Ферски да се настапи би имало соживот, да се сфати дека на сите тука ние е место, и дека тука можеме да просперираме сите заедно да… да унапредиме, да живееме, дека заедно можеме да живееме, сами не можеме.
Дивна Јанкова: Јас сум Дивна Јанкова, анкетар сум на Мировна акција од Прилеп, “Соочување со минатото“ и голем интерес имав да те сретнам повторно тебе, со оглед на тоа дека те знам од дете, бев психолог во училиштето во кое ти учеше. И сепак би требало да се преставиш со своето име, презиме и професија, адреса и да продолжиме понатаму. Во однос на прашањата има само едно. Доколку некое прашање не ти одговара, не ти е соодветно, би можеле или да го промениме или да дадеме, да го прескочиме. Значи, првото прашање е да се преставиш и понатаму нешто за другите заедници, во кои што ти живееше, во крајот кој што е мултиетнички.
Александра Младеновска: Значи моето име е Александра Младеновска, студент сум на правен факултет во Штип, живеам во Куманово.
ДЈ: Александра, како беше, каде живееше ти пред 2001 година?
АМ: Значи пред 2001 година и ден денеска живеам во населба Бедиње, која што е мултиетничка населба.
ДЈ: Како беше соживотот пред 2001 година?
АМ: Па пред 2001 година имаше соживот. Значи живеевме заедно со албанското население. Значи Албанците ни беа комшии, … што имаше и дружење и разговор со нив. Едноставно имаше и “добро утро” и “добар ден”, и така имаше живот, то јест соживот со нив.
ДЈ: И постоеше добра комуникација…
АМ: Да.
ДЈ: Како ги гледаше ти другите заедници, што мислеше за нив?
АМ: Па другата… другите заедници се исти како и мојата заедница. Значи и во тие заедници се луѓе како и во мојата заедница, не гледам огромни разлики или бариери меѓу тие заедници и мојата заедница.
ДЈ: Не гледаше тогаш?
АМ: Не гледам ни сега.
ДЈ: Така. Какви конфликти постоеше воопшто, ти учеше во училиште во кое што учеа и Албанци, нели?
АМ: Да.
ДЈ: Какви конфликти постоеја меѓу вас и децата од другите националности?
АМ: Конфликти! Конфликтите…
ДЈ: Да правиме пауза, сакаш?
АМ: Може.
(Пауза)
ДЈ: Продолжуваме понатаму. Значи какви беа конфликтите со децата од другите заедници со оглед на тоа дека из… беа во твојата околина и твоето училиште, учевте заедно со Албанците?
АМ: Точно. Лично јас немав конфликти затоа што се трудев да ги избегнам, значи тие деца. Тоа беа некоја група на деца, значи од албанска националност кои што ќе се соберат после школо, ќе ги пречекаат нашите машки, ќе ги истепаат, ќе им бараат пари. Значи, таков вид на конфликти имаше. Јас ги избегнував, зашто што знаев што може да се случи, значи имаше многу пати деца со… да си одат дома со скршена рака, наши деца, значи Македонци си одат со скршена рака, со повреди, каде што тоа едноставно јас избегнував, се трудев да ги избегнам.
ДЈ: Дали би ги нарекла тие конфликти дека беа со дискриминација на една заедница врз друга, или беа обични детски конфликти, сепак детски конфликти, без некоја „над“ или „под“, ме разбираш? Без дискриминација.
АМ: Да. Па, тогаш може ќе кажев дека беа детски конфликти. Денеска од оваа гледна точка, би можела да кажам и да потврдам дека беа конфликти во кои што се гледаше дискриминација.
ДЈ: Што значи тоа, како го чувствуваше ти дека е дискриминација?
АМ: Па, тоа го чувствував на начин тие како да сакаа… т.е. имав и можност да присуствувам на тепачка каде што тие говореа: „вие не… не треба да сте тука, вас место не ви е тука.“ На тој начин го чувствуваш тоа. Тие едноставно не нѐ сакаа нас, во нивна близина, во нивна школо, нивно маало, на место каде што се они.
ДЈ: Чувствуваше ли дека некој од заедниците беше побогата?
АМ: Да, тогаш се гледаше и чувствуваше, значи тие секако беа побогати од нас.
ДЈ: На што се должеше тоа нивно богатство, од каде?
АМ: Па, тие тоа го покажуваа на секој начин, на секој можен начин. Значи едноставно на многу низок начин те дискриминираат… те дискриминираат на тој начин што ти немаш пари и не можеш со нас да правиш муабет. Затоа што ти ја немаш оваа блуза или овие играчки. Ќе излезат со некои нивни играчки што ние ги немаме, и на тој начин се чувствуваше таа дискриминација.
ДЈ: Они имаа родители во странство, од каде имаа така повисок приход?
АМ: Па, кај нив, оти се поголемо семејство, значи секако е некој во странство.
ДЈ: Така.
АМ: Секако е некој во странство и тој што е во странство, значи тие пари што ќе се испратат се делат на сите еднакво. На тој начин.
ДЈ: За образованието, јас знам дека ти учеше на мајчин јазик, немаше тука дискриминација на својот јазик учеше. Сега да се вратиме на 2001 година. Како ти ја доживеа 2001 година, што тебе ти се случи во 2001 година? Првите моменти, на што те потсетува 2001 година?
АМ: На нешто лошо, дефинитивно, многу лошо, значи 2001, војна, пукотници од сите страни. Значи, цела таа година, можам да кажам, дека во мојот живот таа беше најлоша година, и за мене и мојата земја, за моето семејство.
ДЈ: Да почнеме, значи, за тебе и твоето семејство. Што, кој конкретен момент ти би одделила од 2001 година?
АМ: Да беше само еден момент…
ДЈ: Па раскажи ми ги. Сите негативни работи, сите случки, па може и позитивни. Сѐ што ти се случи 2001 година, што би сакала да ми го кажеш.
АМ: 2001 година, значи првиот момент е момент кога сфатив дека почнува војна, е моментот бидејќи татко ми е вработен во полицијата, моментот кога доби за нас таинствен повик, и после некое време се облече, значи, во својата униформа, дојдоа колеги по него, го наоружаа и го одведоа. Значи тоа е најтешко, едно пет дена не знаев каде е мојот родител. Значи…
ДЈ: Пет дена не знаеше?
АМ: Не знаев каде е мојот родител.
ДЈ: Немавте никаква комуникација?
АМ: Немавме комуникација со него.
ДЈ: Како се чувствуваше тогаш?
АМ: Многу лошо, многу лошо, значи… Денеска кога гледам од ова гледна точка, значи у тие пет дена можеби полесно ќе беше ако знам дали е жив или мртов.
ДЈ: Очите ти се насолзени?
АМ: Да.
ДЈ: Ја чувствуваш тагата, ја преживуваш повторно тагата тогаш што ја имаше?
АМ: Да.
ДЈ: И пет дена немавте никаков абер...
АМ: Немавме, не.
ДЈ: Вие останавте; ти, брат ти и мајка ти.
АМ: …и мајка ми. Да, Останавме дома, во нашата куќа затоа што тато пред да замине рече, тие зборови ќе ги памтам додека сум жива, значи, „не е страшно, останете дома!“ Затоа што мама, бидејќи е од Србија, сакаше да заминеме таму. Тој рече: „не е страшно, останете дома“ и јас се чудев. Исто така, првиот ден, значи после пет дена, значи шестиот ден кога го слушнав татко ми, тој ден, значи се случи, пред да го слушнам… да се слушнам со татко ми, имаше пукотница пред нашата куќа. Значи живеевме во темнина, навечер не смееше многу јако светло да има и имаше многу јака пукотница, што мислевме дека е до нас, во собата. Мама, значи беше избезумена, не знаеше што да прави со нас. Таа излезе до вратата да види што е а јас и брат ми…
ДЈ: Брат ти беше помал од тебе?
АМ: Да, јас бев, значи две илјади… значи тој беше некаде четврто одделение, трето одделение, трето-четврто одделение, јас сум две години постара од него. Јас и тој, значи од малечки, кога и да ни е страв се криеме под маса. И знам, тој ме фати за рака и ми рече „Мене ми е страв, ајмо под маса“. Се скривме под маса и пукотницата значи беше многу јака, не знаевме од каде, овдека, важно, битно е чувствувавме дека е блиску до нас. Имав чувство како секој момент, значи можеби не беа тие правилни слики во тој момент, но единствени слики кои ми влегуваа низ глава, значи беа дека некој ќе влезе и нешто лошо ќе се случи. Значи такви слики имав низ… низ главата. Пукотницата, значи, траеше негде сат време и одеднаш се стемни. Значи откако бурата да заврши и едноставно мирно беше. И после тоа сат време, значи зазвони телефонот и го слушнав гласот на татко ми. Тој момент значи му кажав дека е, се пука, дека… како е овде, значи сто прашања во една секунда му поставив и тој момент тој ми кажа само „Добро е, не се секирајте, тато ве чува“. Значи тој момент почувствував како да се збогува со нас. Нејќеше на ниедно прашање да одговори, каде е, како е он, значи почувствував како да ми вели: „Добро сине, сега се слушаме, па кој знае кога, можеби никогаш.“
ДЈ: Што чувствуваше тогаш? Можеш ли со зборови да го кажеш?
АМ: Прво огромна бол. Значи семејството ни е… значи среќно семејство, и прво што ми пројде низ главата зошто некој да влезе и да ми го растури семејство. Од каде тоа право.
ДЈ: Бидејќи плачеш, а немам да се избришеш очињата. Може да продолжиме…
АМ: Може, може.
ДЈ: …или да направиме пауза?
АМ: Не, може да продолжиме. Значи тоа ми беше, нема никој право да влезе и да ми го, на некој начин растргнува семејството. Ми беше страв за мама и за брат ми, сакав на некој начин, веќе мама мислеше на тато, па мислеше на нас како да нѐ заштити, што да направи. Сакав на некој начин јас нив да ги заштитам, им бев утеха.
ДЈ: Како го правеше тоа, како ги заштитуваше ти?
АМ: Па, ги заштитував на тој начин што, им велев… […] имам многу верба во луѓето, значи без разлика, и овие што водеа војна со нас. Значи имам верба во луѓето и верувам дека уште тоа човечно живее во нив. Им велев на мама и на брат ми дека сѐ ќе заврши и дека тато ќе си дојде жив и здрав дома, дека ова е само, само некој… на брат ми најчесто му велев бидејќи тој имаше многу, страшни соништа дека ова е само лош сон од кој тој бргу ќе се разбуди, дека тој кошмар ќе заврши, дека пак ќе бидеме заедно. Пред да почне, значи пукањето, т.е. војната, тој имаше изберено топка фудбалска, што ние додека траеше војната, значи моите немаа можност да излезат да му ја купат. Јас му велев дека војната бргу ќе заврши и дека ќе ја има таа топка и дека ќе се игра со другарите, и дека сѐ ќе биде во ред. И едноставно дома не дозволував да се пушти телевизија, затоа што бев свесна што ќе има на таа телевизија. Дека, нема да има некои убави работи како пред тоа. Не сакав уште толку да ги потресувам и мама и брат ми и…
ДЈ: Воведе некој свој ред?
АМ: Да, на некој начин. (се смеат нараторката и интервјуерката)
ДЈ: Да. Што се промени во животот во твоето место, кај што живееше ти?
АМ: Па, се промени многу. Значи сега мојата населба да кажеме, веќе не е тоа што е била. Сега тие се на една страна, значи како да сме два света. Значи тие живеат на една страна, на нивната страна не смее да се помине. Ние живееме на друга страна, значи немаме тие меѓуљудски односи, нема „Добро утро, комшија, како си?“, „Што работиш?“, толку не се познаваме. Значи момички што сум правела муабет со нив, веќе како да се нови, како да се други. Значи нема ни „добар ден“, ни „добро утро“, што од некоја страна, ако е тоа цена за мир, во ред, нема ни да имаме тие односи. Веќе и населбата не е иста. Значи сега ние сме еден круг, они се друг круг. Така, не се мешаме веќе, не… како да се сосема други. Може да се каже дека сега и комшиите со омраза ги гледаат, значи од Македонците, со омраза ги гледаат. Колку пати ќе слушнам како некој Албанец ќе помине со кола и комшијата со разни псовки накај него ќе се заврти. И така, тоа не само во моето место, се почувствува и на работа кај мајка ми бидејќи таа е медицинска сестра и имаше колешка од албанска националност, првиот ден, значи откако замина на работа, и се врати, прво што рече беше, значи, „Моите колешки не ми прават муабет.“ Јас ја прашам: „Мамо, зошто,“ на пример „не би ти правеле?“ Добри колешки, значи се помагале и сѐ тие работи. Она вика: „Не знам.“ Едноставно веќе…
ДЈ: И за време на војната исто била и сега после војната, така?
АМ: Да, да, да. Сега тие се во посебна просторија, работаат, Албанките, во посебна нашите, барем кај мама на работа… така.
ДЈ: А каде беа Албанците за време на војната, вашите комшии? Тука ли беа или негде беа избегани?
АМ: Па, најискрено да ви кажам: не знам. Затоа што свесни сме Албанците во што живеат. Значи куќите внатре не можеш да ги видиш…
ДЈ: Оградени се.
АМ: Да, оградени се. Портите беа нон-стоп затворени. Значи тоа што можам да видам е, како тие да го спремале тоа многу одамна и како сега да се спремени однатре. Значи си купиле леб, од простиран, значи си купиле леб и зејтин и сега седат таму внатре. Значи ние бевме тие приморани коишто мораше од дома да излеземе за да купиме леб. Нив не ги гледав. Дали е наутро, дали е навечер, воопшто ги немаше. Дали се биле пребегани или како, што, не знам и многу ме повреди што морам да го кажам тоа, многу ме повреди кога слушнав од моја комшика, значи која е од албанска националност, еден ден во војната. Значи јас одам за леб а она метеше двор, излезе, ме погледна и ми рече „Да не ја почнавте вие војната, брат ми немаше да го одведат.“ Јас…
ДЈ: Што значи тоа, кај е брат ѝ одведен?
АМ: Јас застанав и ја прашав: „А каде е брат ти?“ А таа рече: „Брат ми е во наша војска“. Така се изрази.
ДЈ: И за време на војната така ти кажа?
АМ: Да, да, за време на војната. И јас ја прашав: „Па, и татко ми е таму, само на спротивната страна.“ И онаа рече: „Ама брат ми не сакаше да оди, го одведоа.“ Тогаш не ми беше јасно.
ДЈ: Вие не ја напушта… не ја напуштавте куќата воопшто, така? Не идевте на друго место како некои што се преселуваа, знам, од Железничка Станица, овдека од комшиите. Вие цело време бевте во Бедиње или ја напуштавте куќата?
АМ: Бевме таму без разлика што и да се случеше зошто знаев дека таму тато ќе се врати. Пошто ние не се слушавме и мама во еден момент даде предлог да заминеме кај нејзините во Србија, но ми помина слика низ главата: Што ќе биде кога тато ќе се врати и ќе види во војна, во жар на војна, празна куќа? Нема да знае каде сме. Значи ако ни е судено, нека биде, ама ние таму останавме, во нашиот дом да го чекаме тато.
ДЈ: Заедно ја донесовте одлуката?
АМ: Да.
ДЈ: Се плашеше за своето семејство, нели?
АМ: Многу.
ДЈ: Од… од кого најмногу за плашеше?
АМ: Од кого најмногу… Па, просто да се изразам од тие што пукаа. Значи пред сѐ се плашев од своите комшии, значи од Албан… од Албанци кои беа, затоа што не ги гледав. Значи не знаев што ќе се случи, дали ќе излезат од тие огромни порти, јас ги викав тие „порти на зло“. Дали ќе излезат од тие огромни порти и… и ќе нѐ нападнат, дали… дали бидејќи…
ДЈ: Сепак беше дете и си имаше фантазии? Нели, малку твои…
АМ: Да, да, имав.
ДЈ: Ти и брат ти […] бевте мали, се… и… нели… и си имате свои детски фантазии? Дали разговарате од што се плаши тој, од што ти, зошто, како?
АМ: Не, не разговарав со него, оти на тој нач… тогаш значи, мислев оти ако разговарав со него за тоа ќе ми биде потешко. Значи не сакав тој терет за да он толку… бидејќи беше помал од мене, не сакав да сфати дека стварно е војна. Значи се пука ама ќе помине кошмар, значи сакав во некој вид на фантазија да живее во тие моменти. Со мама да, разговарав и тоа многу. Значи, али со неа беа најчесто беа тие утешни зборови за тато, за…
ДЈ: За него најмногу се плашеше, за татко ти?
АМ: Да, да, за него најмногу се плашев и најискрено да кажам, имав право што се плашев толку за него затоа што седнавме со него откако дојде и разговаравме низ што поминал и за колку малку и колку пати ќе го изгубил животот. Значи стварно страшно.
ДЈ: Кога ти беше тебе најтешко?
АМ: Најтешко…
ДЈ: …во тој период…
АМ: …во тој период… реков, значи кога замина тато, кога не го слушнав тие пет дена. Најтешко ми беше ноќите кога плачеше мама…
ДЈ: Дали имаш некој… некои контакти со вооружени лица? Дали виде некои вооружени лица освен татко ти, некои други од другата страна?
АМ: Да, да, баш таа вечер кога се пукаше пред нашата куќа. Значи излегов во ходникот да видам дека е мама и на враќање на прозор, значи застанав, онака скриена до џамот и ги видов. Значи тие три, бидејќи беа под сијалицата во дворот што ни беше, првин беа три машки фигури.
ДЈ: Вооружени беа?
АМ: Да, вооружени, толку вооружени лица не сум видела. Толку оружје на нив да имаат, не знам. Значи беа у униформи, црни со црвено, мислам оти беа, капа имаше на глава и многу оружје, многу оружје.
ДЈ: И како се чувствуваше, што почувствува тогаш? Кажа ли на некого?
АМ: Не, немаше на кого да кажам. Ако кажам на мама уште толку страв ќе ѝ беше. Ако кажам на брат ми, ќе почне да црка. Сакав да биде тишина, и само во тие моменти, значи најмногу у живот… во животот се уплашив во тие моменти. Само, мислите што ми проаѓаа, и што велев: „Молим ти се, Боже, само да не влезат, молим ти се, Боже, само да не влезат.“ Значи само тоа ми беше низ главата. Нам тогаш и рацете почнаа и нозете да ми се тресат, ги чувствував како да се позади мене. Во еден момент почнав и… престанав и да дишам, само да не ме слушнат они за да не улезат, да не ја видат мама, да не го видат брат ми, мене…
ДЈ: Што мислиш, што барале они тука? Зошто биле тука пред вашиот двор…
АМ: Не знам.
ДЈ: …што помисли тогаш?
АМ: Тогаш помислив, првин кога ги видов трите машки фигури, помислив да не дошле по тато. Значи некои негови колеги мош дошле пак по него, други некои другари. После кога видов дека е друга униформа, значи сфатив дека се луѓето од другата страна. Првин што ми влезе во глава значи, да не знаат оти ние сме сепак…, татко ми е полицаец. Првин тоа ми беше, значи пред наша куќа се, зошто баш пред наша, да не знаат оти татко ми е полицаец. Потоа ми бе… ми падна… на некој начин другите куќи околу нас беа так… пос… на некој начин посиромашни. Нашата куќа беше поизолирана и така по… побогата куќа да кажам. Ми падна да не бараат нешто, значи пари. Сѐ ми се заврте во глава и на крајот си помислив, зар почнаа и по куќите.
ДЈ: Што им замеруваш на другите, на нив, што им замеруваш најмногу?
АМ: Во глобала ќе кажам, значи на албанското население им замерувам што… имаа почит, имаа права имаа и разбирање од нас. Значи во глобала говорам, затоа што знам, сега и тоа го и студирам на некој начин и… и сум упатена во тоа. Сега бараа нешто што не е нивно. Ја бараа нашата земја што не е нивна. Бараа нешто што е невозможно тука. Да бараа соживот, ќе добиеја. Да бараа да ги прифатиме како нас, што и ги прифативме, барем јас, и тоа ќе го добиеја. А сето останато е… нешто, да се изразам, сувишно во оваа земја.
ДЈ: Ти така го сфати, дека сакаат територијата да ја заземат за себе? Оваа територија наша, така, ако добро те разбрав, тоа мислеше ти?
АМ: На некој начин да. Да.
ДЈ: Така ги сфати? Што им замераш на своите, на нашите!
АМ: На нашите. Па мош на некој начин им замерам на нашите што дозволија да дојде до таа 2001 година, значи до таа војна. Е сега… не знам, нашите бранеа нешто што е нивно. Значи нешто што е свое. Значи утре да дојдат и да ти кажат: „Дај ми ја твојата куќа!“, сигурно дека ќе ја браниш, оти е твоја. Нема право никој да ти ја земе. Само тоа им го замерам.
ДЈ: Не… немаше помош од другата страна, ни […] дали некој воопшто ви помогна од другата страна со нешто?
АМ: Не, не.
ДЈ: Како ти се промени животот во 2001 и од 2001?
АМ: Од 2001, значи после…
ДЈ: Имаше ли последици, тоа, и какви се тие?
АМ: Да, значи после војната и после тоа искуство што татко ми го поминал во војната, првин животот ми се смени а последици останаа тоа што, имаше многу после тоа непреспиени ноќи. Значи веќе се навикнав на оние пукотници на некој начин. Секоја вечер да си легнеш да ти пука некој, ама веќе… се навикнав.
ДЈ: Кога немаше пукотници ти не можеше да спиеш?
АМ: Не можев да спијам, едноставно или ќе заспијам, и во почеток многу ми излегуваа тие три сенки во сон. Значи, ги чувствував до мене, како пак да се до мене, мислев откако се тргна, откако ќе заврши војната сѐ ќе заврши со… со тоа. Но не, ги чувствував како да се до мене, значи имаше многу непроспиени ноќи и кај мене, а нарочито кај татко ми. Значи, татко ми после војната мораше да… да го пратиле, да кажам, во некој начин во планина. Десет дена за да се смири, бидејќи тој го помина она најстрашното таму. И ние, и за нас беше страшно и… но за него беше многу повеќе.
ДЈ: Што приметуваше кај татко ти?
АМ: Кај татко ми приметував поглед кој што не го знаев. Значи, еден поглед… во кој што имаше омраза.
ДЈ: А неговото однесување?
АМ: Неговото однесување беше многу сменето. Значи од еден мил, драг родител којшто за сѐ и за секого се грижел, никогаш не делел, значи тоа од него го научив, никогаш не ги делел луѓето, помагал и на едни и на други, тој почна да дели. Почна и спрема нас да биде нестрплив. Едноставно…
ДЈ: Суров ли беше малку, или?
АМ: Може да се каже. Може да се каже, нестрплив, суров, брз, викаше. Не можеше да поднесе во галама да биде, му требаше тишина. Многу ноќи го затекнував како и плаче, тоа беше прв пат јас мојот родител да го видам да плаче.
ДЈ: И како се чувствуваше ти тогаш?
АМ: Никако, значи… се чувствував никако затоа што приоѓав да го гушнам, да му помогнам, да ми каже, тој ме тргаше. Во тие моменти кога плаче се чувствував како мене да ме гледа како непријател, како тие што ги гледал додека се борел.
ДЈ: Што ти укажуваше дека гледа он тебе непријател?
АМ: Укажуваше на тој начин што јас ќе пријдам до него да го гушнам, ми викаше: „Тргни се од мене!“ Значи он имаше, погледот многу ме болеше негов.
ДЈ: Ладен беше, или?
АМ: Многу ладен поглед, дури и мрза.
ДЈ: Како омраза што рече ти пред малку. Како да го […] И со брат ти исто се однесуваше?
АМ: Да.
ДЈ: И со мајка ти?
АМ: Со сите, со сите таков беше.
ДЈ: И он по негова желба отиде во планина?
АМ: Да, отиде во планина, значи да се смири, да се релаксира. Да сфати што, како е.
ДЈ: Му успеа ли тоа?
АМ: Да, му успеа затоа што му се приклучив и јас, значи и јас бев таму затоа што, мразам неправда. А тоа, во моето маало, во моето окружење го чувствував и ми требаше и мене. И со него си поминавме, значи разговаравме. Тој ми раскажуваше за тие прилики. Едноставно се испразнивме и двајцата. Тоа што јас го чував во себе додека беше војната, тоа што он го чувал во себе додека била војна, додека бил на тие воени полиња, значи додека се борел, му… си го искажавме еден со друг и решивме дека е редно време да тргнеме натаму, дека со таа неправда треба да живееме и во војната и после војната.
ДЈ: Се промени ли твојата личност од 2001 од тогаш наваму?
АМ: Па, се промени, се промени. Значи на некој начин излегов, т.е. станав посилна. Тоа е прво. Второ, се променив воопшто, во глобала. Погледот кон… кон светот, кон луѓето кон… кон сѐ ми се смени.
ДЈ: Што ти остави најголем впечаток во 2001? Повторно те навраќам, што мислиш, зошто се случи таа 2001?
АМ: Зошто се случи 2001… па, не знам… гледајќи го, значи, албанскиот народ, тие со таа војна како сакаа да постигаат, да покажат, значи во некоја глобална смисла, да покажат на едни место не им е тука. Така ми мене изгледаше, таква слика создадов од нив. Како едни… на… да не им е тука местото, како да сакат нешто од нас што ние не им го даваме.
ДЈ: Александра, повторно се вратиме на твоето семејство. Твоето семејство многу се смени од 2001, какви промени настанаа понатаму кај татко ти, кај мајка ти, кај тебе? Брат ти за жал…
АМ: За жал починат веќе седум години, среќа што другото братче немаше… не ја почувствува таа војна.
ДЈ: Тоа се роди посла војната. Што мислиш…
АМ: Да.
ДЈ: …дали влијаеше војната на смртта на брат ти, може ли да било едно од причини?
АМ: Па, сакам да верувам дека не, затоа што се…
ДЈ: Дали потсвесно некогаш помислуваш дека може и тоа да била причина?
АМ: Па мислам…
ДЈ: Затоа што тој си го одзеде животот, така?
АМ: Да, тој си го сам одзеде животот.
ДЈ: И тоа брзо после војна, така?
АМ: Па, седум години на осум… на… на 16 фебруар оваа година ставивме…
ДЈ: Значи, 2002. Така?
АМ: Да. Па, сакам да мислам дека не е поради војната. Секако дека таа војна влијаеше и врз него.
ДЈ: Јас жалам што те потсетувам на него.
АМ: Нема проблем.
ДЈ: Ама, во контекст на сето тоа, би сакала да се испразниш, да си ги кажеш сите последици што твоето семејство ги имаше од војната.
АМ: Значи војната имаше последици од… врз него. Знаев дека ќе има таа војна последици врз него затоа што тој за разлика од мене е… нежен. Значи јас можеби и можам… можев тогаш да им судам на луѓето и да ги делам. Тој не можеше, тие за него беа сите добри, сите. Сите беа исти за него, без разлика. Значи тој имаше другарчиња од секаква националност и тој беше дружељубив со сите. Сакам да верувам дека таа војна немаше влијание врз него затоа што го штитев. Највеќе него, знам каков е од вна… однатре.
ДЈ: Ти рече дека он ноќе сонувал, дека… Дали имал соништа лоши?
АМ: Да, да, имаше и он, многу лоши соништа, ама кај него… мило ми е што он не го виде, не го доживеа тоа шо… што јас и татко ми, на некој начин, затоа што тоа кај него ќе имаше многу подрастични последици. Значи неговите непроспани ноќи многу полошо ќе завршеа заш тој имаше… Тој се навикна на пукотниците. Значи после тоа брат ми пиштол, пушка, такви работи – играчки не купи никогаш. Сите што ги имаше дома ги фрли.
ДЈ: Татко ти?
АМ: Брат ми.
ДЈ: Играчки?
АМ: Да, сите што ги имаше дома ги фрли.
ДЈ: Откако дојде татко ти?
АМ: Да, откако дојде татко ми, откако се заврши сѐ – војната, тој сѐ фрли. Значи нејќеше да замисли оружје. Во… исто така, значи… знам сега дека имаше влијание врз него таа војна. Знам сега, ама пак сакам да верувам дека не е поради војната. Дека не си го одзеде животот поради војната, знам дека делумно беше поради тоа затоа што многу ми се смени семејството. Значи не бевме веќе среќно семејство. Не бевме веќе… она… ја немаше онаа цврстина меѓу нас, значи едноставно се растргнавме. Секој на своја страна. И он тоа, знам, […] не можеше да го поднесе затоа што не беше таков тип, не… не беше таков човек да може да поднесе да гледа семејството…
ДЈ: Не беше толку јак?
АМ: Да, не беше јак, не беше спремен.
ДЈ: И тој беше дете, шесто одделение, така?
АМ: Да, кога си го одзеде животот беше шесто одделение.
ДЈ: Во петто одделение, на 11 години, он преживеал многу големи стресови, татко во војна, пукање околу него…
АМ: Тешко беше, стварно […]
ДЈ: …ако е чувствителна личност.
АМ: Многу.
ДЈ: Многу беше чувствителен?
АМ: Многу. Премногу беше чувствителен, премногу.
ДЈ: Така да, ако ти ми дадеш право, можеме да констатираме дека може една од причини да допринела.
АМ: Точно. Војната, значи, ми го раздели семејството. Војната ми внесе тага во семејството. Тој тоа не можеше да го поднесе и затоа заврши.
ДЈ: Знам дека ти е многу болно Александра, би сакала да се испразниш и да си ги кажеш сите маки затоа што знам дека твоето семејство претрпе како ретко кое семејство.
АМ: Можеби куќата…
ДЈ: Исплачи се слободно зошто знам дека е здраво да се плаче.
АМ: Можеби куќата ни остана цела… Значи како што реков, можеби куќата ни остана цела, можеби целиот имот ни беше тука, можеби се беше на свое место, но едноставно она најбитното, она најцврстото, семејството не ми беше веќе цело. Не беше на свое место.
ДЈ: Што мислиш, зошто ни се случи 2001 – тоа зборевме, а сега да ми кажеш, сега, дали имаш доверба во другата страна?
АМ: Доверба! Немам доверба во нив, значи немам. За да не бидам сфатена погрешно, не ги ни мразам. За да мразиш некого треба претходно да го сакаш па после да можеш да го мразиш. Значи не ги ни мразам. Едноставно само сакам да не бидам во контакти со нив. Едноставно не сакам да навлегувам, значи, во таа заедница.
ДЈ: Ти многу изгуби во конфликтот, да не го повторуваме тоа, што доби со конфликтот?
АМ: Бол! Лоши спомени, тага која ќе ме прати до крајот на животот.
ДЈ: Ти си толку млада а толку да ти е преполн животот со такви тажни моменти. Кажи ми, како го гледаш сега соживотот… има ли можност за соживот од тој поглед?
АМ: Мислам дека, ако може тоа да се нарече соживот, додека се они на нивна страна, ние на наша страна, значи додека на некој начин нашата земја е расцепена меѓу нив и нас, можеме да живееме на иста територија. А со нив да има некој соживот, мислам оти не е можно. Сѐ што беше можно, мислам оти 2001 година се урна.
ДЈ: Ти знаеш, си слушнала за Охридскиот договор. Што мислиш, дали се остварува, дали веруваш дека тој може да обезбеди траен мир. Тој рамковен договор…
АМ: Да.
ДЈ: …Охридски, да.
АМ: Охр… рамковниот договор. Па тој договор може да одржува некој биланс во оваа земја, значи меѓу нив и нас. Значи они се држат за тој договор, сакат да го испочитуваат, дават некоја слика дека го почитуваат а сосема е спротивно, знам дека е спротивно. Ние се трудиме колку можеме да не… на некој начин крадеме од нас а… да им даваме на нив, а да го почитуваме договорот и мислам оти тој договор е биланс меѓу нив и нас.
ДЈ: Баланс.
АМ: Да, баланс.
ДЈ: Дали планираш да продолжиш да живееш во тоа место кај што се твоите? Твоите останаа нa тоа место?
АМ: Не.
ДЈ: Не би сакала?
АМ: Затоа се запишав во Штип на правен факултет. Можев во Скопје, не отидов во Скопје затоа што во Штип ги нема и затоа се запишав таму. Затоа што мене ми е страх од нив, на некој начин. Значи страв ми е… не ми е страв мене од нив како луѓе затоа што тие се како мене. Значи ако ти ми удриш шамар, и јас ќе ти удрам шамар. Страв ми е да не ни се повтори пак, затоа што знам што дадов во таа војна, што изгубив после неа. Пак да изгубам и да дадам, не сум спремна. Едноставно не сум подготвена. И затоа едноставно, тоа од што ти е страв, бидејќи не можам да се соочам со тој страв, го тргам на страна. И затоа едноставно кога ги гледам нив се потсеќам на нешто лошо, на нешто што ми се случило, затоа одма јас ќе ги избегнам нив.
ДЈ: Значи што во иднината те плаши тебе? Да не ти се случи она што го рече пред малку?
АМ: Да.
ДЈ: Ти одговори веќе на прашањето. Како ја замислуваш правдата за она што ти се случи? Како може да ти се врати? Има ли правда?
АМ: Не, нема.
ДЈ: Ти си правник?
АМ: Да, јас сум правник.
ДЈ: Како би било… Која би била правдата за она што ти се случи?
АМ: Па, нема…
ДЈ: Дали можеш да простиш, да се прости?
АМ: Човек сум, простувам, и тие се луѓе, значи можам да им простам. Но не да заборавам. Значи можам да им простам, едноставно немам што да простам затоа што тие на индиректен начин. Значи во војната на директен начин ми го разделија семејството, ми го уништија животот и сите тие работи. На индиректен начин ми го одзедоа брат ми.
ДЈ: Дали може да има помирување и како?
АМ: Помирување, па јас сум вечити оптимиста. Значи јас сметам дека би можело да има помирување. Ама помирување би било кога и двете страни, значи и ние и тие би настапиле искрено. Да сфатиме дека живееме во иста држава, да сфатиме дека, т.е. тие да сфатат дека се малцинство во нашата земја. Значи тие ако се родени во нашата земја, во нашата земја се говори македонски. Тие се Македонци во нашата земја, значи албанско малцинство се, значи тоа треба да го сфатат тие. Едноставно и да не сфатат дека ако се малцинство се под нас. Значи соживот може ако се настапи искрено од нивна страна. Ова сега што го гледам, правнички сега да се изразам, и по науката и по телевизијата нема да има соживот. Затоа што се настапува на нефер начин. Можеби од наша страна, од нивната страна е многу поголем нефер начин. Ова го говорам како човек, а не како Македонка. Ферски да се настапи би имало соживот, да се сфати дека на сите тука ние е место, и дека тука можеме да просперираме сите заедно да… да унапредиме, да живееме, дека заедно можеме да живееме, сами не можеме.
ДЈ: Дали има некое прашање… сакав само да те прашам: Што мислиш за мешани бракови?
АМ: Тоа е сѐ во персоналитетот на човекот, значи во самата личност на човекот. Ако некој смета дека може да живее, значи ако веќе зборуваме за мешани бракови Албанци – Македонци, значи ако Македонка се омажи за Албанец таа мора и вера да менува. Ако таа девојка е спремна да ја смени вера, да мени националност, јас немам ништо против. Значи ако онаа е спремна на тој живот, ако не е приморена, немам ништо против.
ДЈ: Јас ти благодарам за искреноста, жалам што поттикнав кај тебе некои чувства што можеби долго време не си ги покажала. Верувам дека ќе ти помогне да зајакнеш уште повеќе. Дали има нешто што не те прашав а сакаш да го кажеш на крај?
АМ: Ништо, сакам и јас да се заблагодарам за ова интервју. Значи, како што кажавте излегоа од мене чувства коишто можеби многу долго ги таев. И можеби немаше ни време ни место, ни личност пред која да ги откријам. Благодарам и на вас, што едноставно го направивме ова интервју, што на некој начин ме отворивте.
ДЈ: Благодарам! Ти посакувам многу среќа понатаму во животот.
