Дијана Тахири е родена во 1970 година. Таа е музичарка и неколку години работела како професорка по музичко образование. Активистка за човекови права и дел од граѓанскиот сектор. Има работено и како преведувачка.
Интервјуто е снимено во 2020 година.
ЕМРАХ РЕЏЕПИ: Добровечер. Јас сум Емрах Реџепи од „Мировна Акција“ и како дел од процесот Соочувањата со минатото, преку прибирање животни приказни, имам чест да зборувам со Дијана Тахири.
Дијана, ви се заблагодарувам што прифативте да разговарате со мене. Ве замолувам за почеток да се претставите, да ни кажете нешто за себе.
ДИЈАНА ТАХИРИ: Емрах, благодарам за вниманието. Се викам Дијана Тахири. Имам 49 години. Мајка на 19-годишна девојка. По професија сум музичарка. Многу години работев како наставничка по музичко образование во основни училишта. Работев и многу други работи. Последниве 15-20 години сум преведувачка, преведувам од македонски на албански јазик и обратно. Од англиски на албански, на македонски, како и на српски и обратно. Покрај тоа сум и активистка… сакам да се нарекувам активистка за човекови права. Мислам дека бев многу активна и сѐ уште сум. Работам и во организација за… невладина организација за човекови права, и така натаму.
Многу ми пречи неправдата во животот, во секој аспект. Во приватниот живот многу се ангажирам за правата на децата, за благосостојба на децата, како и за благосостојба на жените во нашето општество. Толку за мене.
ЕР: За почеток сакам да зборуваме за периодот кога Македонија стана независна. Дали се сеќавате на тој период и како го доживеавте?
ДТ: Секако. Бев многу млада тогаш. Мислам дека некаде пред независноста имав 20 години. Се сеќавам дека бев на гости, со воз се враќав од Србија, од родното место на татко ми. Отидов со воз и се вратив со воз. Значи, отидов во Југославија, кога беше Југославија, тогаш се делеа границите. Отидов, така… без грижи, бев млада,отидов да прошетам и се вратив со воз. Кога се вратив, Југославија веќе беше поделена. Влегувавме, всушност тој ден ги поделија границите и нас нѐ запреа, го запреа возот на граница. А јас патував сама во возот. Се плашев што ќе се случи сега. Не ми паѓаше на памет независноста, младоста го правеше своето, размислував: „што сега, ќе ни треба пасош за да ја минеме границата?“.
Меѓутоа, не се случи тоа. Имаше рутинска контрола, ни бараа лични карти, беше малку чудно. Во купето во кое бев јас имаше и неколку млади луѓе, колку што се сеќавам. Бевме многу изненадени, се прашувавме што ќе се случи сега, како ќе живееме сега, затоа што бевме научени на еден друг систем. Колку и да му изгледаше некому непознат тој систем, на младите, во тој систем живеевме и додека бевме млади, ние мислевме дека е рамноправен за сите. Но не било така.
Пристигна возот во Скопје. Додека чекав да слезам од возот, не можев да поверувам што се случува. Не знаевме. Колку што знам, подоцна се случи и војната во Босна, Косово, потоа се случи и во Скопје. Друг конфликт беше, меѓу… внатре во државата, и тогаш се роди стравот. Знаевме што ќе се случи, иако бевме млади. Зборувам за себе, за моите пријатели и за моите помлади роднини.
Независност… бевме малку збунети, зборувам за младите. Бевме малку збунети, затоа што преминувавме од еднопартиски систем во плурализам. Што значи тоа плурализам? Се формираа нови партии. Дали притоа треба да членуваме во некоја партија? Дали треба да гласаме? Знаевме дека во претходниот систем имаше една партија и знаевме како оди таа работа.
А во другиот систем, всушност ние растевме во комунизам и потоа, по втор пат, требаше да учиме да растеме и живееме во друг систем, како што е плуралистичкиот систем, или, како што го викаат, демократски… А знаеме колку демократија има, колку има демократија со сите околности со кои е опкружен. Значи, со сите случувања и сите работи што се потребни за да се постигне таквиот таканаречен систем.
Се сеќавам, беше одамна, но добро се сеќавам. Се сеќавам кога познатите политички лица ја славеа независноста. Ни беше интересно, но што сега? Како ќе се снајдеме како засебна држава, кога бевме дел од една многу голема држава? А, верувајте, кој и да рече дека тогаш мислел дека ќе биде подобро, не го мислел тоа. Дека повеќето беа збунети што ќе се случува допрва. Како кога ќе се одвоиш, кога млад човек се одвојува од мајка му. Така ја доживувавме Југославија, со шесте републики и две автономни покраини.
Потоа се знае што се случи.
Подоцна дознавме што направија. Почнавме да чувствуваме дека и другите етникуми ќе имаат свои претставници во оваа држава, значи ќе бидеме позастапени, не само албанската етничка заедница, туку и другите заедници.
Некои работи што ни пречеа во минатото… не само што ни пречеа, туку правата кои мислевме дека ги имаме, а всушност ги немавме, беа преполовени. Ние имавме училишта, имаше и настава на албански јазик, но во поинакви услови. Мајка ми цел живот беше наставничка. Сега е во пензија, 15 години е во пензија. Во комунистичкиот систем беше условно казнета затоа што заборавила да ја пополни графата каде што нејзин ученик бил по потекло, роден во Косово. Имало графа „покраина“, „република“, а таа не подвлекла ниту покраина ниту република бидејќи во многубројните свидетелства што ги пополнувала го прескокнувала тоа. Затоа што не го подвлекла ниту република ниту покраина, значи таа претендирала дека Косово е република. И таа, за среќа, иако не било за среќа, добила само условна казна. Условната казна беше психичка тортура. Имаше нејзини колеги што беа казнети и ја напуштија државата и со години не можеа ниту да се доближат до Македонија.
ЕР: Во периодот по независноста?
ДТ: Ова е пред независноста.
ЕР: Пред независноста.
ДТ: Пред и малку потоа. Овие работи продолжија, но во една обвиена форма, со изјави дека ќе биде малку поинаку. Имам и многу други сеќавања пред независноста, во моментов овие ми се најсвежи сеќавања. Почетокот на независноста. Потоа знаеме, имавме… имавме неколку партии, беа мали, се поделија, и етнички се поделија.
Сите бевме ПДП, Албанците. Другите беа СДСМ… немаше многу други партии.
Всушност тоа беше наследено, можам слободно да кажам. и кај албанските и кај македонските и кај другите, наследство од комунистичкиот систем.
Тие работеа исто како и комунистичкиот систем, но со предноста што можеа да кажат дека ние сега сме независна држава и ќе работиме малку поразлично. Како понатаму се одвиваа работите – веќе знаеме.
ЕР: Какво беше чувството да се биде жител на Македонија во периодот од независноста до 2001 година?
ДН: Во 2001, мислите кога се случи конфликтот?
ЕР: Да. Како живеевте тогаш?
ДТ: Како што кажав, на почетокот се навикнувавме. Имаше притисоци врз граѓаните. Почнаа, значи, на партиска основа уште од тогаш. Се сеќавам, доколку не гласаш за определена партија, ти си предавник на народот или предавник на државата. Требаше да навиваш и да гласаш за една партија за да се чувствуваш како слободен граѓанин.
Нешто што јас никогаш не сум го направила, од причина што не можеш да гласаш за некој што… па, гласањето е основно право за човекот. Треба да гласаш, меѓутоа и не мораш. Човеково право е и да не гласаш.
Паметам дека луѓето се чувствуваа посилни доколку припаѓаа на одредена партија или доколку поддржуваа или симпатизираа одредена партија. Тоа беше дел од политичкиот живот, иако политиката имаше големо влијание и на општествениот живот.
Отсекогаш сум живеела во Скопје. Се сеќавам во тој период кога излегувавме низ град, луѓето почнаа да говорат дека Македонците ќе мора да го научат албанскиот јазик бидејќи албанскиот е јазик на иднината.
„Македонскиот јазик… албанскиот јазик е јазик на иднината“ – вака викаа.
Некако како да предвидуваа дека „во иднина ќе мора да зборуваме албански, затоа што Албанците се размножуваат наголемо и ќе не надвладеат како мнозинство“.
Имаше албански средни училишта, остана само гимназијата „Зеф Луш Марку“.
Подоцна, како што поминуваа годините, имаше и медицинско училиште, се отвори мала гранка, во ГУЦ (Градежен училишен центар) и во некои други училишта.
Јас учев во музичко училиште. Таму немаше настава на албански јазик, не можевме да учиме на албански јазик. Јас учев на македонски јазик, немав проблем… имав во првата година во музичкото училиште, кога се запишав, првиот ден… беше 1. септември, кога дојдов во тоа училиште, имаше некои девојки што никогаш не биле во контакт со Албанци. Веројатно не им изгледав како Албанка, дека тој контактот… Видете, општеството отсекогаш било поделено, иако велат дека не било. Секогаш било поделено. Јас и денес познавам Македонци што не го поминуваат Камениот Мост за да појдат во Чаршија, се плашат. Цел живот живееле, 50, 60, 70 години, не го поминале тој праг, Камениот Мост, од другата страна на Вардар, поради некој необјаснив страв.
И тогаш се случуваше некои деца што никогаш немале контакт со други етнички заедници да се плашат или да имаат предрасуди кон учениците или другарите од другите етнички заедници.
И мене ми се случуваше да ме прашаат дали мајка ми работи некаде? „Затоа што вашите мајки не работат.“ Кога бев четврта година, во една прилика се собравме, дојдоа кај мене и видоа дека живееме исто. Исто живееме, како тие, така и ние, со мали, ситни разлики. Моите родители ги пречекаа многу добро. Седеа со нив, послаа вечера, како што сме гостопримливи.
И сметам дека моментот околу јазикот доведе до конфликтот во година. Не беа, не беше праведно, не дека не можевме да го употребуваме јазикот, туку моментот дека постепено сакаа да го отфрлат од употреба албанскиот јазик, да не зборуваме за службената употреба, туку постепено да го отфрлат од употреба, не во училишта, туку и од секојдневна употреба.
Видете, до 2002 год., кога го отворија „Рамстор“, колку што паметам, забулените жени од било која етничка припадност не можеа да појдат во центарот на градот, да седат во кафеаните или рестораните на плоштад. Не дека некој ги бркаше, но не беа добредојдени. Секогаш ги гледаа со други очи: „на оваа не и е тука местото и не може да седи тука“ и сенешто правеа да не седнуваат таму. Се отвори Рамстор… ова се суштински работи што ги кажувам бидејќи од ова се раѓаат други проблеми. Се отвори Рамстор, се знаеше дека го држи некој Турчин, и таму слободно одеа забулени жени, седнуваа и ги отвораа лаптопите. Ги имам видено со свои очи. Ги земаа телефоните, разговараа. Значи, се направи една преселба, би рекла, на економијата. Жените муслиманки масовно започнаа да одат на другата страна од Вардар, и тука да ги трошат своите пари. Нешто што не го сфаќаа овие што работеа во центарот на градот. Денес веќе не е така. Иако се поконцентрирани на другата страна, иако е многу сменето, затоа што почнаа да ја препознаваат пазарната моќ.
Нашето општество никогаш не го гледало моментот на пазарната моќ. Секогаш се одело според етничката моќ, јазикот и правата на етничките заедници. Мислам дека тука згрешија и сѐ уште грешат денешните албански партии.
ЕР: Што мислите, како се создадоа условите за да се случи војната во 2001? Не зборувам конкретно за технички подготовки, туку од општествен аспект.
ДТ: Чудно е тоа што и денес мислам дека не е толку јасно како точно се случи тоа. И мислам дека одредени групи одлучија да направат конфликт, дали за нечии права, дали за нечии интереси, за нечии лични интереси, за кои подоцна се покажа дека е така.
Јас верувам дека во тој конфликт – не го нарекувам војна, иако имаше жртви, но војна не би ја нарекол – јас и денес мислам дека во тој конфликт имаше луѓе што војуваа, кои мислеа дека навистина војуваат за чисти идеали. Се знае дека секогаш идеалистите се чисти во душата, иако се збунети, не знаат точно за што војуваат. Тие знаат, мислат дека знаат, но не знаат дека некој друг ги искористува нивните идеали за постигнување друга цел.
Се создаде голема конфузија и меѓу граѓаните, меѓу двете страни. Се плашевме, таму каде што јас живеам повеќето се Македонци, со значително малцинство Албанци. Се сеќавам дека дојдоа неколку соседи од подалечните улици да ни кажат дека можеме да се засолниме кај нив кога сакаме, затоа што ни се подготвуваше нешто неубаво. Што е тоа што се подготвуваше, сега кажувам од искуство, од настаните што се случуваа тие денови. Значи, се случи Љуботен, ние бевме многу блиску до Љуботен. Живееме во Радишани. Можевме да видиме, ноќта кога ги протераа од селото Љуботен, ние ги гледавме.
Всушност ние не ни знаевме што точно се случува. Кој кого убил? Зошто? Наскоро разбравме, но не целосно. Обичниот народ никогаш не може да знае кој ја презел иницијативата, кој прв пукал, кој кого убил, кој зошто убил или не убил.
И нас ни понудија неколку соседи да одиме кај нив, доколку нешто се случи. „Што ќе се случи?“ – ги прашува татко ми, „Што ќе се случи?“. „Жал ми е“, вели, „да ви кажам, но, пред две ноќи беа…“, се собрала група соседи да ни ја запалат куќата.
- Зошто да ни ја запалат куќата?
- Па, вие сте Албанци.
- Но, што има врска дека сме Албанци, ние сме тука од 76-та година. Живееме со сите, немаме проблем, никогаш не сме ни имале.
- Немате, но сега е војна и сега треба така да биде, да знаете дека ви се подготвува…
Некој ги одвратил. И тука се роди тоа чувство на несигурност, дека во твоја куќа не можеш да бидеш сигурен. Јас верувам дека и на другата страна имало такви чувства, дека сигурно и на други места владеел стравот дека ќе им влезат Албанци и ќе ги убијат и ќе ги запалат. Јас кажувам за тоа што нам ни се случи.
ЕР: Ова беше пред или после… тоа што се случи во Љуботен?
ДТ: Ова беше во текот… два дена потоа…
ЕР: По Љуботен?
ДТ: Два дена по Љуботен. И ова траеше можеби месец и пол, два, колку ли траеше точно? Заборавив и колку траеше конфликтот во Македонија.
Конфликтот во Македонија не донесе добри работи. Не реши ништо. Поделбата во општеството е иста. Ние се сакаме еден со друг – не треба да се сакаме, треба да се почитуваме. Повеќе се почитуваме на еден декларативен начин, затоа што така нè учеа странците. Поделби постојат, тие се вековни, не се сегашни. И секогаш велам дека кога ќе ја изгребеш малку површината, ќе видиш дали ќе се појави Албанец со заби, Србин со рогови, Македонец со пушка или нешто друго. Секогаш постои тој ризик на недоверба. Или постои таа недоверба, на многу високо ниво меѓу етничките заедници во Македонија.
Јас не мислам дека донесе некои големи промени. Мислам дека се злоупотребија и тие таканаречени „бранители“, на кои јас им велев „одете за две евра. Ќе ви го одземат животот за што? За две евра. Две евра чини еден куршум. Ќе го загубиш животот за две евра.“
Од друга страна, борците на УЧК, борците што отидоа курбан, останаа без никаков статус во државата. Се знае кој ги зазеде функциите и кој оттогаш до денес остана на висока позиција, користејќи го и понатаму името на борците во тој конфликт.
ЕР: Како ја доживеавте војната или конфликтот во 2001-ва? Каде бевте? Како беше да се живее во тој период?
ДT: Јас тогаш живеев во Радишани. Радишани е населба во Скопје, на периферија. Многу блиску до селото Љуботен, на неколку километри. Како што реков и претходно, таму живеевме, сѐ уште живееме со мнозинство Македонци. Живееме нормален живот… како и сите.
Во тој момент, по случувањата во Љуботен, по протерувањето на жителите на Љуботен и убиствата, имаше еден инцидент со роднини на наши блиски соседи, со кои живеевме практично пет метри едни од други. Еден роднина беше дошол од кумановските села, ме викна надвор да ги гледаме „терористите“. Ми рече: „излези да ги гледаме терористите како бегаат“. Го гледав со одбивност како може да ги нарекува „терористи“, кога сите знаевме дека ги протераа. И му кажав дека тоа не се терористи, тоа се селаните што ги протераа. Ние ги гледавме од планината, ги следевме секоја ноќ и не можевме да одиме и да им помогнеме.
Првите денови, непосредно по случувањата во Љуботе, на пунктот… полициските сили подигнаа пункт од Радишани за Бутел, фактички на почетокот на Бутел, на пат за во град, кон центарот на градот. Имаше полициски пункт каде што ги запираат оние што одат на работа или патуваа некаде. Полицијата патролираше деноноќно. И не можеше да поминеш без да те идентификуваат, поточно да покажеш документ за идентификација.
Тогаш ќерка ми беше многу мала, една година, наполни една година на 2 јуни 2001 год., и не се движев многу низ Скопје. Меѓутоа, мојот брат одеше на работа секој ден, секое утро, и се враќаше од работа по истиот пат. По два пати на ден беше запиран од полицијата. И, секако, кога ќе ја покажеше личната карта и возачката дозвола, според името и презимето, знаеја дека е Албанец. Примал секојдневни порции пцовки, декларативни сексуални злоупотреб, се разбира, за сестра му, мајка му. Тие знаеле дали има сестра, дали има мајка, дали има жена. Значи, по име му ги кажале сите. Иако тој не беше инволвиран никогаш, ниту во конфликтот, ниту… со тенденција да не… да му дадат до знаење дека ќе дојде денот кога и вие што сте таму, и вас ќе ве протерами оттаму. Тоа никогаш не се случи. Имаше и подоцна обиди, но беа само површни.
Пет дена по случувањата во Љуботен, ме одведоа од дома, затоа што се плашеа дека цел ден сум дома сама со бебето. За да не ми се случи нешто. Ме однесоа во Приштина.
ЕР: Кој?
ДТ: Свекор ми и мојот покоен сопруг. И не сакав да одам, затоа што моето место беше Скопје. Во Скопје се родив, во Скопје живеев. Мислев дека ако заминам таму ќе се изгубам, никогаш нема да се вратам. Но, ме убедуваа дека нема да биде така,„дојди само малку додека помине ова, немој да се грижиш“. На крајот отидовме во Приштина, се вративме по месец и пол. Едвај чекав да се вратам дома. Да продолжам со својот живот дома. Сакав да започнам со работа, да ја продолжам својата работа, затоа што бев на породилно отсуство. Кога се вратив дома, соседите ме гледаа, онака, не се осмелуваа да ме прашаат… немаа храброст, не се осмелуваа. Не се осмелуваа да ме прашаат каде бев тој месец, зошто ме снема? Ме немаше само кога одев на одмор, инаку не.
Немаа храброст, но ме гледаа со други очи. „И оваа е терорист!“. Дури и една ми рече „дошла терористката“. Со самото тоа што заминав, бев терорист. Вториот ден откако се вратив, ја ставив ќерка ми во количка и отидовме на пазар, во трговскиот центар во населбата. Отидов по млеко и други работи, меѓутоа повеќе излегов за да ме видат дека се вратив. Тоа беше за да го потврдам моето присуство во моето место. Затоа што ова е и мое место. Со тоа што некои не сакаа да ме услужат, кај кои повеќе не одев. А некои беа многу пријатни и продолжија со дружењето за кое ви кажав, кое секогаш сме го имале.
Така помина времето после конфликтот. Потоа се вработив. Требаше да се вработам со интервенција на некоја партија, во Македонската државна телевизија. Јас тогаш не знаев, јас имав диплома за работното место и мислев дека така треба да се вработам. Не, требало да интервенираме… јас им реков: „јас не сум во партијата, како?“ „Добро, де, стани дел од партијата“. „Не можам.“ „Во ред, ќе интервенираме“. Се вработив со интервенција на партијата во која не членувам, не ја симпатизирам, не ја… апсолутно не… и така се вработив. Така одеше вработувањето и така остана до ден денес. Ова беше еден многу мал дел од доживувањата после конфликтот.
ЕР: Да се вратиме накратко на крајот од конфликтот. Што претставуваше за тебе Охридскиот рамковен договор во тоа време кога се потпиша?
ДТ: Кога се потпиша Охридскиот рамковен договор… имавме голема надеж кога се појави партијата која е сега, сега и долги години наназад на власт, Демократската унија за интеграција. Бевме толку збунети од тоа што произлезе од конфликтот, кои беа овие луѓе? Се појави еден човек со бела коса, Али Ахмети. Имавме малку надеж, мислам дека целото општество имаше малку надеж дека овој човек… и името на партијата беше убаво. И до ден денес го имаат најубавото име од сите партии. Нема тука Албанци, нема ништо, туку има Демократска унија за интеграција. Што значи да се интегрираш во општеството, да се интегрираш, што нè носи во Европа. Отворија ограноци во општините во Македонија каде што има само Македонци, кандидираа и Македонци. И мислевме дека доаѓа еден поинаков демократски дух меѓу нас.
Мислам дека Охридскиот договор самиот по себе донесе повеќе штета за албанското општество воопшто, во суштина. Како што знаеме, во минатото не можеше во толкава бројка да се запишуваат деца…На пример, факултетите, запишувањето на факултет.
Албанците многу ретко можеа да се запишат на факултет бидејќи беа Албанци. Едноставно. Притоа одеа во Загреб, студираа во Загреб, студираа во Приштина, и на крајот кога ги отворија границите со Албанија, во Тирана. Целта на Охридскиот договор беше да им му се олесни и да напредува студентот Албанец. Да можеше да учиш, да учиш и на албански јазик, но и според клуч или квота да може да те примат на факултет, на Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“. Ова е само еден, ова е само еден параван на тоа што се случуваше подоцна. Значи, ти таму можеш да се појавиш врз основа на бројка, а во едно слободно општество треба да се бориме сите да имаат исти права на учество, да се запишат, да живеат, да се хранат, да работат и сѐ останато, на еднаков начин. А мене ова ми пречи.
Мене ми пречи тоа што Скопје се подели на два дела. Ова е една последица од Охридскиот договор. И ден-денес Скопје е поделено на два дела. И го направија тоа, го поделија тоа што го потпишаа во Охридскиот договор. Охридскиот договор површно изгледа дека донел нешто добро, но не донесе ништо добро. Нема напредок. Тие студенти што претпочитаат да студираат на мајчин јазик, може да учат и на друг јазик и да бидат исто така успешни, како на мајчиниот, така и на друг јазик.
Се отворија факултети. Како што знаеме, се отвори Тетовскиот универзитет. Се отворија други, чиј квалитет е многу сомнителен, затоа што знаеме дека и ден-денес тој Тетовски универзитет не функционира како што треба. Сè уште учат по куќи. Сè уште немаат професори, немаат редовни предавачи. Па се отвори и огранок во Скопје, професорите не доаѓаат со недели, не доаѓаат со месеци на предавања, а притоа бараат резултати. Така што, со Охридскиот договор, според мене, се создаде една полуписмена генерација. Толку.
ЕР: Kакви промени чувствувате дека се случија по војната? Зборот ми е и за дискриминацијата, и за меѓуетничките односи, но и за однесувањето на државните институции.
ДТ: Да и ова е поврзано со тоа што го кажував досега. Државните институции се преполни. Доколку зборуваме дали има Албанци во државните институции – да, полни се, преполни.
Тие имаат, тие се должни или им е дозволено и имаат можност да го користат албанскиот јазик во нивните институции, но не го користат. Не го користат, иако за ова немам писмен доказ, но имам декларативни докази од вработените таму. На пример, во Град Скопје многу малку се користи. Се користи тогаш кога има потреба. Во институција како што е Министерството за информатика и јавна администрација – таму воопшто не функционира албанскиот јазик. Доколку ги отворите интернет-страниците на министерствата, ќе видите како овие институции функционираат, на кои јазици. Значи, доколку има министер Албанец, на албански јазик, колку месеци тој бил министер, толку месеци се употребува јазикот, и тоа минимално и со многу низок квалитет. И во моментот кога тој министер, од тој етникум, заминува, интернет-страницата не функционира, не функционира комуникацијата со граѓаните на мајчин јазик. Функционира додека се тие тука, кога ќе замине министерот, веќе го нема.
Во државните институции се вработуваат, се знае, со партиска книшка, со врски, со партиски врски… Повторно велам, не со познанства, со семејни врски, туку со… како компензација за тоа што си ме гласал, ќе те вработам.
Во една државна институција како што е, на пример, Министерството за внатрешни работи, на шалтерите има вработено многу Албанци, кои буквално се донесени од улица, не знаат да кажат два збора, а притоа работат на шалтер и треба да ги услужуат граѓаните. А тој не знае да те услужи затоа што не знае што бара таму. Ова се случува во многу други институции, ситуацијата е слична.
ЕР: Како гледате на етничката поделба во државата сега?
ДТ: Во која смисла?
ЕР: Дали чувствувате дека има меѓуетничка поделба?
ДТ: Има, има.
ЕР: Како се манифестира тоа, како изгледа сега?
ДТ: Се манифестира со, повторно ќе кажам преку партиите. Види, доколку сакаме слободно, демократско општество… ќе земеме еден пример: локалните избори, значи за избор на градоначалник: Доколку земеме еден Македонец и го поставиме за градоначалник во општина каде што мнозинството се Албанци или Турци или други, не од неговата етничка припадност, и некој од друга етничка припадност во општина со мнозинство Македонци, јас сум речиси сигурна дека таа општина ќе почне да функционира. Затоа што не е од таа партија, не работи за партијата, ќе мора да работи за општината што ќе ја води во текот на својот мандат. И овде, македонските партии, како што е СДСМ во моментов – затоа што не знам дали во ВМРО има Албанци, не сум известена дали има албански членови – додека пак во СДСМ има… но, тие претставници се само за мачкање очи, претставници кои само се нарекуваат Албанци, меѓутоа не те претставуваат на начин да го унапредат владеењето на, како што велат тие, етничкото малцинство. Јас не се согласувам со терминот етнички малцинства, туку треба да се користи заедница. Не работат за унапредување внатре во партијата, туку работат за лични интереси или за интересите на партијата. Секогаш.
А албанските партии секогаш се повикуваат на правата на Албанците, не на правата на сите граѓани. Во нивните кампањи секогаш се повикуваат на правата на Албанците, не на правата на сите граѓани. За тоа им замераат Македонците. Според тоа што го зборуваат Македонците, доколку се повикуваат на сите граѓани, тогаш би имало и Македонци во албанските партии.
ЕР: Денес, како ја гледате иднината на Македонија? Имајќи го предвид функционирањето на политичките елити, но и граѓанскиот активизам и граѓанската свест воопшто.
ДТ: Јас мислам дека граѓаните се многу освестени. Свеста го има достигнато максимумот, така што мислам дека од тоа освестување произлегува и големото разочарување. А разочарувањето доаѓа кога има големи очекувања. Значи, долго време имаше очекувања, но сега веќе нема. Очекувања, одредени очекувања… Веќе научија дека тоа се само предизборни ветувања. Кај нас сѐ е поврзано со изборите, се знае. Сѐ е во контекст на избори, затоа што, просечно, имаме избори секои две години. А луѓето се уморни и од изборите, и од предрасудите, и од осудувањето од страна на другите, чија прецепција за тебе зависи од тоа за кого ќе гласаш или нема да гласаш.
Поделба има, секако. Но, свесноста е на повисоко ниво. Како набљудувач… јас сум набљудувач и на социјалните мрежи со години, ги гледам овие работи како феномен. Моментот на спознавање на заедниците, двете најголеми заедници во Македонија, Албанците и Македонците, се случи токму на социјалните мрежи. На улица никогаш нема да зборуваат едeн со друг така како што разговараат таму. Албанците се охрабрија да зборуваат, да коментираат, да го искажат своето мислење пре Македонците, кои се мнозинство. И Македонците, исто така, се охрабрија, но покажаа и желба заедно да разговараат и да комуницираат на мрежите, иако не се познаваат, што е феномен сам по себе. Како што знаете, денес сите кампањи се водат на социјалните мрежи. Каде на друго место ќе ги сретнеш сите тие Албанци и Македонци, или Роми, Турци и други, , освен на социјалните мрежи. И таму се случи револуција. Таму сите можат слободно да го кажат своето мислење. И таму се создаде едно ново спознавање, на едно друго ниво на сфаќање на воспитанието, на свеста и освестувањето. Значи, луѓето почнаа да учат да се изразуваат. Но има и друг момент: изразувањето е полесно онлајн, значи на социјалните мрежи, отколку да излезеш да го кажеш своето мислење, став или негодување на улица, како што се случи пред неколку години, против режимот на претходната власт.
Поделби постојат, иако комуникацијата е на многу повисоко ниво отколку што беше. Не зборувам за квалитетот, туку за нивото, нивото и обемот на комуникација, значи тоа е на многу повисоко ниво, на едно многу повисоко скалило се познаваат луѓето меѓу себе. Се познаваат. Значи, порано не сакал да те запознае или не сакал да го запознаеш. Денес се познаваат, денес започнаа да се познаваат, прифаќаат дека и тој има свој став, како што имам јас. Можеш да го оспориш, но никому не можеш да забраниш. И на овој начин мислам дека има комуникација и ќе продолжи да има. Мислам дека натаму оди. Мислам дека тоа не е негативно, туку оди кон кон едно позитивно ниво.
ЕР: Ви благодарам Дијана. Доколку имате желба да кажете нешто, а јас не ве прашав или немавте можност, слободно кажете сега. Доколку немате, ви се заблагодарувам уште еднаш и мило ми е што разговаравме за ова.
ДТ: Ти благодарам и тебе. Не знам колку успеав да ви го доловам тој момент. Вашиот проект е „Соочување со минатото“, нели?
ЕР: Да.
ДТ: Ова ќе го кажам за крај. Соочувањето со минатото првин треба да се направи така што ќе се соочиш со… со сите моменти во себе, со твојот народ, да се соочиш со добрите и лошите страни на народот на кој му припаѓаш, за подоцна да можеш да се соочиш со добрите страни или злосторствата на друг народ кон тебе. За потоа да бараш од тој народ да се соочи со себе, со своите злосторства и со твоите злосторства врз него. Толку.
ЕР: Многу ви благодарам.
ДТ: Ви благодарам и вам.
