната национална армија и на политичкиот фактор на оваа армија, се направи не против Македонија, не против македонскиот народ, туку против славомакедонската војска, славомакедонската полиција и славомакедонските парамилитарни единици, за да се смени политичкиот статус на Албанците, кои се автохтон народ на овие простори.
Дека во нивните книги, нивните учебници, од основно до универзитет, создаваат лажна наука, под влијание на српските академици, дека Албанците во Македонија сме дошле во XIX век. Разбираш? Кога светските историчари, европските научници знаат дека ние сме наследници на Илирите и на овие простори сме стари 5 000 години.
И војната во 2001. е внатрешна војна. Беше поддржана од сите Албанци тука во Македонија, без исклучок! Војната во 2001. е поддржана од сите, од целиот албански народ. Ги пратија своите деца на фронт, разбираш? Ја поддржаа економски и материјално војската и војната. Војната беше поддржана и од Тирана и од Приштина…
ФЈ: Каде бевте вие кога се случи…?
ЏЗ: Јас бев… дента кога започна војната, бев во училиште. Тој ден.
ФЈ: Може да ни кажете околу прашањето… како беше, што се случи со образованието…
ЏЗ: Имавме 10 одделенија, имавме 10 одделенија во основното училиште „Лирија“. Тетовската гимназија имаше 10 одделенија. Затоа што немавме место во училиштето на гимназијата, немавме простор за учениците. Зошто немавме простор? Затоа што бевме дискриминирани. Затоа што државата велеше учете 40… јас имав одделение со 40 ученици, јас сум имал. Вие можете да замислите, да држиш 40 момчиња, момчиња од 18-19 години во едно одделение, разбираш?
ФЈ: Што беше предизвик за вас во овој период?
ЏЗ: И јас бев… имавме 10 одделенија во „Лириа“. Имавме околу 350 ученици во гимназијата. Јас предавав, но бев и одговорен.
На 14 март започна конфликтот во 2001. Започна во Кале во 10:30 часот и тој ден или утредента, дека оваа работа е, колку има 20 години, 19 години…
ФЈ: Догодина ќе биде 20 години.
ЏЗ: Дојдоа, се одвиваше наставата, дојдоа двајца или тројца, млади момчиња. Отворија, јас се наоѓав во мојата канцеларија, вратата на канцеларијата, не влегоа внатре и ми рекоа: „Професоре, да прекине наставата веднаш“. Ми дадоа како наредба. Беа млади, дваесет и две-три годишни. Не знам дали беа маскирани, не се сеќавам. Јас ги прашав: „Кои сте вие и од каде доаѓа ова барање?“ – за да не речам наредба. Бидејќи тие тоа го кажаа на тој начин, како наредба. Како беспоговорен апел. Не дочекаа да ми одговорат, веднаш излегоа. Само рекоа да сопре наставата, затоа што таква е ситуацијата, не е за одржување настава.
Јас чекав да ѕвони, но заѕвонив предвреме. Му реков на ученикот кој седи кај кабината со ѕвончето, го викнав и му реков: „Ѕвони 10 минути порано“. Заѕвони, излегоа професорите од одделенијата. 10 професори, и уште двајца-тројца беа таму, во професорската канцеларија. Ги собрав, реков: „дојдоа двајца-тројца, не ги познавам и рекоа веднаш да запре наставниот процес затоа што ситуацијата не е за да се одвива настава. Сигурно овие се пратени од Ослободителната национална армија, или пратени од тие што водат војна“. Затоа што Ослободителната национална армија сѐ уште се немаше појавено како војска, таа се појави малку подоцна. И политичкото крило на војската. Тие ми рекоа: „Ти си одговорен и ти какво мислење имаш?“. Јас им реков: „Ќе ја прекинеме веднаш за да не направиме некој проблем, дека тие може повторно да дојдат“. Особено ситуацијата, сите знаеме каква е, има пукања од двете страни. И од тие што беа во, кои беа низ… кои беа сконцентрирани во тетовското Кале, и не само во калето, оваа страна кон селото, туку и натаму кон Селце, разбираш? Калето беше во средина, а имаше две страни. Командантите од тоа време се и денес, кои ја почнаа таа работа се и денес…
И тогаш ние ја прекинавме наставата и на учениците веднаш им напишав, со рака напишав два-три реда и го викнав тој дежурниот ученик да го прочита по, во 10 одделенија, дека се прекинува наставниот процес и веднаш да одат право дома, да не застануваат на улица или в град. Да не се случи нешто. Дека градот како да се испразни, луѓето се прибраа дома. Имаше пукотници од двете страни. Државата со војската, полицијата почна да реагира. Ова, значи, е денот кога започна оваа работа. Потоа процесот се прекина, процесот се прекина. Проблемот беше дека барањата на Албанците тука во Македонија, претставени од албанските политички партии, што го започна Партијата за демократски просперитет, кое беше како народно движење, а кое го продолжи Демократската партија на Албанците… зборувам до 2001., овие барања формулирани, артикулирани, претставени по политички и демократски пат во рамките на институциите на системот се игнорираа од страна на Славомакедонците…
ФЈ: Да. Може да се вратиме уште малку на…
ЏЗ: …и нашите права ги мереа на леглото на Прокруст. Еден народ кој има државотворен потенцијал не може да ги оствари правата мерејќи им ги другата страна на леглото на Прокруст. И така албанското прашање се судираше од Скила до Харибда. Од лошо, полошо. И дојде војната во 2001., која беше војна… Ослободителната национална армија ги почитуваше воените правила и меѓународната конвенција за војна. Ги почитуваше. Имаше амблем, имаше хиерархија, имаше униформа, имаше политичко крило… Тоа е.
ФЈ: Во тој период, значи, кога се прекина наставниот процес, имавте ли контакт, некој вид контакт со учениците или со нивните родители? Во тој период беше уште потешко, не…
ЏЗ: Слушај сега. Тука има пандемија, КОВИД-19 и така натаму… наставата три месеци е прекината. Од март до јуни, до 10 јуни, кога завршува наставата. Ама процесот се реализира онлајн, како што велите вие младите. Преку компјутерските мрежи, интернетски, дигитални и така натаму, преку ЗУМ, наваму-натаму. Со разни дигитални платформи е реализиран од точка до точка. Јас ја реализирав и сите мои колеги во сите училишта во Македонија. Разбираш…
ФЈ: А во тој период?
ЏЗ: И одделенските совети ги држевме онлајн. Советите на одделенијата. И домашните задачи ги дававме преку овие платформи и ги правевме и добивавме одговори од учениците и ги оценувавме и така натаму.
Во тој период оваа технологија не функционираше и не постоеше. Разбираш? А тогаш се залагавме да им дадеме дух и морал на учениците да ги читаат делата, да ги отворат учебниците, од мајчин јазик, албански јазик и книжевност до, таму, последниот предмет, ликовно, музичко и спорт и физичка култура, математика, биологија, физика и така натаму.
ФЈ: На кој начин ја водевте оваа комуникација со…?
ЏЗ: Комунициравме на телефон, преку телефон ја водевме. Бидејќи ги имаме податоците на учениците, и на родителите ги имаме, ова е административна процедура за да ги одржиме живи, да им го одржиме жив духот и здивот, да не паднат во летаргија. А одреден број ученици отидоа и во Призрен, да знаеш. Јас…
ФЈ: Значи, се преселија. Се трансферираа…
ЏЗ: Да, да. Од планинската зона, од таа зона, одреден број ученици, со родители, со семејства… Бидејќи беа зони погодени од антиалбанските воени, парамилитарни, славомакедонски сили. И цивили беа гаѓани и тие преминаа во Призрен. И кога имаме…
ФЈ: Се трансферираа и учеа во други училишта, други места, тие ученици?
ЏЗ: Да, тие отидоа со семејствата, се сместија во Призрен. Сега, од Призрен дали отишле, заминале на друго место во Косово, не знам. Кога се вративме, кога се вратија, значи ситуацијата кога почна да се нормализира по Охридскиот договор, тие сѐ уште не беа вратени. Се појави некој на телефон, рече: „Добар ден, професоре!“ – Реков: „Повелете?“. „Јас“, рече, „сум заменик командант“. „Каков заменик командант, војната веќе заврши?“- „Не, не“, рече, „јас сум на фронт сѐ уште, војната заврши, но јас сум сѐ уште на борбени позиции“. Не се претстави со име и презиме. Па, реков: „Што е работата?“ – Рече: „Во вашето училиште ги паѓате учениците“, ми рече мене на телефон. Реков: „Слушај, ваму! Ние во образованието не манипулираме со изрази и термини и терминологии ‘паѓаме, ги поминуваме учениците’. Ова се изрази кои немаат врска со наставниот процес. Тука има процедури како да се реализира наставниот и образовниот процес. Дел од ова е и вреднувањето, оценувањето на учениците. Дали ги паѓаме или ги поминуваме“, реков, „таква терминологија во образованието во ниедна земја во светот не се употребува“. „Вие“, рече, „професоре, дека имате ученици надвор од Македонија, кои поради војната заминаа и не можат да се вратат и тие не можеа да земат документи“. Реков: „Слушај, ти не си тој што се занимава со овие работи. Со овие работи училишните органи се занимаваат“. Дека Албанците беа во системот. Војната се водеше таму, а Ослободителната национална армија и нејзиното политичко крило, поддржано од народот, разбираш…? Од албанскиот народ.
Но, Албанците беа во системот, во Влада и во Собрание. Колку функционираше оваа Влада и тоа Собрание, тоа е друго прашање. Бидејќи и меѓународниот фактор, меѓународните светски политички центри на моќ, Вашингтон и Брисел бараа од албанскиот политички фактор да останат во системот, да бидат во системот. Така што, Албанците беа во системот, таа партија која беше во системот. И во септември, кога видовме, одреден број ученици беа во Призрен. Се одржа состанок што да правиме со овие ученици за да им дадеме свидетелства, да не ја загубат годината. Да ги направиме, значи, да направиме ученици кои ќе полагаат одделенски испити. И вака направивме. Се дадоа неколку задачи, неколку насоки за сите предмети, од албански јазик, кој е прв јазик, до крај, и се подготвија. Не беше голем бројот на ученици, седум или осум, и им дадовме дипломи, разбираш, кои, значи, не требаше да ја загубат годината. Но, се подложија на испити и се испочитува процедурата. Тоа е.
ФЈ: Потоа, кога почна, од септември почна наставата?
ЏЗ: Да, од 1 септември.
ФЈ: Да. Како беше, може ли да направите една паралела, да кажете…?
ЏЗ: Немавме ниту еден внатреалбански проблем, ниту еден проблем. Со славомакедонската страна, ниту еден проблем.
ФЈ: Комунициравте? Имаше комуникација меѓу учениците?
ЏЗ: Со славомакедонската страна комунициравме нормално.
ФЈ: Вие, колективот, професори или ученици?
ЏЗ: Не, не, учениците не комуницираа никогаш, ниту добар ден не велат еден на друг. Во гимназијата во Тетово ова не се забележува, дека учиме во две посебни згради.
ФЈ: Секогаш било така?
ЏЗ: Не било секогаш. Тие беа во центар. Се славеше 28 Ноември и овој што го организираше, професорот, го постави националното знаме, знамето на Ѓерѓ Кастриоти, портретот на Ѓерѓ, разбираш? Кога дојдоа учениците Славомакедонци наутро, го гледаат знамето и портретот на Ѓерѓ, ја бојкотираат наставата една недела или две, наваму-натаму. Потоа доаѓаат и политичките влијанија од политичките партии, од ВМРО или од СДСМ…
ФЈ: Да, и ова е сменето, да.
ЏЗ: Влијаат тие, и така натаму. И не влеговме во одделение. Дојде и Фуере, беше Фуере тогаш во Македонија. Дојде од Скопје, разговараше, рече дека ЕУ ќе интервенира во реконструкцијата на училиштето, ќе ги смени прозорците, таблите, наваму-натаму…
ФЈ: Во ред. Вие, како професор, се чувствувавте безбеден во тој период кога се одвиваше наставата, образованието? Беше ли безбедно, или дали учениците покажуваа некое несекојдневно однесување?
ЏЗ: Ние бевме целосно безбедни, без никаков проблем. Бидејќи ние сме на наша почва тука, ние сме во наше место.
ФЈ: Да, секако. Но, бидејќи се случи конфликтот, војната, постоеше некој страв или…?
ЏЗ: Конфликтот не се случи против македонскиот народ, се случи против вооружените антиалбански сили, славомакедонската војска, славомакедонската полиција и парамилитарните единици…
ФЈ: Да, ова го истакнавте и порано. Меѓутоа, учениците како го доживуваа? Како вам ви се чинеше?
ЏЗ: Учениците, учениците по прв пат имаше… тие се ученици на малолетна возраст. Прв пат имаа видено војна. Секако, војната не е добра работа. Дека имаше разрушувања на материјалните добра, палење куќи, рушење куќи. Смрт имаше, убиства имаше, егзекуции имаше. А веста се ширеше, се прошири преку светските медиуми, Си-Ен-Ен, Скај Њуз, Би-Би-Си, на сите континенти, дали разбираш?
ФЈ: А ова влијаеше на образовниот процес нешто?
ЏЗ: Ех, ова не влијаеше воопшто на образовниот процес, дека септември, од времето кога престана во мај, април, па сѐ до септември, беше еден период што овозможи смирување на ситуацијата, стабилизација.
Со професорите Македонци немавме ниеден проблем. Комунициравме. Но, каква комуникација? Добар ден, и толку. Ама не е комуникација! Ама и денес толку комуницираме ние, разбираш ти?
ФЈ: Што е денес поинаку од 2001.?
ЏЗ: Ништо не е поинаку. Ова е неописливо.
ФЈ: Добија ли нешто Албанците?
ЏЗ: Ах, добивме ли нешто?
ФЈ: Албанците дали добија нешто конкретно од 2001.?
ЏЗ: Јас не мислам дека добија многу. Го добија Охридскиот договор. Тоа влијаеше во промената на Уставот на Македонија, кој беше унитаристички устав, моноетнички или едноетнички, централистички. Но, Албанците не го добија статусот на државотворен народ. Сѐ уште од некои мрачни романтични сили, славомакедонски ретроградни и анахрони, особено од ВМРО-ДПМНЕ сметаат, или се залагаат да ги сметаат за малцинство.
Нема Македонија без Албанците! Ова треба да го знае секој. И Вашингтон, нашиот доживотен сојузник, и Брисел. Нема Македонија без Албанците.
ФЈ: Што е поинаку во образовниот систем? Што е добиено од овој аспект?
XH: Во образовниот систем го имаме Тетовскиот универзитет, сега да се разбереме. За квалитетите на Универзитетот не сакам да зборувам. Ова е нов универзитет, се надеваме дека ќе се консолидира, ќе се соземе, ќе се зајакне. Треба да се зајакне, треба да се консолидира, треба да обезбеди квалитет…
ФЈ: А вашето лично искуство во училиштето каде што работите, што е, има ли разлика, има ли…?
ЏЗ: Слушај сега. Има една теорија, стариот кадар велат е подобар од новиот кадар. Така велат, така е познато. Дури еден рекол: „ако немаш три дена комунистичко школо, не вели дека си школуван“. Дали е ова точна теорија, не знам, но сакаат да кажат дека во комунизмот имаше ред, дисциплина и критериуми. Па, добро вели Ким Мехмети: „доста веќе магистриравме и докториравме, ајде сега да почнеме да читаме“. А вие знаете дека велат: „да знаев дека е олку лесно да се заврши факултет, ќе завршев и средно училиште“.
ФЈ: Е па, како да одиме напред тогаш?
ЏЗ: Нема да одиме напред. Вака не се оди напред. Вака ќе одиме назад. И затоа ние не одиме напред.
ФЈ: Што предлагате, за да се оди?
ЏЗ: Јас предлагам… суштината на општеството е училиштето, образованието. Потребен е избор, селекција, разбираш? Училиште, гимназија е ова, стручни училишта се овие? Тука е проблемот. Во гимназија треба да бидеш примен со приемен испит. Кој ќе го положи приемниот испит. Не тука во Тетово. Во Скопје! Организирано, организиран испит од страна на Државниот испитен центар. Со шифри. Кој положи, влегува во гимназија. Точка!
Кај си видела ти гимназија, ученик со осум единици?! Или не знае да чита, или не знае да пишува! Еден народ ја добива слободата кога ќе научи да пишува на мајчин јазик! Ниту ова не го знаеме!
ФЈ: Живееме ли ние во мир?
ЏЗ: Каков мир? Ние живееме во фиктивен мир. Каков мир? Е, сега… сега да се вратам на универзитетот, селекцијата, приемен испит. Јас, госпоѓо, или госпоѓице, чекав ред во Белград пет часа да ги поднесам документите за упис. А денес доаѓаат низ училишта и нѐ молат, „ајде во нашето училиште, ајде во нашиот универзитет“. Доаѓаат од УТ, доаѓаат од Штуловиот, од Скопје, Тирана, Приштина и така натаму, приватни универзитети, „дојдете запишете се кај нас“. Па каде вака? Јас како студент чекав ред четири часа да ги предадам, разбираш? А не универзитетот да доаѓа по училишта да ги моли учениците: „ајде регистрирајте се“. Зошто? Да ги поминеме учениците дека немаме студенти, разбираш? Да ги поминеме студентите, немаме студенти, инаку ќе се затвори катедрата и јас ќе останам без работа. Па каде го има ова?
Па не можеме ние да ја банализираме титулата академик. Па доктор на науки не зборува ниту еден странски јазик, разбираш ти? Докторот на науки треба да зборува најмалку два странски јазика: англиски, германски, англиски, француски. Историчар вели сум, не видел како изгледа еден архив. Архивот на Виена, на Рим, на Ватикан, на Лондон, на Берлин, на Истанбул. На Каиро, да не кажам во Солун, во Атина, во Белград и Москва. Не видел архив со очи. Каков архив, не видел библиотека.
Вака еден народ не добива слобода! Разбираш ти? Може да добие фиктивна слобода, дека… Па каков докторат е тоа? Во еден сериозен универзитет тоа не е ниту семинарска, тоа не се третира ниту како семинарска работа, тој вели: „јас имам докторат“. Каков докторат? Јас многу докторати и магистерски сум превел, од српски и од хрватски на албански.
На син ми едно девојче му вели: „Направи ми го, Кафка, ќе ти дадам 100 евра“. Јас му велам на син ми: „Можеш да правиш што сакаш, јас не ти се мешам во оваа работа. Ѝ го направи, му даде 100 евра, отиде, магистрираше.
Каде води ова? Ова е банализација, релативизација и рушење на образованието. Затоа велам, потребен е критериум, потребна е селекција, потребен е приемен испит… И, деполитизација, департизација на образованието. Нема да пропадне светот ако не се запишеш на медицина. Не е светот само медицина, разбираш?
Потребно е стручно образование! Тука е изоставено стручното образование. Германија бара квалификуван кадар во сферата на професионалното образование.
ФЈ: Вистина е. Јас имам уште едно прашање. Што е за вас мир?
ЏЗ: Мир е хармонија меѓу два народа. Мирот во Македонија подразбира хармонија меѓу народите, Албанците и Славомакедонците. [НЕ СЕ СЛУША] Мирот е демократија. Вистинска, реална демократија, тоа е мирот. Мирот е формирање на правна држава, на држава на правото. Проблемот не е, не значи дека е само помеѓу двата етникума. Може да биде проблемот внатре во истиот етникум. Може да биде проблемот внатре кај самите Албанци. Дека во Албанија има проблеми, таму нема Срби и Славомакедонци, или Грци. Самите Албанци имаат недоразбирања меѓу себе. Исто е и во Косово.
Мирот е хармонија меѓу два народа! Мир е да развиеме вистинска демократија, да изградиме правна држава, да изградиме држава на правото. Мир е да се бориме против корупцијата, мир е да се бориме против непотизмот, мир е да го сопреме богатењето на олигарсите…
ФЈ: Може уште малку, па е привршуваме.
ЏЗ: … мир е да го сопреме богатењето… да ја спречиме корупцијата, непотизмот и богатењето на политичката класа или на самураите преку ноќ. Тоа е мир, разбираш? Мир е да го зајакнеме, значи, цивилното општество! Тоа е мир. Да гледаме нанапред, не назад. Да не се бавиме со минатото, со историјата и со историзирањето, дека десетици илјади или стотици илјади млади, не само Албанци, и Славомакедонци се иселија и секојдневно се иселуваат на Запад и отаде океанот, разбираш? Тоа е мир.
Не е мир, значи, демагогијата на политичките партии. Мир е да се деполитизира не само општеството и институциите, туку нашата душа и нашиот мозок. Не, значи, ќе ја гласам оваа партија, независно од програмата што ја има, само за да си го вработам синот.
ФЈ: Јас немам веќе прашања, но вие ако сакате нешто за крај, да сакате да го споделите со нас или нешто што не сум ве прашала…
ЏЗ: Јас ви благодарам за интервјуто кое го направивте со мене и што сте ме имале предвид.
ФЈ: Ви благодарам вам што одвоивте време и вашето искуство со нас…
ЏЗ: Двата народа, Албанците и Славомакедонците… би сакал овие два народа да живеат во мир, во хармонија, да гледаат напред, за нивно добро. На младите би им сугерирал да не се иселуваат. На младите би им сугерирал да создаваат семејства, да се земаат, да раѓаат деца. Каменот тежи во својата земја. На младите би им препорачал да не бидат слепи материјалисти. Не е сѐ во материјалното, туку е во душата. И на младите би им сугерирал да го продолжат евро-атлантскиот процес дека интересот, не само на Албанците, но особено на Албанците, и на целиот регион е евро-атлантската перспектива. Толку имав.
ФЈ: Благодарам многу.
ЏЗ: Ви благодарам и вам.
